পৰিৱেশ অধ্যয়নৱ | BA 1st Semester Philosophy Chapter 1 Question Answer | পৰিৱেশ অধ্যয়ন পৰিচয় পাঠটোৰ উত্তৰ | NEP-2023
পৰিৱেশ অধ্যয়ন পৰিচয়
অনুশীলনী
১) পৰিৱেশ বিজ্ঞান বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ পৰিসৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- পৰিৱেশ বুলিলে আমি আমাৰ চাৰিওপিনে থকা মাটি, পানী, বায়ু, গছ-গছনি, জীৱ-জন্তু, কীট-পতংগ, অনুজীৱ আদিকে বুজো। এই আটাইবোৰৰ মাজত এক চকুত নপৰা নিবিড় সম্বন্ধ আছে। এই সম্পৰ্কবোৰ অতি সূক্ষ্ম আৰু জটিল। জাতি, ধৰ্ম নিৰ্বিশেষে আমি সকলোৱে পৰিৱেশৰ লগত সম্পৰ্কিত।
পৰিৱেশ বিজ্ঞান হৈছে প্ৰাকৃতিক জগত আৰু মানুহৰ কাৰ্যকলাপৰ মাজৰ জটিল সম্পৰ্কৰ বিষয়ে গভীৰভাৱে অধ্যয়ন কৰা এক আকৰ্ষণীয় আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ ক্ষেত্ৰ। আমাৰ গ্ৰহৰ বাবে ই এক গোপনীয় কাহিনীৰ দৰেই, য’ত বিজ্ঞানীসকলে পদাৰ্থ বিজ্ঞান, জীৱবিজ্ঞান, ৰসায়ন বিজ্ঞান, ভূতত্ত্ব, ভূগোলৰ দৰে বিভিন্ন শাখাৰ জ্ঞান একত্ৰিত কৰি আমাৰ পৰিৱেশে কেনেদৰে কাম কৰে আৰু আমাৰ কাৰ্য্যই ইয়াক কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰে সেই কথা বুজায়।
জীৱ আৰু ইহঁতৰ পৰিৱেশৰ মাজত হোৱা পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়াৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়ন হৈছে পৰিৱেশ বিজ্ঞান। ই এক বহল আৰু বৈচিত্ৰময় ক্ষেত্ৰ যিয়ে ব্যক্তিগত জীৱৰ আচৰণৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সমগ্ৰ পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ গতিশীলতালৈকে বহুতো বিষয় সামৰি লৈছে।
পৰিৱেশ বিজ্ঞানৰ পৰিসৰক সংগঠনৰ চাৰিটা মূল স্তৰত বিভক্ত কৰিব পাৰি-
(ক) জীৱ পৰিৱেশ বিজ্ঞানঃ- এই স্তৰত ব্যক্তিগত জীৱ আৰু ইহঁতৰ পৰিৱেশৰ মাজৰ পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়াৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়। এই পৰ্যায়ৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানীসকলে জীৱই কেনেকৈ খাদ্য আৰু পানী লাভ কৰে, সংগী বিচাৰি পায় আৰু চিকাৰীৰ পৰা কেনেকৈ আঁতৰি থাকে সেই বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, এজন জীৱৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানীয়ে অধ্যয়ন কৰিব পাৰে যে কোনো বিশেষ প্ৰজাতিৰ চৰাইয়ে খাদ্যৰ উপলব্ধতাৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগত কেনেকৈ নিজৰ খাদ্য বিচাৰি ফুৰা আচৰণক খাপ খুৱাই লয়।
(খ) জনসংখ্যা পৰিৱেশ বিজ্ঞানঃ- এই স্তৰত জনসংখ্যাৰ গতিশীলতাক গুৰুত্ব দিয়া হয়। যেনে জনসংখ্যা কেনেকৈ বৃদ্ধি আৰু হ্ৰাস হয়, ইহঁতে কেনেকৈ প্ৰব্ৰজন কৰে, আৰু ইহঁতে অন্য জনসংখ্যাৰ সৈতে কেনেকৈ ক্ৰিয়া কৰে। জনসংখ্যা পৰিৱেশবিদসকলে জনসংখ্যাৰ আকাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰা কাৰকসমূহ যেনে - চিকাৰ, প্ৰতিযোগিতা, ৰোগ আদিও অধ্যয়ন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, এজন জনসংখ্যা পৰিৱেশবিজ্ঞানীয়ে অধ্যয়ন কৰিব পাৰে যে পহুৰ উপস্থিতিৰ ফলত হৰিণৰ জনসংখ্যাৰ আকাৰ কেনেদৰে প্ৰভাৱিত হয়।
(গ) সম্প্ৰদায়ৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানঃ- এই স্তৰত এটা সম্প্ৰদায়ৰ বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ মাজৰ পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়াৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়। সম্প্ৰদায়ৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানীসকলে প্ৰজাতিসমূহে সম্পদৰ বাবে কেনেদৰে প্ৰতিযোগিতা কৰে, ইজনে সিজনৰ লগত কেনেকৈ সহযোগিতা কৰে, আৰু ইহঁতে সম্প্ৰদায়ৰ গঠন আৰু কাৰ্য্যকলাপত কেনে প্ৰভাৱ পেলায়, সেই বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, এখন সম্প্ৰদায়ৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানীয়ে অৰণ্যত উদ্ভিদ প্ৰজাতিৰ বৈচিত্ৰ্যই বিভিন্ন প্ৰাণী প্ৰজাতিৰ প্ৰাচুৰ্য্যত কেনে প্ৰভাৱ পেলায় সেই বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিব পাৰে।
(ঘ) পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানঃ- এই স্তৰত জীৱিত (জৈৱিক) আৰু অজীৱিত (অজৈৱিক) দুয়োটা উপাদানকে ধৰি সমগ্ৰ পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়। পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানীসকলে পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ মাজেৰে শক্তি আৰু পদাৰ্থৰ প্ৰবাহৰ লগতে পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ বিভিন্ন অংশৰ মাজৰ পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়াৰ বিষয়েও অধ্যয়ন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, এজন পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানীয়ে জলাশয়ৰ মাজেৰে পানীৰ প্ৰবাহে উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি আৰু মাছৰ প্ৰাচুৰ্য্যত কেনে প্ৰভাৱ পেলায়, সেই বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিব পাৰে।
সংগঠনৰ এই চাৰিটা স্তৰৰ উপৰিও পৰিৱেশ বিজ্ঞানক অধ্যয়ন কৰা জীৱ বা পৰিৱেশৰ প্ৰকাৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিও বিভিন্ন উপক্ষেত্ৰত ভাগ কৰিব পাৰি। উদাহৰণস্বৰূপে, সাগৰৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰা সাগৰীয় পৰিৱেশ বিজ্ঞান আৰু বনাঞ্চলৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰা বন পৰিৱেশ বিজ্ঞান আছে।
আধুনিক সমাজত মানুহৰ সংখ্য়া বৃদ্ধিৰ লগে লগে খাদ্য় সামগ্ৰীৰ অভাৱ হোৱাত কিছুমান নতুন আঁচনি লোৱা হ'ল যাৰ ফলত পৰিৱেশত বিৰূপ প্ৰতিক্ৰিয়া দেখা গ'ল। যেনে- খাদ্য়-শস্য় উৎপাদনৰ বাবে অত্য়াধিক ৰাসায়নিক সাৰ প্ৰয়োগ, কীটনাশক ব্য়ৱহাৰ, নতুন প্ৰজাতিৰ বাবে প্ৰযুক্তি কৌশল ব্য়ৱহাৰ, পানী যোগানৰ বাবে বৃহৎ নদীবান্ধ আৰু উদ্য়োগীকৰণ। এই আটাইবোৰে অৰ্থনৈতিক দিশত সাময়িক সকাহ দিলেও ইয়াৰ বিৰূপ প্ৰভাৱ পৰিৱেশ অৱক্ষয়ত দেখা যায়।
গতিকে পৰিৱেশ মণ্ডলত বাস কৰা জীৱজগত সুস্থিৰ হৈ থাকিবলৈ হ'লে পৰিস্থিতিক ব্য়ৱস্থা আৰু পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উপাদানসমূহ নিয়ন্ত্ৰণত ৰাখিব লাগিব। পৰিস্থিতি ব্য়ৱস্থা বা ধৰণ-কৰণসমূহ আৰু জীৱ আৰু পৰিৱেশৰ মাজত সম্পৰ্কৰ অধ্য়য়নেই হৈছে এই বিজ্ঞানৰ মূল উদ্দেশ্য়। পৰিৱেশ অধ্য়য়নত সন্নিৱিষ্ট প্ৰধান বিষয়বস্তুসমূহ হ'ল -
(ক) পৰিৱেশত থকা প্ৰধান উপাদানসমূহৰ বিষয়ে মৌলিক জ্ঞান আৰু পৰিৱেশ আৰু মানুহৰ মাজত সম্পৰ্ক।
(খ) প্ৰতিটো পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ মূল গঠন আৰু ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ লগতে পৰিৱেশৰ অবক্ষয় আৰু পৰিৱেশ প্ৰদূষণ।
(গ) জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য় আৰু ইয়াৰ সংৰক্ষণ, সুব্য়ৱস্থাৰ যোগেদি পৰিৱেশ সংৰক্ষণ।
(ঘ) বিভিন্ন পৰিৱেশ-প্ৰদূষণজনিত সমস্য়া, ইয়াৰ লগত জড়িত সামাজিক, অৰ্থনৈতিক সমস্য়া সমাধানৰ উপায়।
(ঙ) চৰকাৰী-বেচৰকাৰী সংস্থাক জড়িত কৰি সকলো ধৰণৰ জনগণৰ মাজত সুস্থ পৰিৱেশৰ গ্ৰহণযোগ্য়তা প্ৰসাৰ আৰু প্ৰচাৰ।
যিহেতু পৰিৱেশৰ লগত আমি জড়িত, গতিকে উক্ত মুখ্য় বিষয়বস্তুসমূহ পৰিৱেশ অধ্য়য়নৰ প্ৰধান বিষয় হিচাপে লোৱা হৈছে। যিয়ে পৰিৱেশৰ পৰিসৰ গঠনত সহায় কৰিব।
২) পৰিৱেশ শিক্ষাৰ গুৰুত্বৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ- পৰিৱেশ শিক্ষা কেৱল তথ্য আৰু পৰিসংখ্যাৰ বিষয়ে শিকিব পৰাই নহয়, ই ব্যক্তিসকলক আমাৰ গ্ৰহটোক বুজিবলৈ, মূল্য দিবলৈ আৰু সুৰক্ষিত কৰিবলৈ শক্তিশালী কৰি তুলিছে। কেইবাটাও কাৰণত ই অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। এই কাৰণসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ'ল -
(ক) সজাগতা গঢ়ি তোলাঃ- ই মানুহক পৰিৱেশ ব্যৱস্থাৰ জ্ঞান, তেওঁলোকে সন্মুখীন হোৱা প্ৰত্যাহ্বান আৰু ইয়াত আমাৰ ভূমিকা আদিৰ সৈতে সজ্জিত কৰে। এই সজাগতাই দৈনন্দিন জীৱনত দায়িত্বশীল সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ বিষয়ে অৱগত কৰে, আৱৰ্জনা হ্ৰাস কৰাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি বহনক্ষম সামগ্ৰী বাছনি কৰালৈকে।
(গ) বহনক্ষমতাঃ- প্ৰকৃতি, সমাজ আৰু অৰ্থনীতিৰ আন্তঃসংযোগ বুজি পাই পৰিৱেশ শিক্ষাই বহনক্ষম পদ্ধতিক উৎসাহিত কৰে। ইয়াৰ ফলত দায়িত্বশীল সম্পদ ব্যৱস্থাপনা, সংৰক্ষণৰ প্ৰচেষ্টা, আৰু সেউজ ভৱিষ্যতৰ দিশত পৰিৱৰ্তন ঘটে।
(ঘ) স্বাস্থ্য আৰু সুস্থতা বৃদ্ধিঃ- প্ৰকৃতিৰ সৈতে সংযোগ স্থাপন কৰিলে শাৰীৰিক আৰু মানসিক স্বাস্থ্যৰ উন্নতি হয়। পৰিৱেশ শিক্ষাই বাহিৰৰ কাম-কাজক উৎসাহিত কৰে, মানসিক চাপ হ্ৰাস কৰে আৰু সুস্থতাক প্ৰসাৰিত কৰে, লগতে সুস্থ পৰিৱেশ আৰু মানৱ স্বাস্থ্যৰ মাজৰ সম্পৰ্কক উজ্জ্বল কৰি তোলে।
(ঙ) ভৱিষ্যত গঢ় দিয়াঃ- পৰিৱেশৰ প্ৰত্যাহ্বান তীব্ৰতৰ হোৱাৰ লগে লগে ভৱিষ্যত প্ৰজন্মক সেইবোৰ মোকাবিলা কৰিবলৈ জ্ঞান আৰু দক্ষতাৰ প্ৰয়োজন হ’ব। পৰিৱেশ শিক্ষাই যুৱক-যুৱতীসকলক দায়িত্বশীল নাগৰিক, নেতা, আৰু উদ্ভাৱক হ’বলৈ সজ্জিত কৰে। সকলোৰে বাবে এক বহনক্ষম ভৱিষ্যত গঢ় দিয়ে।
সামৰণিত ক’ব পাৰি যে পৰিৱেশ শিক্ষা কোনো বিলাসীতা নহয়। বৰঞ্চ এক প্ৰয়োজনীয়তা। ই এটা সুস্থ গ্ৰহ, অধিক বহনক্ষম ভৱিষ্যত, আৰু জ্ঞাত বাছনি কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা প্ৰজন্মৰ ভেটি। আহক আমি পৰিৱেশ শিক্ষাত বিনিয়োগ কৰো আৰু আমি সিঁচা বীজবোৰ কাইলৈ সেউজীয়া হৈ ফুলাৰ সাক্ষী হওঁ।
৩) "পৰিৱেশ অধ্য়য়ন এক বহুধা বিষয়।" - কথাষাৰ বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ- বৰ্তমান সময়ত পৰিৱেশ অধ্য়য়ন পাঠ্য়ক্ৰমটো এক "বহুৱা বিষয়" হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছে, কিয়নো পৰিৱেশ সম্পৰ্কীয় বিষয় বিভিন্ন বিষয়ৰ পৰা জ্ঞান আহৰণ কৰিব লগা হৈছে। যাৰ ফলত বিভিন্ন বিষয়ৰ ধাৰণাবোৰৰ সমাৱেশ ঘটিছে। জীৱবিজ্ঞান অধ্য়য়নে পৰিস্থিতিবিদ্য়া, উদ্ভিদ বিদ্য়া, প্ৰাণীবিদ্য়া, জৈৱ প্ৰযুক্তি বিদ্য়া, জৈৱ ৰাসায়ন বিদ্য়া, আনুবংশিক বিজ্ঞান, অনুজীৱ বিজ্ঞান আদিয়ে জৈৱিক উপাদানৰ লগতে ইয়াৰ ৰাসায়নিক গঠনৰ জ্ঞান দিয়ে। ভূ-বিজ্ঞান, বিভিন্ন বিশুদ্ধ বিজ্ঞানে জীৱমণ্ডলৰ অজৈৱিক উপাদানৰ উপস্থিতি আৰু সম্পৰ্কৰ বিষয়ে জ্ঞান দিয়ে। আৰ্হি নিৰ্মাণ আৰু ব্য়ৱস্থাপনাত কাৰ্যকৰী ৰূপ দিয়াত গণিত, পৰিসংখ্য়া বিদ্য়া, কম্পিউটাৰৰ বিদ্য়া যথেষ্ট সহায়ক হয়। বিভিন্ন উন্নয়নমূলক কাৰ্যৰ লগত জড়িত আৰ্থ-সামাজিক দিশবোৰ চালিজাৰি চোৱাত শিক্ষা, অৰ্থনীতি, সমাজবিদ্য়া, ৰাজনীতি, গণসংযোগ মাধ্য়মে সহায় কৰাৰ উপৰি জনসচেতনতা বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগায়। প্ৰযুক্তিৰ ভেটি তৈয়াৰ কৰি পৰিৱেশ সুৰক্ষা আৰু সংৰক্ষণৰ লগতে বহনক্ষম উন্নতিত ইঞ্জিনিয়াৰিং বিষয়ে সহায় কৰে। পৰিৱেশ সংৰক্ষণ কৰিবলৈ যাওঁতে বিভিন্ন আইন প্ৰণয়ন আৰু তাৰ বাস্তৱিক ৰূপ দিবলৈ আইনৰ পাঠ্য়ক্ৰম যথেষ্ট সহায়ক হয়। বৰ্তমান সময়ত বিভিন্ন গণমাধ্য়ম, মোবাইল, বাতৰিকাকত, ৰেডিঅ', টুইটাৰ আদি পৰিৱেশ সংৰক্ষণত বিশেষ সহায়ক হয়।
এইবোৰ কাৰণৰ বাবেই "পৰিৱেশ অধ্য়য়ন এক বহুৱা বিষয়" বুলি কোৱা হৈছে।
৪) প্ৰাকৃতিক সম্পদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ- জীৱৰ জীৱন ধাৰণৰ বাবে যিবোৰ সামগ্ৰীৰ আৱশ্য়ক হয়, সেই সামগ্ৰীবোৰক সম্পদ বুলি কোৱা হয়। জীৱই প্ৰকৃতিৰ পৰা জীৱন ধাৰণৰ বাবে আহৰণ কৰা সম্পদসমূহক প্ৰাকৃতিক সম্পদ বুলি কোৱা হয়। পানী, মাটি, বায়ু, খনিজ পদাৰ্থ, বননী, শস্য়, বন্য় প্ৰাণী আদি হৈছে প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ উদাহৰণ।
৫) উদাহৰণসহ অক্ষয় সম্পদ আৰু ক্ষয়িষ্ণু সম্পদৰ সংজ্ঞা লিখা।
উত্তৰঃ- যিবিলাক সম্পদ ব্য়ৱহাৰ কৰি শেষ কৰিব নোৱাৰি, সেইবিলাক সম্পদক অক্ষয় সম্পদ বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, বায়ু, সৌৰশক্তি, বালি আদি।
যিবিলাক সম্পদ অত্য়াধিক ব্য়ৱহাৰ কৰাৰ ফলত শেষ হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে, তেনে সম্পদসমূহক ক্ষয়িষ্ণু সম্পদ বুলি কোৱা হয়। ক্ষয়িষ্ণু সম্পদবোৰ দুই প্ৰকাৰৰ। নবীকৰণযোগ্য় আৰু নবীকৰণ অযোগ্য় সম্পদ।
(ক) নবীকৰণ যোগ্য় সম্পদঃ- এই শ্ৰেণীৰ সম্পদসমূহ ব্য়ৱহাৰ কৰাৰ পাছত প্ৰকৃতিয়ে সেইবোৰ পুনৰ উৎপাদন কৰি থাকে। পানী, কাঠ, ঘাঁহনি, মাটি, বন্য়প্ৰাণী আদি কিছুমান নবীকৰণযোগ্য় সম্পদৰ উদাহৰণ। উল্লেখযোগ্য় যে, কিছুমান নবীকৰণযোগ্য় সম্পদৰ অতিমাত্ৰা ব্য়ৱহাৰৰ ফলত এইবেৰৰ পৰিমাণ যথেষ্ট হাৰত কমি যায়। পানী, মাটি, বননী আদিৰ পৰিমাণ মানুহৰ ব্য়ৱহাৰৰ ফলত কমি যোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে। অৰ্থাৎ, নবীকৰণযোগ্য় সম্পদবোৰ প্ৰকৃতিয়ে পুনৰ উৎপাদন কৰে যদিও সেইবোৰক অক্ষয় সম্পদ বুলি ক'ব নোৱাৰি।
(খ) নবীকৰণ অযোগ্য় সম্পদঃ- যিবিলাক সম্পদ অতিমাত্ৰা ব্য়ৱহাৰ কৰাৰ ফলত শেষ হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে আৰু পুনৰ নবীকৰণ নহয়, তেনে সম্পদসমূহক নবীকৰণ অযোগ্য় সম্পদ বোলে। উদাহৰণস্বৰূপে, কয়লা, খনিজ তেল, খনিজ পদাৰ্থ, তাম, লো ইত্য়াদি।
৬) ক্ষয়িষ্ণু সম্পদ কাক বোলে? ই কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি? প্ৰত্য়েক প্ৰকাৰৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ- যিবিলাক সম্পদ অত্য়াধিক ব্য়ৱহাৰ কৰাৰ ফলত শেষ হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে, তেনে সম্পদসমূহক ক্ষয়িষ্ণু সম্পদ বুলি কোৱা হয়। ক্ষয়িষ্ণু সম্পদবোৰ দুই প্ৰকাৰৰ। নবীকৰণযোগ্য় আৰু নবীকৰণ অযোগ্য় সম্পদ।
(ক) নবীকৰণ যোগ্য় সম্পদঃ- এই শ্ৰেণীৰ সম্পদসমূহ ব্য়ৱহাৰ কৰাৰ পাছত প্ৰকৃতিয়ে সেইবোৰ পুনৰ উৎপাদন কৰি থাকে। পানী, কাঠ, ঘাঁহনি, মাটি, বন্য়প্ৰাণী আদি কিছুমান নবীকৰণযোগ্য় সম্পদৰ উদাহৰণ। উল্লেখযোগ্য় যে, কিছুমান নবীকৰণযোগ্য় সম্পদৰ অতিমাত্ৰা ব্য়ৱহাৰৰ ফলত এইবেৰৰ পৰিমাণ যথেষ্ট হাৰত কমি যায়। পানী, মাটি, বননী আদিৰ পৰিমাণ মানুহৰ ব্য়ৱহাৰৰ ফলত কমি যোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে। অৰ্থাৎ, নবীকৰণযোগ্য় সম্পদবোৰ প্ৰকৃতিয়ে পুনৰ উৎপাদন কৰে যদিও সেইবোৰক অক্ষয় সম্পদ বুলি ক'ব নোৱাৰি।
(খ) নবীকৰণ অযোগ্য় সম্পদঃ- যিবিলাক সম্পদ অতিমাত্ৰা ব্য়ৱহাৰ কৰাৰ ফলত শেষ হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে আৰু পুনৰ নবীকৰণ নহয়, তেনে সম্পদসমূহক নবীকৰণ অযোগ্য় সম্পদ বোলে। উদাহৰণস্বৰূপে, কয়লা, খনিজ তেল, খনিজ পদাৰ্থ, তাম, লো ইত্য়াদি।
৭) উমৈহতীয়া সম্পদ কাক বোলে? কেইবিধমান উমৈহতীয়া সম্পদৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ- কিছুমান প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অধিকাৰ চৰকাৰৰ হাতত থাকে আৰু আন কিছুমান প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অধিকাৰ কোনো ব্য়ক্তিৰ হাতত থাকে। সেই অনুসৰি প্ৰাকৃতিক সম্পদসমূহক চৰকাৰী প্ৰাকৃতিক সম্পদ আৰু ব্য়ক্তিগত প্ৰাকৃতিক সম্পদ এই দুটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি। কিন্তু এনে কিছুমান প্ৰাকৃতিক সম্পদ আছে, যিবোৰৰ অধিকাৰ বা স্বত্ব কোনো নিৰ্দিষ্ট দেশৰ চৰকাৰ বা কোনো নিৰ্দিষ্ট ব্য়ক্তিৰ হাতত নাথাকে। এনেবোৰ সম্পদ ব্য়ৱহাৰ কৰাত কোনো নিৰ্দিষ্ট দেশৰ চৰকাৰ বা কোনো ব্য়ক্তি বিশেষে আইনগতভাৱে কোনো বাধা নিষেধ প্ৰদান কৰিব নোৱাৰে। অৰ্থাৎ, এইবোৰ সম্পদৰ অধিকাৰ বা স্বত্ব সকলো লোকৰে হাতত থাকে। উমৈহতীয়াভাৱে সকলোৱে এনেবোৰ সম্পদ ব্য়ৱহাৰ কৰিব পাৰে। এনেবোৰ সম্পদকে উমৈহতীয়া সম্পদ বোলে।
উমৈহতীয়া সম্পদসমূহ প্ৰধানকৈ দুইধৰণৰ হ'ব পাৰে। কিছুমান এনে সম্পদ আছে যিবোৰৰ বিস্তৃতি অতি ব্য়াপক। কোনো এখন দেশৰ চৰকাৰে এনেবোৰ সম্পদক কোনো আইনৰ দ্বাৰা নিজৰ অধিকাৰলৈ নিব নোৱাৰে। কোনো আইনৰ দ্বাৰা বা আনকোনো ব্য়ৱস্থাৰ দ্বাৰা আন দেশৰ নাগৰিকক এনেবোৰ সম্পদ ব্য়ৱহাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত বাধা প্ৰদান কৰিবও নোৱাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে - পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডল, সাগৰ-মহাসাগৰৰ পানী, বোঁৱতী নদীৰ পানী, সূৰ্যৰ পোহৰ, পৰ্বত-পাহাৰৰ সম্পদ আদিবোৰৰ ওপৰত কোনো এখন দেশে একচেটীয়া অধিকাৰ দাবী কৰিব নোৱাৰে। গতিকে, এনেবোৰ সম্পদ উমৈহতীয়া প্ৰকাৰৰ সম্পদ।
আনহাতে, এনে কিছুমান সম্পদ আছে যিবোৰৰ বিস্তৃতি ব্য়াপক নহয়। যিবোৰ কোনো এখন দেশৰ বা কোনো এটা অঞ্চলৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ। কিন্তু কোনো আইনৰ দ্বাৰা সেইবোৰৰ অধিকাৰ কাকো একচেটীয়াভাৱে দিয়া হোৱা নাই। জনসাধাৰণৰ মঙ্গলৰ বাবে বা উমৈহতীয়া সুবিধাৰ বাবে সেইবোৰ সম্পদৰ ব্য়ৱহাৰৰ অধিকাৰ সকলোকে দিয়া হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে - বনাঞ্চল এখন, চৰণীয়া পথাৰ এখন, জলাশয় একোটা আদি।
৮) উমৈহতীয়া সম্পদ সম্পত্তিৰ ধাৰণাটো প্ৰথমে কোনে আগবঢ়াইছিল?
উত্তৰঃ- উমৈহতীয়া সম্পদ সম্পত্তিৰ ধাৰণাটো প্ৰথমে ১৯৫৪ চনত এইচ স্কট গৰডন নামৰ বিজ্ঞানী এজনে আগবঢ়াইছিল।
৯) উমৈহতীয়াৰ দুৰ্গতি বা ' ট্ৰেজেডি অফ কমনচ্ ' কাক বোলে?
উত্তৰঃ- যেতিয়া উমৈহতীয়া সম্পদসমূহ ব্য়ৱহাৰকাৰীসকলে নিজৰ স্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে যিমান পাৰে বেছিকৈ, কোনো বিশেষ চিন্তা-ভাৱনা নকৰাকৈ বা প্ৰয়োজন-অপ্ৰয়োজনে ব্য়ৱহাৰ কৰি সম্পদসমূহৰ ক্ষতি কৰে তেতিয়া সেই পৰিস্থিতিকে উমৈহতীয়াৰ দুৰ্গতি বা ' ট্ৰেজেডি অফ কমনচ্ ' বোলা হয়।
১০) উমৈহতীয়াৰ দুৰ্গতি অভিধাটো প্ৰথমে কোনে ব্য়ৱহাৰ কৰিছিল?
উত্তৰঃ- উমৈহতীয়াৰ দুৰ্গতি অভিধাটো প্ৰথমে ১৯৬৮ চনত গেৰেট হাৰ্ডিন নামৰ অৰ্থনীতিবিদ এজনে ব্য়ৱহাৰ কৰিছিল।
১১) জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰাকৃতিক কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- মহাদেশীয় প্ৰবাহ, আগ্নেয়গিৰি উদগীৰণ, সাগৰৰ সোঁত, সৌৰ বিকিৰণৰ তাৰতম্য়, পৃথিৱীৰ কক্ষপথৰ পৰিৱৰ্তন আদি প্ৰাকৃতিক কাৰণৰ বাবে জলবায়ু পৰিৱৰ্তন হ'ব পাৰে। এই কাৰণসমূহৰ বিষয়ে তলত বহলাই আলোচনা কৰা হ'ল -
(ক) মহাদেশীয় প্ৰবাহঃ- লক্ষ লক্ষ বছৰৰ আগতে পৃথিৱীৰ ভূ-খণ্ডৰ স্থানান্তৰৰ ফলত মহাদেশ সমূহ গঠন হৈছিল। ইয়াৰ ফলস্বৰূপ পানীভাগত স্থান সলনি হৈছিল আৰু মহাসাগৰৰ সোঁত আৰু বতাহৰ দিশ সলনি হৈছিল। এই পৰিৱৰ্তন সমূহে জলবায়ুৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়। মহাদেশীয় প্ৰবাহ বৰ্তমানেও চলি আছে।
(খ) আগ্নেয়গিৰিৰ উদগীৰণঃ- আগ্নেয়গিৰিৰ উদগীৰণৰ ফলত ধূলি, ধোঁৱা, ছাই, চালফাৰ ডাই-অক্সাইড, পানীৰ বাষ্প, লাভা আদি ওলাই আহে। গেছসমূহৰ লগতে ধূলি, ধোৱা, ছাইয়ে সূৰ্য্য়ৰ কিৰণ অহাত বাধা দিয়ে। ফলত পৃথিৱীপৃষ্ঠ শীতল হয়। চালফাৰ-ডাই-অক্সাইডে জলীয় বাষ্প, বায়ু আৰু ধূলিকণাৰ সৈতে সূৰ্যৰ ৰশ্মি প্ৰতিফলিত কৰে। এইবোৰ বায়ুমণ্ডলত এবছৰ বা ততোধিক সময়লৈকে থাকিব পাৰে। ১৯৯১ চনত মাউণ্ট পিনাটুব' উদগীৰণ হোৱাৰ ফলত গোলকীয় তাপমান 0.5° C হ্ৰাস পাইছিল।
(গ) সৌৰ বিকিৰণৰ তাৰতম্য়ঃ- সূৰ্য্য়ই হৈছে পৃথিৱীৰ শক্তিৰ আকাৰ। ইয়াৰ বিকিৰণৰ তাৰতম্য় হলে জলবায়ুৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰে। অৱশ্য়ে ১৭৫০ চনৰ পৰা সৌৰ বিকিৰণৰ পৰিমাণ একে আছে বুলি প্ৰমাণ পোৱা গৈছে।
(ঘ) মহাসাগৰীয় সোঁতঃ- মহাসাগৰৰ সমূহ জলবায়ুৰ লগত জড়িত এটা মুখ্য় উপাদান। মহাসাগৰীয় সোঁতৰ পৰিৱৰ্তন হ'লে জলবায়ুৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে।
(ঙ) পৃথিৱীৰ কক্ষপথৰ পৰিৱৰ্তনঃ- পৃথিৱীয়ে ইয়াৰ নিৰ্দিষ্ট কক্ষপথত সূৰ্য্য়ৰ চাৰিওফালে ঘূৰে। পৃথিৱীয়ে তাৰ কক্ষপথত 23.5° ডিগ্ৰীত সমকোণীয় ভাৱে এঢলীয়া হৈ আছে। পৃথিৱীৰ এই এঢলীয়া অংশৰ পৰিৱৰ্তনে ঋতুৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়।
১২) সেউজ গৃহ গেছসমূহ কি কি ?
উত্তৰঃ- সেউজ গৃহ গেছসমূহ হৈছে কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড, অ'জন, মিথেন, নাইট্ৰাছ অক্সাইড, ক্লৰ'ফ্লৰ'কাৰ্বন (CFCs) আৰু জলীয় বাষ্প।
১৩) সেউজ গৃহ গেছসমূহে গোলকীয় উত্তাপ কিদৰে বৃদ্ধি কৰে?
উত্তৰঃ- যিবিলাক গেছে পৃথিৱী পৃষ্ঠৰ পৰা বিকিৰিত অৱলোহিত ৰশ্মি শোষণ কৰি বায়ুমণ্ডল উত্তাপিত কৰিব পাৰে, সেইবিলাক গেছক সেউজ গৃহ গেছ বুলি কোৱা হয়। কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড, অ'জন, মিথেন, নাইট্ৰাছ অক্সাইড, ক্লৰ'ফ্লৰ'কাৰ্বন (CFCs), জলীয় বাষ্প আদি গেছসমূহ সেউজ গৃহ গেছ। সূৰ্য্য়ই হৈছে সকলো শক্তিৰ আধাৰ। সৌৰ ৰশ্মিৰ প্ৰায় ৩০ শতাংশ বায়ুমণ্ডলে প্ৰতিফলিত কৰে। বাকী প্ৰায় ৭০ শতাংশ সৌৰ ৰশ্মি বায়ুমণ্ডলৰ মাজেৰে আহি পৃথিৱী পৃষ্ঠত পৰে। এই সৌৰৰশ্মিৰ কিছু শক্তি বায়ুমণ্ডল, ভূ-পৃষ্ঠ আৰু সাগৰে শোষণ কৰে আৰু বাকীখিনি মহাকাষলৈ অৱলোহিত ৰশ্মি ৰূপে পুনৰ বিকিৰিত হয়। সেউজ গৃহ গেছ সমূহে এই বিকিৰিত এৱলোহিত ৰশ্মি শোষণ কৰি তাৰ তাপশক্তি ভূ-পৃষ্ঠলৈ নিক্ষেপ কৰে। এই গেছসমূহে সৌৰ উত্তাপ বায়ুমণ্ডলৰ স্তৰ ভেদ কৰি পাৰ হৈ যোৱাত বাধা দিয়ে। প্ৰায় ৯০ শতাংশ অৱলোহিত ৰশ্মি এনেকৈ সেউজ গৃহ গেছসমূহে শোষণ কৰে। ফলত পৃথিৱীপৃষ্ঠ উত্তাপিত হয়।
১৪) গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ ক্ষতিকাৰক দিশসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ ক্ষতিকাৰক দিশসমূহ তলত আলোচনা কৰা হ'ল -
(ক) জলবায়ু পৰিৱৰ্তনঃ- পৃথিৱীৰ গড় উষ্ণতা বৃদ্ধিৰ ফলত জলবায়ুৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছে। জলবায়ু পৰিৱৰ্তনে পৰিৱেশ, স্বাস্থ্য়, কৃষি, দেশৰ অৰ্থনীতি আদিৰ ওপৰত বিৰূপ প্ৰভাৱ পেলাইছে।
(খ) বৰফৰ গলনঃ- গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ ফলত মেৰু অঞ্চলৰ বৰফৰ গলন প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হৈছে। সুমেৰু মহাসাগৰৰ বৰফ যোৱা ৩০ বছৰৰ পৰা ৩.২ শতাংশ প্ৰতি দশকত হ্ৰাস পাই আহিছে। ঠিক তেনেদৰে ১৯৭০ চনৰ পৰা উত্তৰ মহাসাগৰৰ বৰফৰ স্তৰ বৰ্তমানলৈ ২৭ শতাংশ হ্ৰাস পাইছে। দক্ষিণ কুমেৰু, গ্ৰীনলেণ্ড আদি অঞ্চলৰো গলন প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হৈছে।
গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ ফলত হিমবাহ সমূহৰো গলন আৰম্ভ হৈছে। পৃথিৱীৰ গড় উষ্ণতা যদি 4॰C বৃদ্ধি ঘটে, তেতিয়া পৃথিৱীৰ সমগ্ৰ হিমবাহ গলি পানীলৈ পৰিৱৰ্তিত হ'ব বুলি সম্ভাৱনা ব্য়ক্ত কৰা হৈছে। ইয়াৰ ফলত বানপানী, সাগৰৰ পৃষ্ঠৰ উচ্চতা বৃদ্ধি, উপকূলীয় পৰিস্থিতি তন্ত্ৰ ধ্বংস, খোৱা পানীৰ সমস্য়া আদি নানান সমস্য়াই দেখা দিব।
(গ) সাগৰ পৃষ্ঠৰ উচ্চতা বৃদ্ধিঃ- হিমবাহ আৰু দুই মেৰু বৰফৰ গলনৰ ফলত সাগৰ পৃষ্ঠৰ উচ্চতা বৃদ্ধি হ'বলৈ আৰম্ভ কৰিছে। IPCC ৰ প্ৰতিবেদন মতে ১৯০১ চনৰ পৰা ২০১০ চনৰ ভিতৰত সাগৰ পৃষ্ঠৰ উচ্চতা 19-21cm বৃদ্ধি হৈছে। বৰ্তমান হাৰত গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধি হৈ থাকিলে ২১০০ চনত সাগৰ পৃষ্ঠৰ উচ্চতা 26-27 cm বৃদ্ধি হ'ব বুলি সম্ভাৱনা ব্য়ক্ত কৰা হৈছে। ইয়াৰ ফলত বেংকক, মুম্বাই, ঢাকা, ছিদনি, চাংঘাই, ভেনিচ আদি প্ৰখ্য়াত চহৰসমূহ পানীৰ তলত বুৰ যাব। সাগৰৰ উপকূলৱৰ্তী অঞ্চলবোৰ বুৰ যোৱাৰ ফলত কৃষিৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰিব। তদুপৰি সাগৰপৃষ্ঠৰ উত্তাপ বৃদ্ধি ঘটিব যিয়ে সাগৰীয় জীৱৰ ওপৰত বিৰূপ প্ৰভাৱ পেলাব। সাগৰৰ পানীৰ গুণাগুণ, সাগৰীয় সোঁত আদিও পৰিৱৰ্তন ঘটিব।
(ঘ) পৰিস্থিতি তন্ত্ৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱঃ- পৰ্বতৰ হিমবাহ আৰু সাগৰ, মহাসাগৰৰ বৰফৰ গলন আৰম্ভ হোৱাৰ ফলত সাগৰ পৃষ্ঠৰ পানীৰ উচ্চতা বৃদ্ধি হৈছে। এনেকৈ সাগৰ পৃষ্ঠৰ উচ্চতা বৃদ্ধিয়ে উপকূল অঞ্চলৰ পৰিৱেশ তন্ত্ৰ বিনষ্ট কৰিব। তাৰোপৰি সাগৰৰ পানীৰ অম্লতা বৃদ্ধিৰ ফলত বহু সাগৰীয় প্ৰাণী বিপন্ন হ'ব।
গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ ফলত জলচক্ৰৰ পৰিবৰ্তন হৈ বৰষুণ অনিয়মীয়া হ'ব। খৰাং পৰিস্থিতিৰ বাবে বনাঞ্চল ধ্বংসপ্ৰাপ্ত হ'ব। বনজুইৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বেছি হ'ব, যাৰ ফলত বহুসংখ্য়ক বৰ্ষাৰণ্য় বনজুইত জাহ যাব। ইয়াৰ ফলত বন্য়প্ৰাণীৰ বাসস্থান, পৰিস্থিতি তন্ত্ৰ ধ্বংস হ'ব।
(ঙ) জীৱ বৈচিত্ৰ্য়ৰ ওপৰত প্ৰভাৱঃ- গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিয়ে জীৱ বৈচিত্ৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলাব। পৃথিৱীৰ গড় উষ্ণতা 1.5॰C ৰ পৰা 2.5॰C বৃদ্ধিয়ে বহু সংখ্য়ক জীৱক বিলুপ্তিৰ পথলৈ ঠেলি দিব।
(চ) মানুহৰ স্বাস্থ্য়ৰ ওপৰত প্ৰভাৱঃ- গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ ফলত উষ্ণতা, আৰ্দ্ৰতা বৃদ্ধি ঘটিব। এইবোৰ কাৰক কীট-পতঙ্গৰ বংশ বৃদ্ধিৰ বাবে অনুকূল। এইবোৰ মেলেৰিয়া, ডেঙ্গু, এনকেফেলাইটিচ আদি ৰোগ বিয়পাব। খাদ্য় শস্য়ৰ কম উৎপাদনৰ বাবে মানুহৰ অপুষ্টিজনিত ৰোগ বৃদ্ধি পাব। হিট ষ্ট্ৰোক হৈ বহুতো মানুহ মৃত্য়ু মুখত পৰিব। গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিয়ে শ্বাস-প্ৰশ্বাসজনিত ৰোগ, চৰ্মৰোগ আদি ৰোগ বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগায়।
(ছ) কৃষিৰ ওপৰত প্ৰভাৱঃ- এটা অঞ্চলত উষ্ণতা 1॰C-3॰C বৃদ্ধিয়ে শস্য়ৰ উৎপাদন বৃদ্ধি হোৱাৰ সম্ভাৱনা কঢ়িয়াই আনে। কিয়নো CO₂ ৰ গাঢ়তা বৃদ্ধিয়ে সালোক সংশ্লেষণৰ হাৰ বৃদ্ধি কৰে। কিন্তু উষ্ণতা বৃদ্ধিৰ লগে লগে বাষ্পীভৱন আৰু প্ৰস্বেদন বৃদ্ধি পাব। তাৰোপৰি পোক-পতঙ্গৰ সংখ্য়া বৃদ্ধি আৰু মাটিৰ গুণাগুণ হ্ৰাস পোৱাৰ ফলত খাদ্য় শস্য়ৰ উৎপাদন উল্লেখযোগ্য় ভাৱে কমিব।
১৫) গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ ৰোধৰ কিছুমান উপায় আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধি ৰোধৰ উপায়সমূহ তলত আলোচনা কৰা হ'ল -
(ক) জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ ব্য়ৱহাৰ হ্ৰাসঃ- কল কাৰখানা, যান বাহন, বিদ্য়ুৎ উৎপাদন আদিত জীৱাশ্ম ইন্ধন ব্য়ৱহাৰ যথা সম্ভৱ কম কৰিলে CO₂ উৎপন্নৰ হাৰ কমি যাব।
(খ) অপৰম্পৰাগত শক্তিৰ ব্য়ৱহাৰঃ- সৌৰ শক্তি, বায়ু শক্তি, জল শক্তি, জোৱাৰ-ভাটা শক্তি আদি নবীকৰযোগ্য় শক্তিসমূহক জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ সলনি ব্য়ৱহাৰ কৰাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা উচিত।
(গ) CFC উৎপাদনত নিষেধাজ্ঞাঃ- CFC উৎপাদন সম্পূৰ্ণৰূপে বন্ধ কৰা উচিত। ইতিমধ্য়ে CFC উৎপাদন আৰু ব্য়ৱহাৰ মণ্টিয়েল চুক্তিৰ জৰিয়তে বন্ধ কৰা হৈছে।
(ঘ) ৰাসায়নিক সাৰ ব্য়ৱহাৰ হ্ৰাসঃ- ৰাসায়নিক সাৰ ব্য়ৱহাৰ ফলত নাইট্ৰজেন অক্সাইড গেছৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি হয়। সেয়ে ৰাসায়নিক সাৰৰ সলনি জীৱ সাৰ, সেউজ সাৰ, পচন সাৰ আদি ব্য়ৱহাৰ কৰা উচিত।
(ঙ) মিথেন উৎপাদন হ্ৰাসকৰণঃ- জৈৱিক আৱৰ্জনাসমূহ অযথা পচিবলৈ নিদি তাৰ পৰা জৈৱ গেছ উৎপন্ন কৰাৰ ব্য়ৱস্থা গ্ৰহণ কৰিলে মিথেন গেছৰ বৃদ্ধিৰ পৰিমাণ হ্ৰাস পাব।
(চ) নতুন প্ৰযুক্তিঃ- যান বাহনৰ দক্ষতা বৃদ্ধি, CO₂ পৃথকীকৰণ প্ৰযুক্তি উদ্ভাৱন, তাপ বিদ্য়ুৎ কেন্দ্ৰত ব্য়ৱহূত উপাদান পৰিবৰ্তন, বিদ্য়ুৎ উৎপাদনৰ বাবে নিউক্লিয় প্ৰকল্প বৃদ্ধি ইত্য়াদি নতুন প্ৰযুক্তি উদ্ভাৱন আৰু প্ৰয়োগ কৰিলে সেউজ গৃহ গেছৰ পৰিমাণ হ্ৰাস হ'ব।
(ছ) বননীকৰণঃ- বননীকৰণ হৈছে গোলকীয় উত্তাপ বৃদ্ধিৰ অন্য়তম উপায়।
Answered by - Sri Mampi Kakati
DABP007464
**********
