Chapter 2
বিত্তীয় প্রশাসন (Financial Administration)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। বিত্তীয় প্রশাসনৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ বিত্তীয় প্রশাসন বুলিলে বুজায় সেই সকলো কাৰ্যসমূহ, যাৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল চৰকাৰী কাৰ্যকলাপৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় পুঁজিৰ সংস্থান কৰা আৰু সেই পুঁজি যেন সঠিকভাৱে আৰু দক্ষতাৰে ব্যৱহাৰ হয়, তাৰ নিৰীক্ষণ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা। ইয়াৰ মূল লক্ষ্য হ'ল চৰকাৰী আয় আৰু ব্যয় ব্যৱস্থাপনাৰ মাধ্যমে ৰাষ্ট্ৰীয় সম্পদৰ সঠিক ব্যৱহাৰ নিশ্চিত কৰা।
২। বিত্তীয় প্রশাসনৰ অভিকৰণসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ বিত্তীয় প্রশাসনৰ মুখ্য অভিকৰণসমূহ হ'ল—
(ক) কাৰ্যপালিকা – যি চৰকাৰী আয় আৰু ব্যয়ৰ পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰে
আৰু নীতি ৰূপায়ণৰ দায়িত্ব লয়।
(খ) বিধানমণ্ডল – যিয়ে আয়-ব্যয় সম্পৰ্কীয় প্ৰস্তাৱ অনুমোদন কৰি
বিত্তীয় নিয়ন্ত্ৰণ সম্পন্ন কৰে।
(গ) বিত্ত মন্ত্রণালয় – যিয়ে চৰকাৰৰ সম্পূৰ্ণ বিত্তীয় পৰিচালনা, বাজেট প্ৰস্তুতি,
আয়-ব্যয় পৰিকল্পনা
আৰু আৰ্থিক নীতিৰ দিশ-নিৰ্ব্ধাৰণ কৰে।
(ঘ) হিচাপ পৰীক্ষা বিভাগ – যিয়ে চৰকাৰী আয়-ব্যয়ৰ হিচাপ পৰীক্ষা কৰি ইয়াৰ
সঠিকতা আৰু স্বচ্ছতা নিশ্চিত কৰে।
৩। 'বাজেট' শব্দটো কোন শব্দৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে?
উত্তৰঃ ‘বাজেট’ শব্দটোৰ মূল উৎপত্তি হৈছে
ফৰাচী ভাষাৰ ‘Bougette’ শব্দৰ পৰা, যাৰ অৰ্থ চামৰাৰে তৈয়াৰ কৰা
মোনা বা leather bag। প্ৰথমে এই শব্দটি ব্যৱহৃত হৈছিল এজন বিত্তমন্ত্ৰীয়ে সংসদত নিজৰ আয়-ব্যয়
সংক্রান্ত নথিপত্ৰ এখন চামৰাৰ থলুত লৈ অহাৰ প্ৰসংগত। কালক্ৰমে এই শব্দটোৱে চৰকাৰৰ
আয়-ব্যয়ৰ লিখিত নথিপত্ৰ বা বাজেট ৰূপে স্বীকৃতি লাভ কৰে।
৪। ভাৰতত সাধাৰণ বাজেটৰ পৰা 'ৰেল বাজেট' কোন চনত পৃথক কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯২১ চনত।
৫। বাজেট কাৰ্যকৰীকৰণে কি কি কাৰ্য সামৰি লয়?
উত্তৰঃ বাজেট কাৰ্যকৰীকৰণে তলত উল্লেখ কৰা মুখ্য কার্যসমূহক অন্তৰ্ভুক্ত কৰে—
(ক) সংগ্ৰহ – চৰকাৰী আয়ৰ উৎসসমূহৰ পৰা পুঁজি সংগ্ৰহ কৰা।
(খ) জিম্মা – সংগৃহীত ধন সরকারী ভাণ্ডাৰত সুৰক্ষিতভাৱে জমা কৰা।
(গ) পৰিশোধ – চৰকাৰী ব্যয়সমূহৰ বাবে অনুমোদিত খৰচ সম্পাদন কৰা।
(ঘ) হিছাপ – সকলো আয়-ব্যয়ৰ সঠিক আৰু স্বচ্ছ ৰেকৰ্ড সংৰক্ষণ কৰা।
(ঙ) হিছাপ পৰীক্ষা – আয়-ব্যয়ৰ হিছাপসমূহ পৰীক্ষা কৰি অনিয়ম বা ত্ৰুটি
বিচাৰি উলিয়োৱা।
(চ) প্ৰতিবেদন – বাজেটৰ কাৰ্যকৰীতা সম্পৰ্কে এক বিস্তৃত মূল্যায়ন
সহিত প্ৰতিবেদন প্ৰস্তুত কৰা।
৬। 'ZBB' ৰ সম্পূৰ্ণ অর্থ লিখা।
উত্তৰঃ ‘ZBB’ শব্দটোৰ পূৰ্ণ ৰূপ হৈছে ‘Zero
Base Budgeting’, যাৰ অৰ্থ ‘শূন্যভিত্তিক বাজেট’। এই পদ্ধতিত প্ৰতিটো
বাজেট চক্র আৰম্ভ হোৱাৰে পৰা সকলো ব্যয় নতুনকৈ মূল্যায়ন কৰা হয়, আৰু আগৰ বাজেট
অনুমানসমূহক ভিত্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰা নোহোৱা।
৭। সংবিধানৰ কোনটো অনুচ্ছেদে ভাৰতীয় সংসদক আকস্মিক নিধি স্থাপন কৰাৰ অনুমতি দিয়ে?
উত্তৰঃ ২৬৭ অনুচ্ছেদে।
৮। আকস্মিক নিধি কাৰ নিয়ন্ত্ৰণত থাকে?
উত্তৰঃ ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতিৰ।
৯। চৰকাৰী হিচাপ কমিটি কোন চনত গঠিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯২১-২২ চনত।
১০। চৰকাৰী হিচাপ কমিটিৰ সভাত থুল গঠিত হ'বলৈ কেইজন সদস্যৰ প্ৰয়োজন
হয়?
উত্তৰঃ চাৰিজন সদস্য।
১১। চৰকাৰী হিচাপ কমিটিৰ সদস্যসকলৰ কাৰ্যকাল কিমান বছৰ ?
উত্তৰঃ চৰকাৰী হিচাপ কমিটিৰ সদস্যসকলে এটা বছৰৰ বাবে কার্যকাল ভোগ কৰে, কিন্তু তেওঁলোকক পুনৰ নিৰ্বাচিত হোৱাৰ সুযোগ প্ৰদান কৰা হয়।
১২। ৰাষ্ট্রপতিয়ে বিনিয়োজন বিধেয়কত সম্মতি দিবলৈ বাধ্য (শুদ্ধ নে অশুদ্ধ)
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
১৩। সংসদত বাজেটৰ ওপৰত হ'বলগীয়া সাধাৰণ আলোচনাত তাৰিখ কোনে কৰে।
উত্তৰঃ লোকসভাৰ অধ্যক্ষই।
১৪। ভাৰতত কোনখন আয়োগে পৰামৰ্শ দিছিল যে সাফল্যমুখী বাজেটিঙৰ কাৰণে বাছনি কৰা
সকলো বিভাগ বা প্রতিষ্ঠানৰ বাবে কাৰ্যসূচী আৰু কাৰ্যৰ শ্ৰেণীবিভাজন কৰিব লাগে?
উত্তৰঃ ভাৰতত প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ আয়োগে পৰামৰ্শ দিছিল যে সাফল্যমুখী বাজেট প্ৰণয়ন কৰাৰ
উদ্দেশ্যে বাছনি কৰা সকলো বিভাগ বা প্ৰতিষ্ঠানৰ বাবে স্পষ্ট কাৰ্যসূচী আৰু
কাৰ্যসমূহৰ শ্ৰেণীবিভাজন কৰা উচিত।
১৫। সকলো ধৰণৰ অনুদানৰ ওপৰত লোকসভাই ভোট গ্রহণ কৰে আৰু ভাৰতৰ সঞ্চিত পুঁজিত
অন্তর্ভুক্ত হোৱা সকলো খৰছ বার্ষিক বিধেয়ক নামৰ বিধেয়ক।
অন্তর্ভূক্ত কৰা হয়। (খালী ঠাই পূৰ কৰা)
উত্তৰঃ বিনিয়োজন বিধেয়ক।
১৬। কোনখন সমিতিয়ে সাফল্যমুখী বাজেটৰ ধাৰণাটোৰ সূচনা কৰিছিল?
উত্তৰঃ প্ৰথম হুভাৰ আয়োগ (First Hoover Commission) ১৯৪৭ চনত আমেৰিকা
যুক্তৰাষ্ট্ৰত গঠন কৰা হৈছিল, যাৰ উদ্দেশ্য আছিল কেন্দ্রীয় চৰকাৰৰ সংগঠন আৰু
কাৰ্যপদ্ধতি উন্নত কৰাৰ বাবে পৰামৰ্শ প্ৰদান কৰা।
১৭। কোনজন আমেৰিকান পণ্ডিতে ভাৰতীয় অনুষ্ঠানিক গাঁথনিত সাফল্যমুখী বাজেটৰ
প্রাসংগিকতাৰ বিষয়ে প্রথমবাৰৰ বাবে অধ্যয়ন কৰিছিল?
উত্তৰঃ পল এইচ এপলবাই।
১৮। সাফল্যমুখী বাজেটৰ দুটা সীমাবদ্ধতা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ সাফল্যমুখী বাজেটৰ দুটা মুখ্য সীমাবদ্ধতা হ'ল—
(১) এই বাজেট পদ্ধতিয়ে গুণগত বিচাৰতকৈ সংখ্যাগত দৃষ্টিভংগীত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে। ফলস্বৰূপে, বহু সময়ত কাৰ্যসূচীৰ
প্ৰকৃত গুণমান বা প্ৰভাৱ মূল্যায়ন নোহোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে।
(২) কাৰ্যসূচীৰ বিভিন্ন উপাদানৰ ওপৰত ব্যয়ৰ নিৰ্ভুল আৰু আনুমানিক হিসাব কৰা কঠিন। এই ব্যয় অনুমান বহু
সময়তে যথেষ্ট তথ্যভিত্তিক বা অৰ্থবহ নহয়।
১৯। লোকসভাৰ সমিতিয়ে ইয়াৰ বিংশ প্রতিবেদনত সাফল্যমুখী বাজেট গ্রহণৰ পৰামৰ্শ
দিয়ে।
উত্তৰঃ আনুমানিক হিচাপ।
২০। ভাৰতীয় বাজেটৰ তিনিটা পদ্ধতি কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় বাজেট ব্যৱস্থাৰ মূলত তিনিটা পৰ্যায় থাকে—
(১) বাজেট প্রস্তুতীকৰণ: এই পৰ্যায়ত বিভিন্ন মন্ত্রণালয় আৰু বিভাগে
আগন্তুক অর্থবছৰৰ বাবে আয়-ব্যয়ৰ প্ৰস্তাব তৈয়াৰ কৰে, যাক কেন্দ্ৰীয় বিত্ত
মন্ত্রণালয়ে সংকলন কৰে।
(২) বিধানমণ্ডলৰ মঞ্জুৰীকৰণ: সংসদত বাজেট পেশ কৰাৰ পিছত ইয়াক দুয়োখন সদনত
আলোচনা আৰু অনুমোদনৰ বাবে উত্থাপন কৰা হয়।
(৩) বাজেটৰ কাৰ্যকৰীকৰণ: সংসদে বাজেট অনুমোদন কৰাৰ পিছত, বিভিন্ন মন্ত্রণালয়
আৰু বিভাগে নিৰ্ধাৰিত খৰচ অনুসৰি আঁচনি আৰু কাৰ্যসূচী বাস্তবায়ন কৰে।
২১। বিত্তীয় প্রশাসনৰ উদ্দেশ্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ বিত্তীয় প্রশাসনৰ মূলত তিনিধৰণৰ উদ্দেশ্য দেখা যায়। সেইবোৰ হ'ল—
(১) বিত্তীয় নীতি নিৰ্ধাৰণ: চৰকাৰৰ আয় আৰু ব্যয়ৰ বিষয়ে সুসংগত আৰু
দূৰদৰ্শিতাপূৰ্ণ নীতি প্ৰস্তুত কৰা।
(২) দায়বদ্ধতা: ৰাজহ আৰু ব্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত জবাবদিহিতা নিশ্চিত কৰা, যাতে বিত্তীয় সম্পদৰ
অপব্যৱহাৰ নহয়।
(৩) পৰিচালনা: বিত্তীয় সম্পদৰ সুচাৰু ব্যৱস্থাপনা নিশ্চিত কৰা, যাতে চৰকাৰী আঁচনি আৰু
পৰিকল্পনাবোৰ কার্যকৰীভাৱে ৰূপায়ণ হ’ব পাৰে।
চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। বিত্ত নিয়ন্ত্রণত বিধানমণ্ডলৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰঃ বিত্ত নিয়ন্ত্ৰণৰ ক্ষেত্ৰত বিধানমণ্ডলে এক গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
দেশভেদে এই ক্ষেত্ৰত বিধানমণ্ডলৰ দুয়োখন সদনৰ ভূমিকা ভিন্ন হয়। উদাহৰণস্বৰূপে—
ইংলেণ্ডত, বিত্তীয় বিধেয়ক সদায় কমন্স
সদনত উত্থাপন কৰা হয় আৰু মূল বিত্তীয় সিদ্ধান্তসমূহ এই সদনে লয়। লৰ্ডস সদনক এই
ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য কোনো ক্ষমতা দিয়া নহয়।
ভাৰতত, ইংলেণ্ডৰ দৰে, লোকসভাতে বিত্তীয় বিধেয়ক
উত্থাপন কৰা হয়। বিত্ত বিষয়ত চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত লোৱাৰ ক্ষমতা লোকসভাৰেই থাকে। ৰাজ্যসভাৰ এই ক্ষেত্ৰত কেৱল
পৰামৰ্শমূলক ভূমিকা থাকে আৰু তাৰ ক্ষমতা সীমিত।
আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত, বিত্তীয় বিধেয়ক প্ৰতিনিধি সদনত উত্থাপন কৰা হয়,
যদিও ছিনেটৰ সন্মতিৰ অবিহনে সেই
বিধেয়ক গৃহীত নহ’ব পাৰে। সেয়ে, আমেৰিকাত উচ্চসদনে বিত্ত নিয়ন্ত্ৰণত যথেষ্ট
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
গণতান্ত্রিক দেশসমূহত চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ পৰা
ৰাজস্ব সংগ্ৰহ কৰি বিভিন্ন খৰচ কৰে। কিন্তু এই ৰাজস্ব আদায় আৰু খৰচৰ বাবে
বিধানমণ্ডলৰ অনুমোদন আৱশ্যক। বিধানমণ্ডলৰ অনুমতি অবিহনে কোনো নতুন কৰ আৰোপ কৰা বা
ৰাজহ খৰচ কৰা সম্ভৱ নহয়।
প্ৰতি বছৰে চৰকাৰে নৱীন আঁচনি আৰু পৰিকল্পনা
হাতত লয়, যিবোৰ কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ বিত্তৰ প্ৰয়োজন হয়। এই ধনৰ অনুমোদন দিয়াৰ দায়িত্ব বিধানমণ্ডলৰ।
সেইসকল আঁচনিৰ বাবে মঞ্জুৰ কৰা ধন আদৌ উদ্দেশ্য
অনুযায়ী খৰচ হৈছে নে নাই, সেই বিষয়ে পৰ্যবেক্ষণ কৰাও বিধানমণ্ডলৰ দায়িত্ব।
তদুপৰি, এই খৰচবোৰ যাতে অপব্যয় নহয় আৰু কৃতকাৰ্য হয়, সেই দিশতো বিধানমণ্ডলে
লক্ষ্য ৰাখিব লাগে।
২। বিত্ত নিয়ন্ত্রণত সংসদীয় কমিটিৰ ভূমিকা সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিধানমণ্ডলৰ হকে চৰকাৰী খৰচত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখিবলৈ দুটা গুৰুত্বপূর্ণ কমিটি
কাৰ্যৰত আছে — (১) আনুমানিক ব্যয় কমিটি আৰু (২) চৰকাৰী হিচাপ পৰীক্ষা কমিটি।
আনুমানিক ব্যয় কমিটিয়ে চৰকাৰী বিভাগসমূহক
ব্যয় সংকোচন, মিতব্যয়িতা আৰু উপযুক্ত খৰচৰ উপায়সমূহৰ বিষয়ে পৰামৰ্শ দিয়ে।
অন্যপিনে, চৰকাৰী হিচাপ পৰীক্ষা
কমিটিয়ে মুখ্য হিচাপ পৰীক্ষকে (Comptroller and Auditor General) দাখিল কৰা
প্রতিবেদনৰ ভিত্তিত চৰকাৰে খৰচ কৰা ধনৰ পৰীক্ষা কৰে আৰু সেই সন্দর্ভত বিধানমণ্ডলত
এক প্ৰতিবেদন পেশ কৰে। এই কমিটিয়ে চৰকাৰী ধনৰ অপব্যয় ৰোধৰ বাবে উপযুক্ত পৰামৰ্শ
আগবঢ়ায় যাতে ভবিষ্যতে অযথা খৰচ নহয়।
এই সম্প্ৰেক্ষিতত উল্লেখ কৰা এজেন্সীসমূহে
চৰকাৰী খৰচৰ ওপৰত এক বিশেষ নিয়ন্ত্ৰণ কায়েম কৰি ৰাখে। এই নিয়ন্ত্ৰণৰ মূল উদ্দেশ্য
হ’ল— চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা ধন যেন ন্যায়সঙ্গত, সততা আৰু মিতব্যয়িতাৰে খৰচ
কৰে।
জনসাধাৰণৰ পৰা আদায় কৰা খাজনাৰ দ্বাৰা চৰকাৰী
আঁচনি আৰু কাম-কাজসমূহৰ খৰচ যোগান ধৰা হয়। সেইবাবে, এই ধন যেন অপব্যয় নহয়,
নীতি-বিধি অনুসৰি
খৰচ হয়, আৰু জনকল্যাণৰ কামতেই ব্যৱহৃত হয় — এই বিষয়বোৰ নিশ্চিত কৰাই হৈছে বিত্তীয়
প্রশাসনৰ মুখ্য উদ্দেশ্য।
একোজন দক্ষ বিত্তীয় প্ৰশাসনৰ লক্ষ্য হ’ল —
- যি কাম দশ টকাত সম্পাদন কৰিব পাৰি, তাৰ বাবে যাতে
শত টকা নাখৰচ হয়।
- এই দশ টকা যেন যথার্থভাৱে জনসাধাৰণৰ হিতত ব্যয় হয়।
- আৰু, এই ধনৰ কোনো অংশও ব্যক্তিগত স্বাৰ্থত খৰচ নহয়।
সেয়ে, প্ৰতিটো গণতান্ত্ৰিক দেশত বিত্তীয় প্রশাসনৰ
ব্যৱস্থাপনাটো দক্ষ, জবাবদিহিমূলক আৰু জনহিতকৰ হ’বই লাগে।
৩। বিত্ত নিয়ন্ত্রণত কার্যপালিকাৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰঃ যদিও ধন মঞ্জুৰী কৰা আৰু ৰাজহ (কৰ) আদায় কৰাৰ ক্ষমতা বিধানমণ্ডলৰ থাকে,
তথাপিও বাস্তৱত
বিধানমণ্ডলে এই ধনৰ মঞ্জুৰী কাৰ্যপালিকাৰ অনুৰোধ অনুসাৰেহে প্ৰদান কৰে।
ইংলেণ্ডত এই প্ৰথা বহুদিন ধৰি অনুসৰণ কৰা হৈছে।
ৰাণীয়ে (Monarch) মন্ত্রীসভাৰ পৰামৰ্শ অনুসাৰে ধনৰ দাবী কৰে আৰু কৰ বহুৱাৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়ায়।
ইয়াক্সিন মেৰৰ মতে — ৰাণীয়ে ধনৰ দাবী কৰে, কমন্স সদনে ধন মঞ্জুৰ কৰে আৰু লর্ড সদনে
মঞ্জুৰীত কেৱল অনুমোদন দিয়ে। ৰাণীয়ে যদি ধনৰ দাবী নকৰে, তেন্তে কমন্স সদনে ধন
মঞ্জুৰ নকৰে; আৰু ৰাণীয়ে যদি ৰাজহ (কৰ) বহুওৱাৰ পৰামৰ্শ নিদিয়ে, তেন্তে কমন্স সদনে ৰাজহ
নলগায়।
এই নীতিটো ভাৰতবৰ্ষেও নিজৰ সংবিধানত গ্রহণ
কৰিছে। ভাৰতীয় সংবিধানৰ অনুচ্ছেদ ১১২ অনুসাৰে, প্ৰতিবছৰে
ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে বিধানমণ্ডলত বছৰৰ বাবে এখন বছৰেকীয়া বিত্তীয় বিবৃতি (Annual
Financial Statement) দাখিল কৰাৰ ব্যৱস্থা আছে। এই বিবৃতিত চৰকাৰৰ আনুমানিক আয় আৰু ব্যয়ৰ
বিবৰণ থাকিব।
এই ব্যয় ভাগটো পুনৰ দুটা শ্ৰেণীত বিভক্ত কৰা হয়—
- অনুমোদনযোগ্য ব্যয় (Votable Expenditure): এই অংশত বিধানমণ্ডলৰ অনুমোদন ল’বলগীয়া হয়।
- অনুমোদিত ব্যয় (Charged Expenditure): এই অংশত ভোটিং নহয় যদিও আলোচনা কৰিব পৰা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে ৰাষ্ট্ৰপতি,
উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ বিচাৰপতি আদি দপ্তৰৰ খৰচ এই শ্ৰেণীত
পৰে।
চৰকাৰে যদি কোনো নতুন খৰচৰ বাবে ধনৰ দাবী কৰে বা
ৰাজহ (কৰ) আদায়ৰ প্ৰস্তাৱ দিয়ে, তেন্তে সেইবোৰ কাৰ্যপালিকাই বিধানমণ্ডলত উত্থাপন
কৰে। বিধানমণ্ডলৰ অনুমোদন অবিহনে—
- কোনো ধন খৰচ কৰিব নোৱাৰি,
- কোনো নতুন কৰ বা ৰাজহ আদায় কৰিব নোৱাৰি,
- আৰু যি কাৰ্যৰ বাবে ধন মঞ্জুৰ কৰা হয়, সেই কামতহে সেই
ধন খৰচ হ’ব লাগে।
এই নিয়মবোৰে নিশ্চিত কৰে যে — চৰকাৰী ধনৰ ব্যয়ত
জবাবদিহিতা, মিতব্যয়িতা আৰু স্বচ্ছতা থাকে, আৰু জনসাধাৰণৰ ধন যথোপযুক্তভাৱে ব্যৱহাৰ হয়।
৪। 'বাজেট' মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ 'বাজেট' শব্দটোৰ উৎপত্তি হৈছে ফ্ৰান্সৰ ‘Bougette’ শব্দৰ পৰা, যাৰ অৰ্থ হৈছে—
চৰকাৰী নথিপত্ৰ কঢ়িওৱা এখন সৰু চামৰাৰ বেগ। ইংলেণ্ডত চেন্সেলৰ অৱ এক্সচেকাৰ-এ পোনপ্ৰথমে চৰকাৰৰ
আয়-ব্যয়ৰ আঁচনি এখন এই বেগত ৰাখি সংসদত দাখিল কৰিছিল। সেই সময়ৰ পৰাই এই নথিপত্ৰক
"বাজেট" বুলি কোৱা আৰম্ভ হয়। সময়ৰ প্ৰবাহত ‘বাজেট’ শব্দে চৰকাৰৰ আনুমানিক আয় আৰু
ব্যয়ৰ আঁচনি বুজাবলৈ ব্যৱহৃত হ’ব ধৰিলে।
বিভিন্ন অর্থনীতিবিদে বাজেট সম্পৰ্কে বিভিন্ন
সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে। তলত কিছুমান উল্লেখযোগ্য সংজ্ঞা দাঙি ধৰা হ’ল—
(ক) মনৰোৰ মতে: "বাজেট হ’ল আগন্তুক বিত্তীয় বছৰৰ বাবে প্ৰস্তুত
কৰা ৰাজহ-সম্পৰ্কীয় আঁচনি। এই আঁচনিত আগন্তুক বছৰত বিভিন্ন উৎসৰ পৰা সংগৃহীত
আনুমানিক আয় আৰু প্ৰস্তাৱিত ব্যয় স্পষ্টভাৱে উল্লেখ কৰা হয়।"
(খ) ডিমকৰ মতে: "বাজেট হৈছে অতীতৰ বিত্তীয় অভিজ্ঞতা আৰু বৰ্তমানৰ
পৰিকল্পনা বিচাৰি আগন্তুক নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ বাবে তৈয়াৰ কৰা বিত্তীয় আঁচনি।"
(গ) টেইলৰৰ মতে: "বাজেট হৈছে এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ বাবে চৰকাৰে
প্ৰস্তুত কৰা বিত্তীয় আঁচনি।"
বাজেটৰ উপাদানসমূহ: বাজেটৰ অন্তৰ্গত থাকে—
- বাজেট প্ৰস্তুতকৰণ
- সংসদত পেশকৰণ
- অনুমোদন লাভ
- কাৰ্যকৰীকৰণ
- আয়-ব্যয়ৰ হিচাপ ৰক্ষা
- আৰু পৰবৰ্তী পৰ্যায়ত হিসাব পৰীক্ষা
সেয়ে, বাজেট হৈছে আগন্তুক বিত্তীয় বছৰৰ বাবে চৰকাৰে
প্ৰস্তুত কৰা এখন বিত্তীয় আঁচনি, য’ত চৰকাৰৰ সম্ভাৱ্য আয় আৰু ব্যয়ৰ পূৰ্ণ বিবৰণ
থাকে। ই এক গুৰুত্বপূর্ণ নীতি-নির্দেশিকা, যাৰ মাধ্যমে চৰকাৰৰ বিত্তীয় ব্যৱস্থাপনাৰ
দিশ-নিৰ্বাচন হয়।
৫। সাধাৰণ আলোচনা আৰু বাজেট প্রণয়নত অনুদানৰ দাবী ভোট গ্রহণৰ পৰ্য্যায়সমূহ
আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ১. বাজেটৰ ওপৰত সাধাৰণ আলোচনা
সংসদৰ ব্যৱসায়ৰ নিয়ম ২৩০ অনুযায়ী, বাজেট উত্থাপনৰ
দিনটোত সংসদত কোনো আলোচনা অনুষ্ঠিত নহয়। লোকসভাৰ অধ্যক্ষই বাজেটৰ ওপৰত সাধাৰণ
আলোচনাৰ দিন নিৰ্ধাৰণ কৰে, সাধাৰণতে বাজেট উত্থাপনৰ এক সপ্তাহৰ পাছত এই
আলোচনা অনুষ্ঠিত হয়। আলোচনাৰ বাবে সাধাৰণতে চাৰিখন দিন সময় দিয়া হয়।
এই আলোচনা সাধাৰণতে—
- চৰকাৰৰ নীতি আৰু
- বাজেটত থকা মুখ্য বিষয়বস্তুৰ ওপৰত কেন্দ্ৰিত থাকে।
এই পৰ্যায়ত কোনো প্ৰস্তাৱ বা সংশোধনী
(তোনো কর্তন প্রস্তাব) দাখিল কৰা নহয়। বিৰোধী পক্ষৰ বাবে এইটো চৰকাৰৰ কাম-কাজৰ
পুনৰীক্ষণ কৰাৰ এক সুযোগ, য’ত তেওঁলোকে নিজৰ মতামত বা আপত্তি প্ৰকাশ কৰিব
পাৰে। আলোচনা সংসদৰ দুয়োখন সভাত একে সময়তে অনুষ্ঠিত হয়। আলোচনা শেষ হ’লত
বিত্তমন্ত্ৰী এজন সাধাৰণ উত্তৰ দিয়ে।
২. অনুদানৰ দাবীৰ ওপৰত ভোট গ্ৰহণ
সাধাৰণ আলোচনাৰ পিছত, লোকসভাত
মন্ত্রালয়ভিত্তিক অনুদানৰ দাবীসমূহ উত্থাপন কৰা হয়। ইয়াত কিছুমান বিশেষ নিয়ম মানি
চলা হয়:
- লোকসভাইহে এই দাবীসমূহৰ ওপৰত ভোট লোৱাৰ অধিকাৰ ৰাখে।
- ৰাজ্যসভাই এই প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্রহণ নকৰে।
- অনুদানৰ দাবীসমূহ প্ৰত্যেকটো মন্ত্রালয়ৰ বাবে পৃথক পৃথকভাৱে
পেশ কৰা হয়।
- এই দাবীসমূহৰ ওপৰত ভোট লোৱাৰ বাবে সাধাৰণতে ২৬ দিন সময় নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।
- অধ্যক্ষই সংসদৰ নেতাৰ সহযোগত প্ৰতিটো দাবীৰ বাবে বিশেষ সময়সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰে।
এই সময়ছোৱাৰ অন্তিম দিনটোত যিসকল দাবী এতিয়ালৈকে
উত্থাপন বা আলোচনা নহ'ল, সেইবোৰৰ ওপৰত ভোট গ্ৰহণ অনুষ্ঠিত হয়, যদিও সেই দাবীসমূহৰ ওপৰত সংসদত আলোচনা নহবও পাৰে।
ভোট গ্ৰহণৰ পিছত দাবীসমূহ অনুদান ৰূপে গৃহীত হয়। এই দাবীসমূহৰ ক্ষেত্ৰত—
- সংসদে দাবী নাকচ কৰিব পাৰে।
- দাবীৰ পৰিমাণ হ্ৰাস কৰিব পাৰে।
- কিন্তু দাবীৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰিব নোৱাৰে।
যদি চৰকাৰৰ অধিক ধনৰ প্ৰয়োজন হয়, তেন্তে—
- পৰিপূৰক অনুদান (Supplementary Grant) পেশ কৰিব পাৰে।
- অথবা আকস্মিক নিধি (Contingency Fund)ৰ পৰা খৰচ কৰিব
পাৰে।
এই দৰে, বাজেটৰ ওপৰত সাধাৰণ আলোচনাৰ আৰু অনুদানৰ দাবীৰ
ওপৰত ভোট গ্ৰহণৰ ব্যৱস্থা এটা গণতান্ত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ জৰিয়তে চৰকাৰৰ ব্যয় আৰু
নীতিৰ ওপৰত সংসদীয় নিয়ন্ত্ৰণ স্থাপন কৰা হয়।
৬। শূন্যভিত্তিক বাজেটৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পৰম্পৰাগত বাজেট ব্যৱস্থাত থকা অসুবিধাবোৰ দূৰ কৰিবলৈ বাজেট প্ৰণয়নত কিছুমান
নতুন পদ্ধতিৰ প্ৰৱৰ্তন কৰা হয়। তেনে এটি গুৰুত্বপূর্ণ পদ্ধতি হ’ল শূন্যভিত্তিক বাজেট
ব্যৱস্থা।
এই পদ্ধতিত, আগন্তুক বছৰৰ বাজেট
প্ৰস্তুত কৰাৰ সময়ত, আগৰ বৰ্ষৰ আয়-ব্যয় বা পুঁজি আৱণ্টনক স্বয়ংক্ৰিয়ভাৱে গ্ৰহণ কৰা
নহয়। তাৰ পৰিৱৰ্তে, প্ৰতিটো আয়-ব্যয় শিতান শূন্যৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পৰ্যাপ্ত যুক্তিৰে
মূল্যায়ন কৰা হয়।
শূন্যভিত্তিক বাজেট ব্যৱস্থাৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- প্ৰত্যেক আয়-ব্যয় শিতানৰ যৌক্তিকতা যাচাই কৰা হয়।
- অপ্রয়োজনীয় ব্যয় হ্ৰাস কৰি চৰকাৰী সম্পদৰ সঠিক ব্যৱহাৰৰ বাবে
উৎসাহ দিয়া হয়।
- পূৰ্বনির্ধাৰিত আৰু নবনির্ধাৰিত, দুয়ো প্ৰকাৰৰ হ্ৰস্বকালীন
আৰু দীঘলীয়া আঁচনিসমূহৰ মূল্যায়ন কৰা হয়।
- এই পদ্ধতিত, পূৰ্ণ নতুন দৃষ্টিকোণৰে বাজেটৰ সকলো খণ্ড
পৰ্যালোচনা কৰা হয়।
পৰম্পৰাগত বাজেট ব্যৱস্থাৰ তুলনাত শূন্যভিত্তিক বাজেটৰ উপকাৰিতা:
- পৰম্পৰাগত ব্যৱস্থাত আগৰ বৰ্ষৰ ব্যয়ক আধাৰ ধৰি নতুন বাজেট প্ৰস্তুত কৰা
হয়, যাৰ ফলত বহু সময়তে অপ্রয়োজনীয়
খণ্ডসমূহতো অধিক পুঁজি নিৰ্ধাৰিত হয়।
- এইটো চৰকাৰী ব্যয়ত অপচয়ৰ সৃষ্টি কৰে।
- কিন্তু শূন্যভিত্তিক বাজেটত, সকলো খণ্ডৰ প্ৰয়োজনীয়তা
আৰু কার্যকৰিতা যাচাই কৰি পিচেই পুঁজি নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।
শূন্যভিত্তিক বাজেট ব্যৱস্থা হৈছে এজন সুশাসনৰ
বাবে উপযোগী এক আধুনিক বাজেট প্ৰণয়ণ পদ্ধতি। এই পদ্ধতিৰ দ্বাৰা চৰকাৰী ব্যয়ৰ অপচয়
ৰোধ, সুসংগঠিত পুঁজিৰ ব্যৱহাৰ, আৰু উৎপাদনক্ষমতা বৃদ্ধিৰ উদ্দেশ্যে বাজেটৰ
প্রতিটো দিশৰ গহীন মূল্যায়ন কৰিব পাৰি।
৭। সন্তুলিত আৰু ৰাহি বাজেট কি?
উত্তৰঃ বাজেটত চৰকাৰৰ আয় আৰু ব্যয়ৰ তুলনা কৰি ইয়াক মূলত দুটা ভাগত বিভক্ত কৰা হয়—
- সন্তুলিত বাজেট (Balanced Budget)
- অসন্তুলিত বাজেট (Unbalanced Budget)
১. সন্তুলিত বাজেট: যেতিয়া বাজেটত আনুমানিক ৰাজহ আৰু আনুমানিক
ব্যয় সমান হয়, তেতিয়া তেনে বাজেটক সন্তুলিত বাজেট বুলি কোৱা হয়। এই বাজেটত আয়
আৰু ব্যয়ৰ পৰিমাণ একে থাকে। সাধাৰণতে, চৰকাৰে আয় বৃদ্ধিৰ সৈতে সংগতি ৰাখি ব্যয় কৰে।
সন্তুলিত বাজেটৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল অৰ্থনৈতিক স্থিৰতা ৰক্ষা কৰা।
২. অসন্তুলিত বাজেট: যেতিয়া বাজেটত আয় আৰু ব্যয়ৰ পৰিমাণ সমান নহয়,
তেন্তে তাক অসন্তুলিত বাজেট বুলি কোৱা হয়। এই
বাজেট আকৌ দুটা ভাগত বিভক্ত:
- (ক) ৰাহি বাজেট (Surplus Budget): যেতিয়া আনুমানিক ৰাজহ ব্যয়তকৈ অধিক হয়, তেতিয়া বাজেটক
ৰাহি বাজেট বুলি কোৱা হয়।
- এই বাজেটত চৰকাৰে ব্যয়ৰ পৰিসৰ একে ৰাখি কম কৰ সংগ্ৰহ কৰে।
- সাধাৰণতে, মুদ্রাস্ফীতি নিয়ন্ত্ৰণৰ সময়ত এই ধৰণৰ বাজেট গ্ৰহণ
কৰা হয়।
- (খ) ঘাটি বাজেট (Deficit Budget): যেতিয়া আনুমানিক ব্যয় ৰাজহতকৈ অধিক হয়, তেতিয়া তেনে
বাজেটক ঘাটি বাজেট বুলি কোৱা হয়।
- চৰকাৰে এই ঘাটি পূৰণ কৰিবলৈ নতুন মুদ্ৰা ছপা কৰে বা দেশ-বিদেশৰ পৰা ঋণ
লয়।
- অৰ্থনীতিবিদসকলৰ মতে, ঘাটি বাজেট এখন উন্নয়নশীল দেশৰ বাবে এক
প্ৰগতিৰ সূচক।
- মূলধন পুঁজিৰ অভাৱত ঘাটি বাজেটৰ সহায়ত উন্নয়নমূলক কাম-কাজ, উদ্ভৱনী পৰিকাঠামো উন্নয়ন, আৰু নতুন আঁচনি আৰম্ভ কৰা সম্ভৱ হয়।
সন্তুলিত বাজেট অৰ্থনৈতিক স্থিতিশীলতা বজাই ৰাখে,
আৰু অসন্তুলিত
বাজেট—বিশেষকৈ ঘাটি বাজেট—উন্নয়নমূলক ব্যয় আৰু দীৰ্ঘকালীন ৰাজহ বৃদ্ধিৰ বাবে সহায়ক
হৈ উঠে। দেশৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এই বাজেট ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হয়।
৮। ভাৰতৰ প্ৰসংগত সাফল্যমুখী বাজেটৰ ইতিহাস আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাফল্যমুখী বাজেট (Performance Budgeting) বিত্তীয় প্রশাসনৰ সংস্কাৰৰ
ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। আমেৰিকাই এই পদ্ধতি প্ৰচলন কৰাৰ
ক্ষেত্ৰত পথপ্ৰদর্শকৰ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল। ভাৰতত পল এইচ. এপলবাই (Paul H.
Appleby) প্ৰথমবাৰৰ বাবে আনুষ্ঠানিকভাৱে পাৰফমেন্স বাজেটিঙৰ প্ৰাসংগিকতা অধ্যয়ন কৰিছিল।
লোকসভাৰ গাণনিক কমিটিয়ে ১৯৫৮ চনৰ বিংশ (20th)
প্ৰতিবেদনত ভাৰতীয়
প্ৰশাসনত পাৰফমেন্স বাজেটিঙ গ্ৰহণৰ পৰামৰ্শ দিয়ে। ১৯৬০ চনত তৃতীয় প্ৰতিবেদনখনত এই
পৰামৰ্শ পুনৰ উল্লেখ কৰা হয়। এই প্রতিবেদনৰ মূল বক্তব্য আছিল যে, বিত্তীয় পৰিকল্পনাৰ
সাফল্য আৰু কাৰ্যক্ষমতা নিশ্চিত কৰাৰ বাবে বাজেটত অন্তৰ্ভুক্ত আঁচনি আৰু ব্যয়ৰ
মূল্য নিৰ্ধাৰণ বিশেষভাৱে জৰুৰী, বিশেষকৈ বৃহৎ উন্নয়নমূলক কাৰ্যসূচীৰ ক্ষেত্ৰত।
১৯৬৪ চনত পৰিকল্পনা আয়োগে মত প্ৰকাশ কৰে যে,
সাফল্যমুখী বাজেটিঙ
গ্ৰহণ কৰা উচিত যাতে আঁচনি ৰূপায়ণ আৰু তদাৰকি ব্যৱস্থাৰ এটা অবিচ্ছেদ্য অংগ হিচাপে
পৰিগণিত হয়। এই একে বছৰত বিত্ত, হিসাব আৰু হিসাব পৰীক্ষাৰ ওপৰত প্ৰশাসনীয়
সংস্কাৰৰ বিষয়ত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰতিবেদন দাখিল কৰা হয়, যি ভাৰতত পাৰফমেন্স
বাজেটিঙৰ ক্ষেত্ৰত মাইলৰ খাঁটি হিচাপে বিবেচিত। উক্ত প্ৰতিবেদনত প্ৰতিটো বিভাগ বা
সংস্থাত আঁচনি আৰু কাৰ্যৰ শ্ৰেণীবিভাজন কৰাৰ পৰামৰ্শ দিয়া হয়।
এই প্ৰতিবেদনৰ ভিত্তিত কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্যিক –
দুয়ো পৰ্যায়ত সাফল্যমুখী বিত্তীয় পৰিকল্পনাৰ দিশে আগবাঢ়ি যোৱা হয়। কেন্দ্ৰীয়
চৰকাৰে প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ আয়োগৰ অনুমোদন লয় আৰু বৰ্তমান সময়ত বেছিভাগ উন্নয়নমূলক
বিভাগ এই পদ্ধতিৰ অন্তৰ্গত কৰা হৈছে। বহুতো ৰাজ্য চৰকাৰেো সাফল্যমুখী বাজেট
প্ৰস্তুত কৰি বাস্তৱায়ন কৰিছে।
কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ মাজত সাফল্যমুখী
বাজেটৰ সমন্বয় সাধনৰ ক্ষেত্ৰত বিত্ত মন্ত্ৰণালয়ৰ বাজেট বিভাগে মুখ্য ভূমিকা পালন
কৰিছে। বিভিন্ন মন্ত্ৰণালয় আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ কাৰ্যৰ সমন্বয় সাধনৰ উদ্দেশ্যে
উপযুক্ত নিৰ্দেশনাৰ জৰিয়তে এটা বিশেষ গোট গঠন কৰা হৈছে। লগতে বাজেট প্ৰস্তুতি আৰু
তথ্য গণনাৰ কামত সহায় কৰিবলৈ কাৰ্যকৰী গোটো গঠন কৰা হৈছে।
৯। বিনিয়োজনৰ বিধেয়ক আৰু বিত্ত আইন আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ লোকসভাই অনুমোদন কৰা সকলো অনুদান দাবী (Demands for Grants) আৰু ভাৰতৰ সঞ্চি
নিধিৰ ওপৰত হোৱা সকলো ব্যয় বিনিয়োজন বিধেয়ক (Appropriation
Bill) ৰ অধীনত অন্তর্ভুক্ত কৰা হয়। এই বিধেয়কখন লোকসভাই উত্থাপন কৰে আৰু ইয়াৰ
বিভিন্ন পৰ্যায়ৰ বাবে সময়সীমা লোকসভাৰ অধ্যক্ষই নিৰ্ধাৰণ কৰে। এই বিধেয়কখন মূলতঃ
আনুমানিক হিচাপত আলোচিত নহোৱা বিষয়সমূহলৈ সীমাবদ্ধ থাকে।
বিনিয়োজন বিধেয়কখন আন বিধেয়কৰ দৰে একেই সাংসদীয়
প্ৰক্ৰিয়া অনুসৰি আগবঢ়ে, কিন্তু ইয়াত বিশেষ কিছুমান সীমাবদ্ধতা থাকে—কোনো
সদস্যই এই বিধেয়কখনত সংশোধন আনি নোৱাৰে, ইয়াৰ উদ্দেশ্য সলনি কৰিব নোৱাৰে, বা সঞ্চি নিধিৰ ব্যয়
পৰিৱর্তন কৰিব নোৱাৰে।
লোকসভাই গৃহীত কৰাৰ পাছত এই বিধেয়কখন Money
Bill হিচাপে গণ্য কৰা হয় আৰু ইয়াক ৰাজ্যসভালৈ পঠিওৱা হয়। ৰাজ্যসভাৰ ইয়াক সংশোধন
কৰাৰ বা নাকচ কৰাৰ অধিকার নাই। ই কেৱল ১৪ দিনৰ ভিতৰত আলোচনা কৰিব পাৰে আৰু পৰামৰ্শ
আগবঢ়াব পাৰে, কিন্তু সেই পৰামৰ্শ গ্ৰহণ কৰাৰ বা নকৰাৰ সম্পূৰ্ণ ক্ষমতা লোকসভাৰ থাকে। যদি
লোকসভাই এই পৰামৰ্শ গ্ৰহণ নকৰে, তেন্তে বিধেয়কখন লোকসভাই যি ৰূপত গৃহীত কৰিছে,
সেই ৰূপতেই দুয়ো
সভাই গৃহীত বুলি গণ্য কৰা হয়।
এই বিধেয়ক ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদনৰ বাবে পঠিওৱা হয়
আৰু যিহেতু ই Money Bill, ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে ইয়াক ওভতাই পঠিয়াব নোৱাৰে। সেয়ে,
ৰাষ্ট্ৰপতি অনুমোদন
দিবলৈ বাধ্য। এই অনুমোদনৰ ফলস্বৰূপে চৰকাৰে ৰাজহুৱা পুঁজিৰ পৰা টকা উঠাব পাৰে আৰু
আইনৰ অধীনত সেই ধনৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। এইদৰে বিনিয়োজন বিধেয়কে সংসদৰ অনুমোদনৰ
জৰিয়তে চৰকাৰক বিত্তীয় ব্যয় কৰাৰ আইনি ক্ষমতা প্ৰদান কৰে।
বিত্ত বিল আৰু ইয়াৰ অনুমোদনঃ বিনিয়োজন আইনে চৰকাৰক ধন ব্যৱহাৰৰ অনুমতি
দিয়ে, কিন্তু ধন সংগ্ৰহৰ পদ্ধতি নিৰ্ধাৰণ কৰা বাকী থাকে। এই উদ্দেশ্যে বিত্ত বিল (Finance
Bill) লোকসভাত উত্থাপন কৰা হয়। এই বিলত আগন্তুক বৰ্ষৰ বাবে চৰকাৰৰ সকলো বিত্তীয়
প্ৰস্তাৱ অন্তর্ভুক্ত থাকে। সাধাৰণতে এই বিল বাজেট উত্থাপনৰ লগে লগে সংসদত উপস্থাপন কৰা
হয় আৰু Money Billৰ দৰে প্ৰক্ৰিয়াৰ মাজেৰে অগ্ৰসর হয়। Provisional Collection of
Taxes Act, 1931 অনুসৰি, বাজেট উত্থাপন হোৱাৰ লগে লগে বিত্তীয় প্ৰস্তাৱবোৰ কার্যকৰী হয়, যাতে এপ্রিল মাহৰ
অন্তত চৰকাৰে ধন সংগ্ৰহ কৰিবলৈ আইনি স্বীকৃতি পায়।
বিনিয়োজন বিধেয়ক আৰু বিত্ত বিল অনুমোদনৰ লগে লগে
বাজেট অধিনিয়মৰ প্ৰক্ৰিয়াটো সম্পূৰ্ণ হয়। তথাপিও, বিশেষ পৰিস্থিতিত বাজেটৰ
অনুমান যথেষ্ট নহ’বও পাৰে। এনে পৰিস্থিতিত কিছুমান বিশেষ অনুদানৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়,
যেনে—
- (ক) পৰিপূৰক অনুদান (Supplementary Grant) – অনুমানত অন্তর্ভুক্ত নহোৱা খৰচৰ বাবে।
- (খ) হিচাপ অনুদান (Vote on Account) – বৰ্ষ আৰম্ভণিৰ
সময়ত অস্থায়ী খৰচৰ বাবে।
- (গ) ব্যতিক্ৰমী অনুদান (Exceptional Grant) – কোনো বিশেষ আৰু অনন্য প্ৰয়োজনৰ বাবে।
- (ঘ) অনুবুলন ভেটি (Token Grant) – ধন নিদিয়াকৈ
কেবল নীতি পৰিবৰ্তনৰ বাবে।
- (ঙ) অতিৰিক্ত অনুদান (Additional Grant) – অনুমোদিত ব্যয়
অধিক হৈ গ’লে।
- (চ) প্রতীকী অনুদান (Token Grant) – বিদ্যমান
আঁচনিৰ সীমিত সম্পাদনাৰ বাবে।
১০। চমুটোকা লিখাঃ
(ক) বিত্ত নিয়ন্ত্রণত বিত্ত বিভাগৰ ভূমিকা।
উত্তৰঃ দেশৰ বিত্তীয় প্রশাসনত বিত্ত বিভাগ (Ministry of Finance) এক গুৰুত্বপূৰ্ণ
ভূমিকা পালন কৰে। দেশৰ বাৰ্ষিক বাজেট তথা আৰ্থিক বিবৃতি প্ৰস্তুত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এই
বিভাগেই মুখ্য দায়িত্ব পালন কৰে। বিভিন্ন প্রশাসনিক বিভাগৰ সৈতে পৰামৰ্শ কৰি বিত্ত
বিভাগে বছৰৰ আনুমানিক আয়-ব্যয়ৰ খসড়া তৈয়াৰ কৰে। বিধানমণ্ডলে বাজেট অনুমোদন কৰাৰ পাছত,
বিত্ত বিভাগে চৰকাৰী
ধনৰ ব্যৱহাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখে। চৰকাৰৰ বিভিন্ন বিভাগৰ মাজত খৰচৰ ক্ষেত্ৰত
সমন্বয় সাধন কৰাও বিত্ত বিভাগৰ দায়িত্ব। ৰাজহ আদায় (Revenue Collection) তথা আয়বৃদ্ধিৰ
ক্ষেত্ৰতো এই বিভাগে মুখ্য ভুমিকা পালন কৰে।
যদিও চৰকাৰী ব্যয়ত বিভিন্ন বিভাগ জড়িত থাকে,
তথাপিও ৰাজহ সংগ্ৰহ তথা ব্যয়ত মিতব্যয়িতাৰ
নীতি বজাই ৰখাৰ দায়িত্ব সম্পূৰ্ণৰূপে বিত্ত বিভাগৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। চৰকাৰী ধনৰ
সদ্ব্যৱহাৰ নিশ্চিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এই বিভাগে নিয়মিত পৰ্যবেক্ষণ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ
চলায়। সংক্ষেপে ক’বলৈ গ’লে, দেশৰ বিত্তীয় প্রশাসন আৰু ধন সংস্থাপন
প্ৰক্ৰিয়াৰ মূল দিশ নিৰ্ধাৰণ আৰু নিয়ন্ত্ৰণৰ দায়িত্ব বিত্ত বিভাগে বহন কৰে।
(খ) বিত্ত নিয়ন্ত্রণত হিচাপ পৰীক্ষা বিভাগৰ ভূমিকা।
উত্তৰঃ দেশৰ বিত্তীয় নিয়ন্ত্ৰণত হিচাপ পৰীক্ষা বিভাগ (Audit
Department) এক অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। চৰকাৰৰ বিভিন্ন বিভাগে যি ধন খৰচ কৰে,
সেই খৰচ বিধি অনুযায়ী,
দক্ষভাৱে আৰু মিতব্যয়ীতাৰে হৈছে নে নাই,
সেয়া পৰীক্ষা কৰাৰ
কাম হিছাপ পৰীক্ষা বিভাগৰ। হিচাপ পৰীক্ষা বুজায়—চৰকাৰী ধন সত্যতকৈ
খৰচ কৰা হৈছে নে নাই, আইনগতভাৱে অনুমোদিত সীমাৰ ভিতৰত খৰচ হৈছে নে নাই, আৰু সেই খৰচত অপচয় বা অনিয়ম
হৈছে নে নাই, সেই সকলো বিষয় নিৰীক্ষণ কৰা।
বিধানমণ্ডলে চৰকাৰী আঁচনি বা কাম-কাজৰ
বাবে ধনৰ মঞ্জুৰি দিয়ে। সেয়ে, বিধানমণ্ডলে এই ধন আসলতে কেনেদৰে খৰচ হৈছে সেয়া
জানিবৰ অধিকাৰ ৰাখে। চৰকাৰী ধন যাতে অপব্যয় নহয় আৰু কোনো বিভাগীয় কৰ্মচাৰীয়ে নিজৰ
স্বাৰ্থত অপব্যৱহাৰ নকৰে, তাৰ নিৰীক্ষণ তথা পৰীক্ষা নিশ্চিত কৰা হিচাপ পৰীক্ষা
বিভাগৰ মুখ্য দায়িত্ব।
ভাৰতত এই দায়িত্ব নিয়ন্ত্রক আৰু প্রধান হিচাপ
পৰীক্ষক (Comptroller and Auditor General of India - CAG) এ পালন কৰে। তেওঁ
সংসদৰ বাবে এটা স্বাধীন সংস্থা হিচাপে কাম কৰি চৰকাৰৰ আয়-ব্যয়ৰ পৰীক্ষা কৰি,
চৰকাৰী ধনৰ
সদ্ব্যৱহাৰ নিশ্চিত কৰে।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। বিত্তীয় প্রশাসন কি? বিত্তীয় প্রশাসনৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰী বিত্ত চৰকাৰী প্ৰশাসনৰ এটা অবিচ্ছেদ্য অংগ। বিত্ত তথা ধনৰ অবিহনে চৰকাৰ
কোনো কাৰ্য সম্পাদন কৰিব নোৱাৰে। যেনেদৰে তেল অবিহনে মেচিন চলি নাযায়, তেনেদৰে ধনৰ অবিহনে
চৰকাৰী কাৰ্যকলাপ স্থবিৰ হৈ পৰে। চৰকাৰে নিজৰ দায়িত্ব পালন কৰিবলৈ নীতি আৰু
পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰে, কিন্তু সেইবোৰ সফলভাৱে কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ উপযুক্ত
লোকবল, সামগ্ৰী আৰু ধনৰ প্ৰয়োজন হয়। এল. ডি. হোৱাইটে ঠিকেই কৈছে, “ধন অবিহনে কোনো কাম
কৰা সম্ভৱ নহয়।” এইবাবে বিত্তীয় প্ৰশাসন সাধাৰণ প্ৰশাসনৰ লগত অতি ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত।
বিত্তীয় প্ৰশাসন তলত উল্লেখ কৰা তিনিখন দিশত সাধাৰণ প্ৰশাসনৰ লগত জড়িত থাকে:
- প্ৰত্যেক প্রশাসনিক কাৰ্যৰ লগত বিত্ত জড়িত: চৰকাৰৰ কাম-কাজ চলাবলৈ কোষাগাৰত ধন জমা কৰাৰ লগতে প্ৰয়োজন অনুসৰি
কোষাগাৰৰ পৰা ধন খৰচ কৰিব লগা হয়।
- নীতি নিৰ্ধাৰণৰ লগত জড়িত: উদাহৰণস্বৰূপে,
কোনো উদ্যোগক সহায় দিয়াৰ বাবে বিত্তীয় নীতি লোৱা হয় বা
অৰ্থনৈতিক সাম্যতা প্ৰতিষ্ঠাৰ উদ্দেশ্যে ধনীসকলৰ পৰা অধিক ৰাজহ সংগ্ৰহ কৰি
দুখীয়া জনগণৰ বাবে জনকল্যাণমূলক আঁচনি চলোৱা হয়।
- প্ৰশাসনিক সংগঠন আৰু ক্ষমতা বণ্টনৰ প্ৰশ্ন: বিত্তীয় প্ৰশাসনৰ সফলতা নিশ্চিত কৰিবলৈ কেনেধৰণৰ সংগঠন প্ৰয়োজন, ক্ষমতা বিত্ত বিষয়াৰ হাতত হ’বনে নে সাধাৰণ প্রশাসকৰ, এইধৰণৰ প্ৰশ্নৰ উদয় হয়।
যিকোনো চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ পৰা ৰাজহ আদায় কৰি
চৰকাৰী খৰচ নিৰ্বাহ কৰে। দুখীয়া জনগোষ্ঠীয়োও ৰাজহৰ বাবে দায়বদ্ধ থাকে। সেয়েহে এই
ধন মিতব্যয়ীতাৰে আৰু কৌশলীভাৱে ব্যয় কৰা উচিত। অপচয়জনক খৰচৰ ফলত চৰকাৰৰ ওপৰত
জনসাধাৰণৰ অসন্তোষ বৃদ্ধি পায়, যি শেষত চৰকাৰৰ পতনৰ কাৰণ হ’ব পাৰে। এইবাবে
গণতান্ত্ৰিক শাসন ব্যৱস্থাত সুস্থ বিত্তীয় নীতি অত্যন্ত আৱশ্যক।
আধুনিক যুগত চৰকাৰৰ খৰচৰ পৰিমাণ দ্ৰুত গতিত
বৃদ্ধি পাইছে। দেশসমূহ কল্যাণমূলক ৰূপত গঢ়ি উঠিছে, যাৰ ফলত চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ
বাবে নতুন আঁচনি গ্ৰহণ কৰি কার্যকৰী কৰিবলৈ বাধ্য হৈছে। ফলস্বৰূপে, চৰকাৰৰ দায়িত্ব আৰু
খৰচ দুয়ো বৃদ্ধি পাইছে। এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত বিত্তীয় প্ৰশাসনত নতুন কৌশল আৰু
প্ৰযুক্তি গ্রহণৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখা দিছে। বিত্তীয় প্ৰশাসনে জনসাধাৰণৰ আৰ্থ-সামাজিক
জীৱনত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ পেলায়। সেয়েহে হুভাৰ কমিছনে বিত্তীয় প্ৰশাসনক
"চৰকাৰৰ কেন্দ্ৰবিন্দু" হিচাপে আখ্যা দিছে।
২। বিত্তীয় প্রশাসনৰ মূল কাৰ্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ বিত্তীয় প্রশাসন হৈছে চৰকাৰী প্ৰশাসনৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ অংগ, যাৰ দ্বাৰা চৰকাৰৰ
আয়-ব্যয়, পুঁজি পৰিচালনা, আৰু বাজেট প্ৰস্তুতিসহ বিত্ত সংক্রান্ত সকলো দিশ সমন্বয় কৰা হয়। বিত্তীয়
প্রশাসনৰ মুখ্য কাৰ্যসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল:
- বিত্তীয় পৰিকল্পনাঃ বিত্তীয় পৰিকল্পনা হৈছে ৰাজহ আৰু ব্যয়ৰ
ক্ষেত্ৰত আগতীয়াকৈ চিন্তাভাবনা কৰি উপযুক্ত নীতি-কৰ্মসূচী গ্ৰহণ। ইয়াৰ জৰিয়তে
ধাৰ নীতি, ৰাজহ নীতি, আৰু ৰাজহৰ সমাজৰ ওপৰত প্ৰভাৱ আদি
গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়সমূহ ঠিক কৰা হয়। এই পৰিকল্পনাই চৰকাৰৰ অৰ্থনৈতিক লক্ষ্য
নিৰ্ধাৰণত সহায় কৰে।
- বাজেট নিৰ্ধাৰণঃ বাজেট হৈছে এক বিস্তৃত দলিল, য'ত যোৱা বছৰৰ আয়-ব্যয়ৰ পৰ্যালোচনাৰ ভিত্তিত আগন্তুক
বৰ্ষৰ অনুমানিত আয়-ব্যয় উল্লেখ থাকে। এই বাজেটৰ দ্বাৰাই চৰকাৰৰ সকলো আঁচনি
আৰু খৰচৰ দিশ নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।
- নির্ধাৰিত পুঁজি উপযুক্তভাৱে ব্যয়ঃ চৰকাৰৰ বাজেটত
উল্লিখিত পুঁজিৰ সঠিক ব্যৱহাৰ নিশ্চিত কৰা বিত্তীয় প্রশাসনৰ এটা প্ৰধান
দায়িত্ব। নিৰ্ধাৰিত কৰ সংগ্ৰহৰ লগতে আঁচনিসমূহ সঠিকভাৱে কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ এই
পুঁজি সঠিকভাৱে ব্যয় কৰা হয়।
- বিনিয়োগ সম্পর্কে নিৰ্ণয়ঃ সংগৃহীত ৰাজহ
যেন অপচয় নহয় বা নষ্ট নহয়, তাৰ বাবে সঠিকভাৱে কোষাগাৰ পৰিচালনা আৰু
বিনিয়োগ সিদ্ধান্ত লোৱা হয়। ইয়াৰ জৰিয়তে পুঁজিৰ নিরাপত্তা নিশ্চিত কৰাৰ লগতে
চৰকাৰী আঁচনিসমূহত সময়মতে বিতৰণ কৰা হয়।
- ব্যয় নিয়ন্ত্রণঃ বিত্ত বিভাগে চৰকাৰৰ বিভিন্ন বিভাগৰ খৰচৰ
ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখে। অপব্যয়ৰ পৰা ৰক্ষা কৰি, খৰচত
মিতব্যয়িতা অবলম্বন কৰাৰ ব্যৱস্থা গ্রহণ কৰা হয়। ইয়াৰ জৰিয়তে বিত্ত বিভাগে
সকলো বিভাগৰ মাজত সমন্বয় সাধন কৰে।
- আয়-ব্যয় পৰীক্ষাঃ বিত্তীয় প্রশাসনে আয়-ব্যয়ৰ সঠিক হিসাব ৰাখে
আৰু তাৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰে। কার্যপালিকা বিভাগে পুঁজিৰ সংগ্ৰহ আৰু খৰচৰ
হিসাব সংৰক্ষণ কৰি নিয়মিতভাৱে পৰীক্ষা কৰে যাতে কোনো অনিয়ম নঘটে।
৩। বিত্তীয় প্রশাসনৰ উদ্দেশ্য কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিত্তীয় নীতি-নিৰ্ধাৰণ, দায়বদ্ধতা আৰু পৰিচালনা—এই তিনি দিশক বিত্তীয়
প্রশাসনৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হিচাপে গণ্য কৰা হয়। তলত এই উদ্দেশ্যসমূহৰ চমু আলোচনা
দিয়া হ'ল:
(ক) বিত্তীয় নীতি-নিৰ্ধাৰণঃ বিত্তীয় নীতি-নিৰ্ধাৰণ সাধাৰণতে বিত্তীয়
প্রশাসনৰ মূল দায়িত্ব নহয় যদিও ইয়াৰ সৈতে জড়িত থাকে। ইয়াৰ অন্তৰ্গত হয়—ৰাজহ নীতি,
ধাৰ নীতি, ৰাজহৰ সমাজিক প্ৰভাৱ
আদি। এই ক্ষেত্ৰত তত্ত্বীয় আলোচনাৰ অধিক প্ৰাধান্য থাকে। তথাপি, বিত্তীয় প্রশাসনত
নীতি-নিৰ্ধাৰণতকৈ দায়বদ্ধতা আৰু পৰিচালনাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
(খ) দায়বদ্ধতাঃ দায়বদ্ধতা গণতান্ত্রিক প্ৰশাসনৰ ভিত্তিস্তম্ভ।
বিত্তীয় প্রশাসনত ইয়াৰ বিশেষ গুৰুত্ব থাকে, কাৰণ যিসকল কৰ্মচাৰীৰ হাতত
বিত্তীয় ক্ষমতা থাকে, তেওঁলোকে বিভিন্ন প্রশাসনিক কাৰ্যৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখে। গণতান্ত্রিক শাসনত
আশা কৰা হয় যে সকলো চৰকাৰী কৰ্মচাৰীয়ে সততা, বিশ্বাস আৰু মিতব্যয়িতাৰে
নিজৰ দায়িত্ব পালন কৰিব।
কৌটিল্যই কৈছিল—‘যেনেকৈ মৌভৰাৰ জিভালৈ মৌ লাগিলে
সেয়া চোষিবলৈ লোভ নাহে, তেনেকৈ চৰকাৰী ধনৰ লগত সংস্পৰ্শত থকাৰ সময়ত লোকেও লোভ সংবৰণ কৰিব নোৱাৰে।’
সেয়েহে চৰকাৰী ধনৰ অপব্যৱহাৰ ৰোধ কৰিবলৈ উপযুক্ত ব্যৱস্থা, কৌশল আৰু নিয়ন্ত্ৰণ
ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা উচিত। দায়বদ্ধতা মানে কেৱল হিসাব ৰাখি প্রতিবেদন দাখিল কৰাটো
নহয়, বরঞ্চ এই দিশত পৰিচালনাৰ গুণমান, সময়ৰ সদ্ব্যৱহাৰ আৰু উন্নত ফলাফল উলিয়াবৰ দিশেও
গুৰুত্ব দিয়াৰ প্ৰয়োজন। এই বাবে অভিজ্ঞ আৰু দুৰদৰ্শী পৰিচালন ব’ৰ্ডৰ প্ৰয়োজন হয়,
যি দেশৰ সামাজিক আৰু
অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে।
(গ) পৰিচালনাঃ বিত্তীয় পৰিচালনা হৈছে এক গতিশীল প্ৰক্ৰিয়া,
য’ত বহু দিশ জড়িত
থাকে। এল. ডি. হোৱাইটৰ মতে, বিত্তীয় পৰিচালনাত তলত উল্লেখ কৰা বিষয়সমূহ
অন্তৰ্ভুক্ত হয়:
- বাজেট প্ৰস্তুতকৰণ (আয়-ব্যয়ৰ বাৎসৰিক হিসাব)
- বিনিয়োজন বিধেয়ক প্ৰস্তুতকৰণ
- বাজেট কাৰ্যকৰীকৰণৰ ওপৰত কাৰ্যপালিকাৰ নিৰীক্ষণ
- আয়-ব্যয়ৰ হিসাব ৰক্ষা আৰু পৰীক্ষা
- ৰাজহ সংগ্ৰহ আৰু ধনৰ সঠিক ব্যৱস্থাপনা
এই দায়িত্বসমূহ সাধাৰণতে বিধানসভা, কাৰ্যপালিকা, বিত্ত বিভাগ, হিচাপ পৰীক্ষা বিভাগ
আৰু সদনৰ বিত্তীয় কমিটিয়ে একেলগে পালন কৰে।
৪। বিত্তীয় প্রশাসনীয় যন্ত্ৰৰ ভাগসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ যদিও ভিন্ন ভিন্ন দেশত বিত্তীয় প্রশাসনৰ যন্ত্ৰত কিছু পাৰ্থক্য থাকে, তথাপি অধিকাংশ
দেশতেই কিছু মৌলিক আৰু সাধাৰণ গঠন দেখা যায়। এইবোৰ যন্ত্ৰই বিত্তীয় নীতি-নিৰ্ধাৰণ,
পৰিচালনা আৰু
পৰ্যবেক্ষণৰ দায়িত্বত থাকে। তলত বিত্তীয় প্রশাসনৰ প্ৰধান গঠন আৰু সংগঠনৰ বিষয়ে
আলোচনা দিয়া হ’ল:
(ক) সংসদঃ সংসদীয় গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰসমূহত সংসদে বিত্তীয় প্রশাসনৰ ক্ষেত্ৰত অতি
গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে। সংসদৰ বিত্তীয় কাৰ্যসমূহ হৈছে:
- চৰকাৰী কাৰ্যপালন নিশ্চিত কৰিবলৈ বাজেটৰ জৰিয়তে অৰ্থ অনুমোদন।
- কৰ নিৰ্ধাৰণ, আৰু প্ৰয়োজনে কৰৰ হাৰ বৃদ্ধি বা পৰিৱর্তন।
- চৰকাৰে ধাৰ লোৱাৰ অনুমতি প্ৰদান।
- চৰকাৰী আয়-ব্যয়ৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণ আৰু পৰ্যবেক্ষণ।
সাধাৰণতে এই কাৰ্যসমূহ সংসদৰ নিম্নসদনৰ অধীনস্থ থাকে, আৰু বিত্তীয় বিলসমূহ
নিম্নসদনতহে উত্থাপন কৰিব পাৰি।
(খ) বিত্তীয় বিভাগ আৰু আন বিভাগসমূহঃ সংসদীয় গণতান্ত্ৰিক
ব্যৱস্থাত বিত্তীয় নীতি কাৰ্যকৰী কৰাৰ দায়িত্ব থাকে কাৰ্যপালিকাৰ হাতত। কেন্দ্ৰীয়
পৰ্যায়ত এই দায়িত্ব পালন কৰে বিত্ত বিভাগ বা অৰ্থ মন্ত্রণালয়। এই বিভাগৰ মুখ্য
দায়িত্বসমূহ হ'ল:
- বার্ষিক বাজেট প্ৰস্তুতকৰণ
- সংসদত বাজেট উত্থাপন
- বাজেট অনুমোদনৰ পাছত তাৰ কাৰ্যকৰীকৰণ
- চৰকাৰী আয়ৰ সংগ্ৰহ আৰু ব্যয়ৰ নিয়ন্ত্রণ
- আন বিভাগসমূহৰ ব্যয়ত সমন্বয় সাধন
(গ) প্রশাসনীয় বিভাগসমূহৰ মুখ্য বিত্তীয় বিষয়াসকলঃ প্ৰত্যেক চৰকাৰী
বিভাগত একোজন মুখ্য বিত্তীয় বিষয়া নিযুক্ত থাকে, যিয়ে উক্ত বিভাগৰ বিত্তীয়
কাম-কাজৰ দায়িত্ব লয়। সাধাৰণতে, বিভাগীয় মুখ্য বিষয়াই বা তেওঁৰ সহকাৰীয়ে বাজেটৰ
খৰচৰ পৰিকল্পনা আৰু ব্যৱহাৰৰ দায়িত্ব পালন কৰে। ভাৰতত এই বিভাগসমূহৰ আয়-ব্যয়ৰ
লিখিত হিচাপ ৰখাৰ কাম কেছ হিচাপ পৰীক্ষা কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা সম্পাদিত
হয়।
(ঘ) হিচাপ পৰীক্ষক সংগঠনঃ ভাৰতবৰ্ষৰ হিচাপ নিয়ন্ত্ৰক তথা
মহালেখা পৰীক্ষক (Comptroller and Auditor General - CAG) হৈছে ভাৰতীয় বিত্তীয়
পৰ্যবেক্ষণ ব্যৱস্থাৰ মুখ্য স্তম্ভ। তেওঁলোকৰ মুখ্য দায়িত্ব হ’ল:
- বাজেটৰ অধীনত চৰকাৰী খৰচৰ যথাযথতা পৰীক্ষা কৰা
- ৰাজহ আদায় আৰু খৰচৰ হিসাব নিৰীক্ষা কৰা
- অপব্যয় আৰু অনিয়ম ৰোধ কৰা
এই সংগঠনে নিশ্চিত কৰে যে ৰাজহকোষৰ ধন সঠিকভাৱে খৰচ হৈছে।
(ঙ) সংসদীয় সমিতিঃ সংসদীয় সমিতিসমূহ সংসদক বিত্তীয় নিয়ন্ত্ৰণৰ
ক্ষেত্ৰত সহায় কৰে। দুটা মুখ্য সমিতি হ’লঃ
- হিচাপ পৰীক্ষক সমিতি (Public Accounts Committee - PAC): এই সমিতিয়ে CAGৰ প্ৰতিবেদনৰ ভিত্তিত চৰকাৰী ব্যয়ৰ পৰীক্ষা কৰে আৰু
প্রয়োজনীয় পৰামৰ্শ দিয়ে।
- প্ৰকল্প সমিতি (Estimates Committee): এই সমিতিয়ে
চৰকাৰৰ বিভিন্ন আঁচনিৰ খৰচৰ ব্যুৎপত্তি, কার্যকৰিতা,
আৰু মিতব্যয়িতা পৰ্যালোচনা কৰে।
৫। বাজেটৰ 'অর্থনীতি মূল্য' সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ ‘বাজেট’ শব্দটো প্ৰথমে ইংলেণ্ডত ব্যৱহৃত হৈছিল। ইংলেণ্ডৰ Chancellor
of Exchequer-এ নিজৰ আঁচনি থকা চামৰাৰ বেগ (Budgette) Parliament-ত আগবঢ়াইছিল, য’ৰ পৰা
"বাজেট" শব্দটোৰ উৎপত্তি হয়। এই "Budgette" ফ্ৰেঞ্চ শব্দৰ অৰ্থ
হৈছে — চৰকাৰী কামৰ বাবে আৱশ্যকীয় কাগজ-পত্র সম্বলিত বেগ। পৰবর্তীকালে এই শব্দটোক অৰ্থনৈতিক প্ৰস্তাৱৰ
অৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰা হ’ল।
প্ৰাচীন যুগত বাজেটক কেৱল ৰাষ্ট্ৰৰ বিত্ত
নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ এটি উপায় হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল। চৰকাৰৰ সফলতা মাপ দিয়া হৈছিল —
- ব্যয়ত মিতব্যয়িতা কিমান,
- আৰু কৰদাতাৰ পৰা কিমান কম কৰ সংগ্ৰহ কৰা হৈছে — তাৰ ওপৰত।
এই সময়ত বাজেটৰ লক্ষ্য আছিল ব্যয় সীমিত কৰা আৰু আয় সংগ্ৰহ বৃদ্ধি কৰা।
কিন্তু আধুনিক সময়ত, বিশেষকৈ সমাজবাদী আৰু
কল্যাণমূলক ৰাষ্ট্রব্যৱস্থাৰ বিকাশৰ লগে লগে বাজেটৰ গুৰুত্ব বহুগুণে বৃদ্ধি পাইছে।
আজিকালি বাজেটক ৰাষ্ট্ৰৰ আর্থ-সামাজিক
পৰিৱৰ্তনৰ এক শক্তিশালী হাতিয়াৰ হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়। আধুনিক বাজেটৰ
লক্ষ্যসমূহ হ’ল—
- দৰিদ্ৰ আৰু পশ্চাদপদ জনগোষ্ঠীৰ উন্নয়নৰ বাবে আঁচনি গ্ৰহণ
- সামাজিক ন্যায় আৰু ধনৰ পুনৰ্বিতৰণ নিশ্চিত কৰা
- কৃষি আৰু উদ্যোগিক উৎপাদন বৃদ্ধি কৰা
- নিবনুৱা সমস্যা সমাধান
- মুদ্রাস্ফীতি ৰোধ
- জাতীয় আয় বৃদ্ধি
- সামগ্ৰিক কল্যাণ নিশ্চিত কৰা
আজিৰ দিনত পুঁজিবাদী ৰাষ্ট্ৰসমূহেও সামাজিক
কল্যাণৰ দিশে লক্ষ্য ৰাখি বাজেট প্ৰস্তুত কৰে। এইদৰে বাজেট হৈছে — জনকল্যাণ, বিকাশ আৰু ধাৰাবাহিক
প্ৰগতিৰ এক সুচিন্তিত আৰু প্ৰণালীবদ্ধ নীতি-কাঠামো।
- অর্থনীতিবিদসকল বাজেটক ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনৈতিক মানদণ্ড উন্নত
কৰাৰ এক শক্তিশালী অস্ত্ৰ হিচাপে গণ্য কৰে।
- প্ৰশাসকসকলৰ মতে বাজেট হৈছে — ৰাষ্ট্ৰীয় কাৰ্য সুচাৰুৰূপে পৰিচালনা কৰাৰ,
আৰু চৰকাৰী বিভাগসমূহৰ মাজত সমন্বয় আৰু অনুশাসন ৰক্ষা
কৰাৰ এক প্ৰধান উপায়।
- ৰাজনীতিবিদসকলে বাজেটক চৰকাৰৰ নীতি আৰু কার্যকলাপ সমালোচনা
কৰাৰ এক মাধ্যম হিচাপে বিবেচনা কৰে।
সু-পৰিকল্পিত বাজেট এখনে আর্থ-সামাজিক বিকাশত
অভূতপূর্ব অৰিহণা যোগাব পাৰে। সেয়েহে বাজেট হৈছে — একটা ৰাষ্ট্ৰৰ সামাজিক আৰু
অৰ্থনৈতিক পৰিৱর্তনৰ এক মূল হাতিয়াৰ, য’ত ৰাষ্ট্ৰৰ লক্ষ্য, দিশা আৰু উন্নয়নৰ পথ স্পষ্ট
হয়।
৬। বাজেটৰ সামাজিক আৰু আর্থিক তাৎপর্য আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বাজেট হ'ল এখন ৰাষ্ট্ৰৰ সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক পৰিৱর্তনৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ হাতিয়াৰ।
ইয়াৰ জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰৰ আৰ্থ-সামাজিক লক্ষ্য, উদ্দেশ্য আৰু উন্নয়নৰ
দিশসমূহ স্পষ্টভাৱে প্ৰকাশ পায়। বাজেটৰ সহায়ত ৰাষ্ট্ৰই নিজৰ সামাজিক আৰু
অৰ্থনৈতিক অৱস্থা উন্নত কৰাৰ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰে আৰু প্ৰগতিৰ গতি তীব্ৰ কৰে।
প্ৰাচীন যুগত ব্যক্তিবাদী দর্শনৰ প্ৰভাৱত
ৰাষ্ট্ৰৰ কৰ্তব্য সীমিত আছিল। বাজেট মূলত ৰাষ্ট্ৰৰ ব্যয় নিয়ন্ত্রণ আৰু কৰ
সংগ্ৰহৰ ওপৰত কেন্দ্ৰিত আছিল। ব্যক্তিসকল নিজ নিজ স্বাৰ্থ পূৰণতেই অধিক মনোযোগী
আছিল। সেই সময়ত ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা আছিল নিরপেক্ষ আৰু পৰ্যবেক্ষণকাৰীৰ।
কিন্তু আধুনিক যুগত কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্ভৱৰ
লগে লগে বাজেটৰ লক্ষ্য আৰু ক্ষেত্ৰ বিস্তৃত হৈছে। বৰ্তমান সময়ত বাজেটক
অৰ্থ-সামাজিক বিকাশৰ এক প্ৰভাৱশালী উপায় হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়। দৰিদ্ৰ, পশ্চাদপদ আৰু
সংৱেদনশীল শ্ৰেণীৰ উন্নয়নৰ বাবে কল্যাণমূলক আঁচনি সমূহ বাজেটৰ মাধ্যমে গ্ৰহণ কৰা
হয়।
আধুনিক বাজেটৰ মূল লক্ষ্যসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে—
বাজেটৰ জৰিয়তে চৰকাৰে সমাজৰ দৰিদ্ৰ আৰু
পশ্চাদপদ শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থৰ সুৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰে। ধনী শ্ৰেণীৰ ওপৰত অধিক কৰ
আৰোপ কৰি আৰু দুখীয়া শ্ৰেণীৰ বাবে বিশেষ বেহা, অনুদান, বিনামূলীয়া শিক্ষা,
সুলভ চিকিৎসা,
সামাজিক সুৰক্ষা আদি
প্ৰদান কৰি সমাজত ন্যায় আৰু সমতা স্থাপন কৰা হয়।
উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰসমূহ—যেনে ভাৰত, বাংলাদেশ, নাইজেৰিয়া আদিয়ে
বাজেটৰ জৰিয়তে উন্নয়ন আৰু আত্মনির্ভৰশীলতাৰ দিশে আগবাঢ়িছে। জাপান, দক্ষিণ কোৰিয়া,
চিংগাপুৰ আদি
ৰাষ্ট্ৰে সুদূৰদৰ্শী পৰিকল্পনাৰ মাধ্যমে উন্নত ৰাষ্ট্ৰৰ শাৰীত অন্তৰ্ভুক্ত হৈছে।
উন্নত ৰাষ্ট্ৰসমূহে সুচিন্তিত বাজেটৰ মাধ্যমে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত প্ৰভাৱ
বিস্তাৰ কৰিছে।
- অর্থনীতিবিদসকলে বাজেটক ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ সূচক
হিচাপে বিবেচনা কৰে।
- প্ৰশাসকৰ বাবে, বাজেট হ'ল কাৰ্যসম্পাদন,
সংগঠনিক অনুশাসন, আৰু সম্পদ
বণ্টনৰ মুখ্য পদ্ধতি।
- ৰাজনীতিবিদসকলে বাজেটক চৰকাৰৰ দৃষ্টিভংগী, নীতি আৰু কাৰ্যকলাপৰ মূল্যাংকনৰ আধাৰ হিচাপে ধৰে।
Plowden প্ৰতিবেদনত বাজেটক ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিৱর্তনৰ এক জটিল
প্ৰক্ৰিয়া বুলি অভিহিত কৰা হৈছে, যিয়ে সু-পৰিকল্পিত ৰূপত অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক
বিকাশত প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে।
বাজেট কেৱল আয়-ব্যয়ৰ এক হিসাব নহয়, ই এক ৰাষ্ট্ৰৰ
সামাজিক দিশদ্ৰষ্টা, অৰ্থনৈতিক পৰিবর্তনৰ চালক, আৰু নীতি-ব্যৱস্থাৰ দিশনির্দেশক। সঠিক আৰু
সুপৰিকল্পিত বাজেটৰ সহায়ত কোনো ৰাষ্ট্ৰে সামাজিক ন্যায়, আৰ্থিক স্থিৰতা আৰু
সামগ্ৰিক উন্নয়নৰ লক্ষ্যত উপনীত হ’ব পাৰে।
৭। বাজেটৰ বিভিন্ন প্রকাৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ বাজেটবোৰ বিভিন্ন ভিত্তিত ভাগ কৰিব পৰা যায়—যেনে সময়কাল, গঠন, আয়-ব্যয়ৰ ভিন্নতা,
প্ৰস্তুতিৰ পদ্ধতি
আদিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি। তলত সেইবোৰৰ কিছু ব্যাখ্যা দিয়া হৈছে—
(ক) হ্ৰস্বম্যাদী, বছৰেকীয়া আৰু দীর্ঘম্যাদী বাজেট: সময়ৰ দৈৰ্ঘ্য অনুসৰি
বাজেটবোৰক তিনি ভাগত বিভক্ত কৰা হয়—হ্ৰস্বম্যাদী (মাহ বা কিছু মাহৰ), বছৰেকীয়া (বিত্তীয়
বছৰৰ), আৰু দীর্ঘম্যাদী (বহুবছৰৰ)। সাধাৰণতে চৰকাৰী বাজেট এটা বিত্তীয় বছৰৰ বাবে
প্ৰস্তুত কৰা হয় (১ এপ্রিলৰ পৰা ৩১ মাৰ্চলৈ)। ভাৰতৰ পঞ্চবৰ্ষিক পৰিকল্পনা, ৰাছিয়াৰ বাজেট আদি
দীর্ঘম্যাদী বাজেটৰ উদাহৰণ। যদিও এইসকলত বছৰৰ বাজেটৰ দৰে সকলো বৈশিষ্ট্য নাথাকে।
সংসদে এই ধৰণৰ বাজেটৰ নীতি আৰু দিশসমূহ অনুমোদন কৰে, আৰু প্ৰত্যেক বছৰে তাৰ
কার্যন্বয়ন ৰাষ্ট্ৰীয় বাজেটৰ জৰিয়তে অনুমোদিত হয়।
(খ) একক আৰু বহুল বাজেট: যেতিয়া ৰাষ্ট্ৰৰ সকলো আয়-ব্যয় এখনহে বাজেটত
সন্নিবিষ্ট হয়, তাক একক বাজেট বোলে (যেনে: ইংলেণ্ড)। ভাৰতত সাধাৰণ বাজেটৰ উপৰিও ৰেলৱে বিভাগৰ
বাবে পৃথক বাজেট থকায় একে সময়তে বহুল বাজেট ব্যৱস্থাও দেখা যায়। এনে ধৰণৰ প্ৰথা ফ্ৰান্স, জাৰ্মানি আৰু চুইজাৰলেণ্ডতো আছে।
(গ) ৰাহি, ঘাটি আৰু সন্তুলিত বাজেট:
- ৰাহি বাজেট: যেতিয়া আয় ব্যয়তকৈ অধিক হয়।
- ঘাটি বাজেট: যেতিয়া ব্যয় আয়তকৈ অধিক হয়।
- সন্তুলিত বাজেট: আয় আৰু ব্যয় সমান।
(ঘ) নগদ বাজেট: এই ধৰণৰ বাজেট চলিত বছৰৰ প্ৰকৃত আয় আৰু ব্যয়ৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি প্ৰস্তুত কৰা হয়। অনুমোদিত ধন যদি বছৰত খৰচ নহয়, তেন্তে তাৰ
পুনৰুৎপাদন পৰৱৰ্তী বছৰত পুনৰ অনুমোদন ল’বলগীয়া হয়। ই “বাতিল নীতি” (lapsed
policy) অনুসৰণ কৰে।
(ঙ) ৰাজহ আৰু মূলধন বাজেট: এই বাজেটত ৰাজহ আয়-ব্যয় আৰু মূলধন আয়-ব্যয়
পৃথকভাৱে উল্লেখ কৰা হয়। চলিত আয়ত ঋণ, সম্পত্তি বিক্ৰীৰ ধন আদি ধৰা নহয়; তেনেদৰে মূলধন ব্যয়ত
ঋণ পৰিশোধ, বিনিয়োগ আদি সন্নিবিষ্ট হয়। এই পৃথকীকৰণে সত্যিকাৰ বিত্তীয় অৱস্থা বুজিবলৈ
সহায় কৰে।
(চ) বিভাগীয় আৰু কার্যক্ৰম বাজেট:
- বিভাগীয় বাজেট: নিৰ্দিষ্ট বিভাগৰ আয়-ব্যয়ক পৃথকভাৱে উল্লেখ
কৰে।
- কার্যক্ৰম বাজেট: নিৰ্দিষ্ট কাৰ্যসূচীৰ অধীনত সকলো ব্যয়ক
গুচাই প্রস্তুত কৰা হয়। এই ধৰণৰ বাজেটত কাৰ্যক্ষমতাৰ ভিত্তিত মূল্যায়ন সহজ হয়।
(ছ) শূন্যভিত্তিক বাজেট (Zero-Based Budget): এই আধুনিক পদ্ধতি প্ৰধানকৈ
আমেৰিকাৰ বিভিন্ন অঙ্গৰাজ্য, পৌৰ সংস্থা আৰু কিছু উদ্যোগত ব্যৱহাৰ হয়। ইয়াত
প্ৰতিবছৰে সকলো খৰচ শূন্যৰ পৰা আৰম্ভ কৰি নতুনকৈ ন্যায্যতা প্ৰমাণ কৰিব লগা হয়।
আগৰ বাজেটৰ তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা নহয়। গাই পিটাৰৰ মতে, প্ৰতিটো ধন দাবী যথাযথ
ব্যাখ্যা সহে আগবঢ়াব লাগিব।
৮। চৰকাৰী বাজেটৰ প্ৰকাৰসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰী বাজেটৰ প্ৰকাৰসমূহ
(ক) বার্ষিক বাজেট (Annual Budget): চৰকাৰী বাজেট সাধাৰণতে বছৰি
প্ৰস্তুত কৰা হয়। কিছুমান ৰাষ্ট্ৰে দীঘলীয়া অৰ্থনৈতিক লক্ষ্য পূৰণৰ বাবে ৩,
৪ বা ৫ বছৰীয়া আঁচনি
গ্রহণ কৰে, যাক দীর্ঘকালীন বাজেট বোলা হয়। ভাৰত, ইংলেণ্ড আদি দেশত বাজেট
বর্ষ ১ এপ্ৰিলৰ পৰা ৩১ মাৰ্চলৈ হয়; আনহাতে আমেৰিকা, ইটালি, চুইডেন, অষ্ট্ৰেলিয়াত ১
জুলাইৰ পৰা ৩০ জুনলৈ হয়।
(খ) একক আৰু বহুত্ব বাজেট (Single and Multiple Budget): যেতিয়া চৰকাৰৰ সকলো
খৰচ একেটা বাজেটত অন্তৰ্ভুক্ত থাকে, তেতিয়া তাক একক বাজেট বোলা হয়। কিন্তু
পৃথক পৃথক বিভাগৰ বাবে যদি পৃথক বাজেট হয়, তেতিয়া তাক বহুত্ব বাজেট বোলা হয়। ১৯২১ চনত
ভাৰতত বহুত্ব বাজেট প্ৰচলিত হয়, ইংলেণ্ডত একক বাজেট ব্যৱহৃত হয়।
(গ) বাহি, ঘাটি আৰু সন্তুলিত বাজেট (Surplus, Deficit & Balanced Budget):
- বাহি বাজেট: আয় ব্যয়তকৈ বেছি।
- ঘাটি বাজেট: আয় ব্যয়তকৈ কম।
- সন্তুলিত বাজেট: আয় আৰু ব্যয় সমান।
(ঘ) নগদ আৰু ৰাজহ বাজেট (Cash & Revenue Budget):
- নগদ বাজেটত বছৰত প্ৰকৃত পাব লগা আৰু খৰচ হ'ব লগা ধন নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।
- ৰাজহ বাজেটত এটা বছৰৰ সম্ভাৱ্য আয়-ব্যয় উল্লেখ থাকে। ভাৰত,
আমেৰিকা, ইংলেণ্ড নগদ বাজেট অনুসৰণ কৰে; ইউৰোপৰ কিছুমান দেশত ৰাজহ বাজেট প্ৰচলিত।
(ঙ) বিভাগীয় আৰু কার্যক্ষম বাজেট (Departmental & Performance
Budget):
- বিভাগীয় বাজেটত প্ৰতিটো বিভাগৰ আয়-ব্যয় বেলেগকৈ
দেখুৱোৱা হয়।
- কার্যক্ষম বাজেটত আঁচনি, কাম-কাজ আৰু
লক্ষ্যৰ ভিত্তিত বাজেট প্ৰস্তুত হয়।
(চ) শূন্যভিত্তিক বাজেট (Zero-Based Budget): এই পদ্ধতিত প্ৰতিটো আঁচনি
"শূন্য" ৰ পৰা আৰম্ভ কৰি মূল্যায়ন কৰা হয়। পূর্বৰ আয়-ব্যয়ক ধৰি নহয়,
প্ৰতিটো খৰচ নতুনকৈ
বিশ্লেষণ কৰি সঠিকতা আৰু অপচয় হ্ৰাসৰ বাবে পুঙ্খানুপুঙ্খ পৰীক্ষা কৰা হয়।
(ছ) মূল্যধানিক আৰু ৰাজহ বাজেট (Capital & Revenue Budget):
- ৰাজহ বাজেটত চলিত আয় (যেনেঃ আয়কৰ, বিক্ৰী কৰ আদি)
আৰু দৈনন্দিন খৰচ অন্তর্ভুক্ত হয়।
- মূল্যধানিক বাজেটত মূলধন গঠন সম্পৰ্কীয় খৰচ (যেনেঃ নির্মাণ,
ঋণ আদি) অন্তর্ভুক্ত হয়।
চৰকাৰী বাজেট এটা ৰাষ্ট্ৰৰ সামাজিক আৰু
অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ দিশ নিৰ্দেশ কৰা প্ৰধান হাতিয়াৰ। এই বাজেটৰ জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰৰ
লক্ষ্য আৰু প্ৰগতিৰ পথ নিৰ্ধাৰণ হয়। সঠিক বাজেট প্ৰণয়ন আৰু কাৰ্যকৰণে ৰাষ্ট্ৰৰ
অৰ্থনৈতিক স্থিতিশীলতা, সামাজিক ন্যায় আৰু উন্নয়নৰ নিশ্চিতি দিয়ে।
৯। বাজেট প্রস্তুতিৰ পদ্ধতিসমূহ কি কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰী বাজেট প্ৰস্তুতকৰণ এক বিস্তৃত আৰু পৰ্যায়বদ্ধ প্ৰক্ৰিয়া। এই প্ৰক্ৰিয়া
তলত উল্লিখিত পাঁচটা মুখ্য ধাপত সম্পন্ন হয়—
(১) পৰিশোধ বিষয়াৰ দ্বাৰা প্ৰাথমিক হিসাব প্রস্তুতিঃ প্ৰতি বছৰৰ
জুলাই-আগষ্ট মাহত হিসাবৰ প্ৰাথমিক কাম আৰম্ভ হয়। হিসাপৰক্ষক প্ৰধানে বাজেটৰ প্ৰ-পত্ৰ (Proforma) বিভিন্ন বিভাগলৈ
পঠিয়ায়, য'ত বিভাগে আগৰ আৰু আহি থকা বৰ্ষৰ আয় আৰু ব্যয়ৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰে।
এই প্ৰ-পত্ৰত থকা মুখ্য শিতানসমূহ হ’লঃ
- আগৰ বছৰৰ প্ৰকৃত আয় আৰু ব্যয়
- চলিত বৰ্ষৰ অনুমোদিত আয়-ব্যয়
- চলিত বৰ্ষৰ সংশোধিত আয়-ব্যয়
- অহা বছৰৰ সম্ভাব্য আয়-ব্যয়
উল্লেখযোগ্য যে, সাধাৰণতে জিলাস্তৰৰ
উপায়ুক্ত আদিয়ে পৰিশোধ বিষয়াৰ দায়িত্ব পালন কৰে। প্ৰতিটো ব্যয়ৰ শিতানত ব্যাখ্যা
সংযুক্ত কৰি প্ৰ-পত্ৰ পূৰণ কৰা হয়।
(২) নিয়ন্ত্ৰণ বিষয়াৰ দ্বাৰা হিসাব পৰীক্ষা আৰু সমীক্ষাঃ এই ধাপত, পূৰণা প্ৰ-পত্ৰসমূহ
বিভাগীয় নিয়ন্ত্ৰণ বিষয়াৰ ওচৰলৈ প্ৰেৰণ কৰা হয়। তেওঁ সংশ্লিষ্ট আয়-ব্যয় পৰীক্ষা
কৰি প্রশাসনিক দৃষ্টিভংগীৰ পৰা সাল-সলনি আনে। এই পৰীক্ষা সাধাৰণতে অক্টোবৰ মাহৰ
আৰম্ভণিত সম্পন্ন হয় আৰু সংশোধিত প্ৰ-পত্ৰ বাজেট শাখালৈ পঠিয়োৱা হয়।
(৩) হিসাপৰক্ষক প্রধান আৰু প্ৰশাসনিক বিষয়াৰ দ্বাৰা সংশোধিত পৰীক্ষাঃ এই পর্যায়ত, নিয়ন্ত্ৰক আৰু
মহালেখা পৰীক্ষক, প্ৰাপ্ত আয়-ব্যয় খচৰা পুঙ্খানুপুঙ্খভাৱে পৰীক্ষা কৰে। তেওঁ পুথিভিত্তিক,
হিসাববিধিগত,
আৰু আইনসন্মত
দৃষ্টিকোণৰ পৰা পৰ্যালোচনা কৰে—
- বেআইনী ব্যয় যেন অন্তর্ভুক্ত নহয়
- ব্যয় যথোপযুক্ত শিতানত বিভক্ত হোৱাটো নিশ্চিত কৰা হয়
- ঋণ, পেঞ্চন, আৰু সুদ ইত্যাদিৰ খৰচ পৰ্যালোচনা কৰা হয়
এই পৰ্যায়ৰ কাম ডিচেম্বৰৰ ভিতৰত সম্পন্ন হয় আৰু তাৰ
পাছত বাজেট প্ৰস্তুতিৰ বাবে সম্ভাব্য আয়-ব্যয়ৰ খচৰা বিত্ত মন্ত্ৰালয়লৈ
পঠিয়োৱা হয়।
(৪) বিত্ত মন্ত্ৰালয়ৰ দ্বাৰা সংশোধিত পৰীক্ষাঃ এই ধাপত বিত্ত মন্ত্ৰালয়ে—
- পুঙ্খানুপুঙ্খভাৱে বাজেট খচৰা পৰীক্ষা কৰে
- পুঁজি সংগ্ৰহৰ উৎস, খৰচৰ যুক্তিসংগততা, নতুন
আঁচনিসমূহৰ গম্ভীৰতা ইত্যাদি নিৰীক্ষণ কৰে
- প্ৰয়োজনীয় তথ্য বিশ্লেষণ কৰি নতুন প্ৰস্তাৱ অনুমোদন বা বাতিলৰ সিদ্ধান্ত লয়
যদি বিত্ত মন্ত্ৰালয়ে কোনো প্ৰস্তাৱ নামঞ্জুৰ
কৰে, তেন্তে সংশ্লিষ্ট বিভাগ কেবিনেটত আবেদন জনাব পাৰে।
(৫) কেবিনেটৰ দ্বাৰা চূড়ান্ত অনুমোদনঃ বিত্ত মন্ত্ৰালয়ে প্ৰস্তুত
খচৰা জানুৱাৰী মাহত প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ পৰামৰ্শৰে বিত্তীয় নীতি ৰূপায়ণৰ বাবে কেবিনেটত
দাখিল কৰে।
- ইয়াত পৰ্যাপ্ত গোপনীয়তা ৰক্ষা কৰা হয়
- কেবিনেটৰ অনুমোদনৰ পাছত বাজেট সংসদত উত্থাপনৰ
বাবে প্ৰস্তুত হয়
- সাধাৰণতে ফেব্ৰুৱাৰী মাহৰ অন্তিম অংশত বাজেট অধিবেশন আৰম্ভ হয়
সংসদৰ অনুমোদনৰ পাছতে বাজেট আইনগত ৰূপ পায়।
এই ধৰণে বাজেট প্ৰস্তুতি এক পৰ্যায়বদ্ধ, গম্ভীৰ আৰু
বহুস্তৰীয় প্ৰক্ৰিয়া, যি পৃথিৱীৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূর্ণ চৰকাৰী নথিসমূহৰ ভিতৰত এটা হিচাপে গণ্য। ইয়াৰ
জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰীয় আয়-ব্যয় নিয়ন্ত্ৰণ, আঁচনি বিনিয়োগ আৰু ৰাজহ নিৰ্দেশনা দিয়ে।
১০। বাজেট কি কি নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তৈয়াৰ কৰা হয়?
উত্তৰঃ বাজেট প্ৰস্তুত কৰা কেৱল আয়-ব্যয়ৰ খতিয়ান তৈয়াৰ কৰাই নহয়, ই এজন ৰাজনৈতিক,
সামাজিক আৰু আৰ্থিক
দৃষ্টিকোণৰ পৰা অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰক্ৰিয়া। সেয়েহে বাজেট প্ৰস্তুত কৰোঁতে
কিছুমান মৌলিক নীতি মানি চলিব লগা হয়। সেই নীতিসমূহ হ’লঃ
(১) বাজেট পৰিকল্পনা (Budget Planning): বাজেট প্ৰস্তুতি সদায় আৰ্থ-সামাজিক
পৰিকল্পনাৰ সৈতে সমন্বয়ত হ’ব লাগিব। পৰিকল্পনা আঁচনি আৰু বাজেট একে
মুদ্ৰাৰ দুটা পৃষ্ঠ। সঠিক বাজেটৰ বাবে চৰকাৰী-বেচৰকাৰী বিশ্বস্ত তথ্য, পৰিসংখ্যা আৰু
কাৰিকৰী জ্ঞানৰ প্ৰয়োজন হয়।
সঠিকভাৱে পৰিকল্পিত বাজেটে—
- উৎপাদন বৃদ্ধি
- মুদ্রাস্ফীতি হ্ৰাস
- বেকাৰ সমস্যা সমাধান
- সামাজিক-আর্থিক লক্ষ্য পূৰণঘটাব পাৰে।
(২) সন্তুলিত বাজেট (Balanced Budget): ৰাজহ আৰু ব্যয় সমান থাকিলেই
বাজেটক সন্তুলিত বাজেট বোলে।
- যদি আয় > ব্যয় — বাহি বাজেট
- যদি আয় < ব্যয় — ঘাটি বাজেট
অৱশ্যে, অপৰিকল্পিত ঘাটি বাজেট মূল্যবৃদ্ধি আৰু
অৰ্থনৈতিক স্থিতিশীলতাৰ বিঘ্ন ঘটাব পাৰে। সেয়েহে বাজেট প্ৰস্তুত কৰোঁতে এই নীতি
মানি চলা একান্ত প্ৰয়োজন।
(৩) নগদ-ভিত্তিক বাজেট (Cash-Based Budget): এই নীতি অনুসৰি বাজেট
প্ৰস্তুত কৰোঁতে প্ৰকৃত নগদ আয় আৰু খৰচক আধাৰ হিচাপে ধৰা হয়। বাজেটত অনুমানসমূহ এই বাস্তৱ নগদ
লেন-দেনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি প্ৰস্তুত কৰা হয়।
(৪) ৰাজহ আৰু মূলধন বাজেটৰ পৃথকীকৰণ (Revenue & Capital
Budget): চলিত ব্যয় (Operational expenses) আৰু মূলধন ব্যয় (Capital
expenditure) সুস্পষ্টভাৱে পৃথক কৰি দেখুৱাব লাগিব।
- ঋণ, জমা, সম্পত্তি বিক্ৰীৰ আয় — মূলধন অংশত
- দৰমহা, পেঞ্চন, পৰিসেবা — ৰাজহ অংশত
এই পৃথকীকৰণে বাজেটৰ আচল আৰ্থিক ছবি স্পষ্ট কৰে।
(৫) স্কুল বাজেট নীতি (Full/School Budget Principle): বাজেটত সকল জমা আৰু খৰচ স্পষ্টকৈ দেখুওৱা
একেবাৰে প্রয়োজনীয়। এই নীতিয়ে বাজেটৰ স্বচ্ছতা, জবাবদিহিতা আৰু বিত্তীয়
নিয়ন্ত্ৰণ বজাই ৰাখে।
(৬) প্রকৃত প্ৰকল্পিত বাজেট (Realistic Budgeting): বাজেটৰ আয়-ব্যয়ৰ
অনুমান অধিক বা কম নোহোৱা, বাস্তৱিক তথ্যৰ ওপৰত আধাৰিত হ’ব লাগে। অত্যাধিক আশাবাদী বা হতাশাবাদী বাজেটৰ
ফলত অবাঞ্চিত অর্থনৈতিক সমস্যা দেখা দিব পাৰে। তথ্যনিষ্ঠ আৰু বাস্তৱধৰ্মী
প্ৰাক্কলনে বাজেটৰ সফলতা নিশ্চিত কৰে।
(৭) বাতিল নীতি (Lapse Principle): এই নীতি অনুসৰি, এখন বিত্তীয় বছৰত
অনুমোদিত কিন্তু ব্যয় নহোৱা অনুদান সেই বছৰ শেষ হোৱাৰ লগে লগে আপোনে বাতিল হৈ যায়। আগন্তুক
বছৰত পুনৰ খৰচ কৰিবলৈ আইনগত অনুমতি পোৱাটো বাধ্যতামূলক। এই নীতিয়ে অপ্রয়োজনীয় পুঁজিৰ
সঞ্চয় ৰোধ কৰে।
বাজেট প্ৰস্তুত কৰোঁতে উপৰোক্ত নীতিসমূহ মানি
চলা অত্যন্ত প্ৰয়োজন। উপযুক্ত প্ৰশাসনিক দিশনির্দেশ, তথ্যৰ শুদ্ধতা আৰু
আন্তঃবিভাগীয় সহযোগিতা থাকিলে বাজেট এখন বাস্তৱধৰ্মী, কাৰ্যকৰী আৰু
লক্ষ্যপূৰণক্ষম হ’ব পাৰে।
১১। বাজেটৰ প্ৰস্তুতি আৰু অধিনিয়মৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বাজেট হৈছে চৰকাৰৰ ৰাজহ (আয়) আৰু ব্যয়ৰ এক চৰকাৰী বিবৃতি। ই যোৱা বিত্তীয়
বৰ্ষত সংগৃহীত ৰাজহ আৰু কৰা ব্যয়ৰ পূৰ্ণ বিবৰণ দিয়ে আৰু আগন্তুক বিত্তীয় বৰ্ষৰ
বাবে সম্ভাব্য আয় আৰু ব্যয়ৰ এক আনুমানিক আঁচনি প্ৰস্তাৱ কৰে। ভাৰতত বিত্তীয় বৰ্ষ
আৰম্ভ হয় ১ এপ্ৰিলত আৰু ৩১ মাৰ্চত সমাপ্ত হয়।
যদিও "বাজেট" শব্দটো ভাৰতীয় সংবিধানত
উল্লেখ নাই, সংবিধানে "Annual Financial Statement" (ধাৰা ১১২) উত্থাপন কৰাৰ
ব্যৱস্থা কৰিছে। এই বিবৃতিত অন্তর্ভুক্ত থাকে:
- (ক) ৰাজহৰ বিবৃতি
- (খ) ব্যয়ৰ বিবৃতি
- (গ) ঘাটিত ধন বা উদ্বৃত্ত ধনৰ বিবৃতি
- (ঘ) ঋণ, জমা বেংক আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় সঞ্চয় পত্র আদিৰ আয়
বাজেট প্ৰস্তুতিৰ দায়িত্ব মূলতঃ বিত্ত মন্ত্রালয়ৰ, যদিও তলত উল্লিখিত চাৰিটা
সংস্থাৰ সহযোগত ই প্ৰস্তুত হয়:
- বিত্ত মন্ত্রালয়
- বিভিন্ন বিভাগ/মন্ত্রালয়
- (পূৰ্বৰ) পৰিকল্পনা আয়োগ
- কম্পট্ৰ’লাৰ আৰু অডিটৰ জেনেৰেল (CAG)
সাধাৰণতে, বাজেট প্ৰস্তুতিৰ কাম নতুন বৰ্ষ আৰম্ভ হোৱাৰ ৬-৮ মাহ আগতেই আৰম্ভ হয়।
বাজেট সংসদৰ আগত তলত উল্লেখ কৰা পৰ্যায়সমূহ পাৰ হৈ অনুমোদন লাভ কৰে:
১. বাজেট উপস্থাপন:
- সাধাৰণতে ফেব্ৰুৱাৰী মাহৰ শেষ কৰ্মদিবসত বিত্তমন্ত্ৰীয়ে সংসদত বাজেট উত্থাপন কৰে।
- বাজেট দুটা ভাগত বিভক্ত হয়:
- ৰেলৱে বাজেট: ৰেল সেৱাৰ আয়-ব্যয়।
- সাধাৰণ বাজেট: ৰেলৰ বাহিৰে অন্য সকলো চৰকাৰী আয়-ব্যয়।
২. সাধাৰণ আলোচনা:
- বাজেট উত্থাপন হোৱাৰ পিছত ৪ দিন সাধাৰণ আলোচনাৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট কৰা হয়।
- আলোচনাত কোনো ভোট গ্ৰহণ নহয়, কেৱল চৰকাৰৰ নীতিৰ ওপৰত আলোচনা হয়।
- আলোচনা শেষত বিত্তমন্ত্ৰীয়ে সাধাৰণ উত্তৰ দিয়ে।
৩. অনুদানৰ দাবীৰ ওপৰত ভোট গ্রহণ:
- প্ৰত্যেকখন মন্ত্রালয়ে তদনুৰূপ অনুদান দাবী সংসদত উত্থাপন কৰে।
- কেৱল লোকসভাই ইয়াৰ ওপৰত ভোট দিয়াৰ অধিকার ৰাখে।
- সাধাৰণতে ২৬ দিনৰ ভিতৰত সকলো দাবীৰ ওপৰত ভোট সম্পন্ন হয়।
- দাবী হ্ৰাস কৰিব পৰা যায়, কিন্তু বৃদ্ধি কৰিব নোৱাৰি।
৪. বিনিয়োজন বিধেয়ক (Appropriation Bill):
- অনুমোদিত অনুদানৰ দাবীসমূহ আৰু নিধি ব্যয় অন্তর্ভুক্ত কৰি বিত্তমন্ত্ৰীয়ে
সংসদত এই বিধেয়ক উত্থাপন কৰে।
- এইটো Money Bill হোৱাৰ বাবে:
- লোকসভাই প্ৰধান ভূমিকা লৈ নিৰ্ণয় লয়।
- ৰাজ্যসভা কেৱল পৰামৰ্শ দিব পাৰে।
- ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে বাধ্যতামূলকভাৱে অনুমোদন দিব লাগে।
৫. বিত্ত বিল (Finance Bill):
- এই বিলত চৰকাৰৰ আয় আৰু কৰ সংগ্ৰহ সম্পৰ্কীয় প্ৰস্তাৱ থাকে।
- ইয়াও Money Bill হিচাপে বিবেচিত হয়।
- এই বিল ‘Provisional Collection of Taxes Act, 1931’ অনুসৰি উত্থাপন হোৱাৰ লগে লগে কাৰ্যকৰী হয়।
১২। বাজেট পাছ কৰা পদ্ধতি বা বাজেট প্রণয়নৰ পদ্ধতিসমূহ আলোচনা কৰা ।
উত্তৰঃ বাজেট প্রস্তুতি সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ পিছত দ্বিতীয় পৰ্যায়ত বাজেট প্ৰণয়ন প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হয়। এই
পৰ্যায়ত বাজেট বিধানসভাৰ (সংসদৰ) সৈতে জড়িত হৈ উঠে। সংসদীয় গণতন্ত্রত সংসদৰ
পূৰ্বঅনুমতি অবিহনে চৰকাৰে কোনো ধৰণৰ আয়-ব্যয় কৰিব নোৱাৰে। ভাৰতত বাজেট প্ৰণয়ন
প্ৰক্ৰিয়া মুঠতে পাঁচটা পৰ্যায়ত সম্পন্ন হয়:
১. বাজেট উত্থাপন
- সাধাৰণতে ফেব্ৰুৱাৰীৰ দ্বিতীয়/তৃতীয় সপ্তাহত সংসদৰ বাজেট অধিবেশন আৰম্ভ হয়।
- বিত্তমন্ত্ৰীয়ে লোকসভাত আগন্তুক বছৰৰ আনুমানিক
আয়-ব্যয় বিবৃতি দাঙি ধৰে।
- ভাৰতত দুটা ধৰণৰ বাজেট দিয়া হয়:
- সাধাৰণ বাজেট (সৰ্বসাধাৰণ আয়-ব্যয়)
- ৰেলৱে বাজেট (কেৱল ৰেল বিভাগৰ আয়-ব্যয়)
- দুয়োখন বাজেট একেই নিয়মৰ অধীনত উত্থাপন আৰু অনুমোদিত হয়।
২. সাধাৰণ আলোচনা
- বাজেট উত্থাপন কৰা দিনা আলোচনা নহয়। সাধাৰণতে উত্থাপন হোৱাৰ
কিছু দিনৰ পাছত আলোচনা আৰম্ভ হয়।
- আলোচনা নীতিগত বিষয়সমূহৰ ওপৰত হয়, কোনো ব্যয় বা
কৰ সম্পৰ্কীয় ভোট নোহয়।
- সংসদৰ দুয়োটা সদনত (লোকসভা আৰু ৰাজ্যসভা) এই আলোচনা অনুষ্ঠিত হয়।
- আলোচনা শেষে বিত্তমন্ত্ৰীয়ে উত্তৰ প্ৰদান কৰে।
৩. দাবী মঞ্জুৰী বা ভোটগ্ৰহণ
- সাধাৰণ আলোচনা শেষ হোৱাৰ পাছত, বাজেটত উল্লিখিত অনুদান দাবীসমূহৰ ওপৰত ভোট হয়।
- কেৱল লোকসভাই ভোটদানে অংশ ল’ব পাৰে; ৰাজ্যসভাৰ কোনো ভূমিকা নাই।
- দাবীসমূহৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট সময় নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। সময় শেষ হ’লে আলোচনা
সম্পূর্ণ নহ’লেও ভোট অনুষ্ঠিত হয়।
- হ্রাস প্ৰস্তাৱ (cut motions) উত্থাপন কৰাৰ
যোগেৰে সংসদ সদস্যই চৰকাৰৰ সমালোচনা কৰিব পাৰে।
- শেষ দিনা বাকী দাবীসমূহ আলোচনা অবিহনে সংখ্যাগৰিষ্ঠতাৰ জৰিয়তে গৃহীত হয়।
৪. বিনিয়োজন বিলৰ আলোচনা আৰু গ্ৰহণ
- সংবিধানৰ 114 অনুচ্ছেদ অনুসৰি, অনুদান
মঞ্জুৰীৰ পাছত চৰকাৰে ধন খৰচ কৰিবলৈ এখন বিনিয়োজন বিল (Appropriation
Bill) উত্থাপন কৰে।
- এই বিলত অনুমোদিত অনুদানৰ ধন আৰু সঞ্চিত
নিধিৰ পৰা বেয়া কৰা ধন অন্তর্ভুক্ত থাকে।
- লোকসভাই বিলখন উত্থাপন আৰু গ্ৰহণ কৰে।
- ৰাজ্যসভাই কেৱল পৰামৰ্শ দিব পাৰে, সংশোধন কৰিব নোৱাৰে।
- বিলখন ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদনৰ পাছত আইনত পৰিণত হয়,
আৰু চৰকাৰে ধন খৰচ কৰাৰ অধিকাৰ লাভ কৰে।
৫. বিত্তীয় বিলৰ আলোচনা আৰু গ্ৰহণ
- চৰকাৰে আয় সংগ্ৰহৰ বাবে কৰ আৰোপ আৰু সংশোধনৰ প্ৰস্তাৱ সম্বলিত বিত্তীয় বিল (Finance Bill) উত্থাপন কৰে।
- সংবিধানৰ 265 অনুচ্ছেদ অনুসৰি, আইনৰ অধীনতে কৰ
আৰোপ হ’ব লাগে।
- বিত্তীয় বিলো এখন Money Bill, আৰু এই বিলত
ৰাজ্যসভাৰ কেৱল পৰামৰ্শমূলক ভূমিকা থাকে।
- ৰাজ্যসভাই ১৪ দিনৰ ভিতৰত মতামতসহ লোকসভালৈ পঠিয়াব লাগে।
- লোকসভাই সেই মতামত গ্ৰহণ কৰিবও পাৰে, নো কৰে।
- ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদনৰ পাছত বিলখন আইনত পৰিণত হয়।
এই পাঁচটা পৰ্যায়—(১) বাজেট উত্থাপন, (২) সাধাৰণ আলোচনা, (৩) দাবী মঞ্জুৰী, (৪) বিনিয়োজন বিল,
আৰু (৫) বিত্তীয় বিল—অতিক্ৰম
কৰাৰ পাছতেই ভাৰতৰ বাজেট প্ৰক্ৰিয়া সম্পূর্ণ হয়। এই সমগ্ৰ প্ৰক্ৰিয়া সংসদীয়
গণতন্ত্রৰ মূল স্তম্ভ আৰু চৰকাৰৰ জবাবদিহিতাক প্ৰতিফলিত কৰে।
১৩। ভাৰতবৰ্ষত সংসদে কেনেধৰণৰ বাজেট প্রণয়ন কৰে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষত বাজেট অনুমোদনৰ বাবে সংসদৰ ওচৰত বিত্ত মন্ত্ৰীয়ে বাজেট উত্থাপন কৰে,
কিয়নো সংসদৰ অনুমোদন
অবিহনে চৰকাৰে কোনো ধৰণৰ কৰ আৰোপ বা চৰকাৰী ধন খৰচ কৰিব নোৱাৰে। সংসদীয়
গণতন্ত্ৰত এই ব্যৱস্থা অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ।
বাজেট প্ৰস্তুতি সম্পূর্ণ হোৱাৰ পাছত বাজেট প্ৰণয়ন
প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হয়, যি প্ৰধানকৈ পাঁচটা পৰ্যায়ত বিভক্ত:
(ক) সংসদত বাজেট উত্থাপন
- দুটা বাজেট সংসদত উত্থাপন কৰা হয়:
- ৰেলৱে বাজেট: ৰেল মন্ত্ৰীয়ে উত্থাপন কৰে
- সাধাৰণ বাজেট: বিত্ত মন্ত্ৰীয়ে লোকসভাত উত্থাপন কৰে
- সাধাৰণতে ফেব্ৰুৱাৰী বা মাৰ্চ মাহত বাজেট
উত্থাপন কৰা হয়
- বিত্ত মন্ত্ৰীয়ে বাজেট ভাষণৰ জৰিয়তে দেশৰ আৰ্থিক অৱস্থা,
আয়-ব্যয়ৰ বিৱৰণ, আৰু প্ৰস্তাৱিত
কৰ পৰিৱর্তনসমূহ প্ৰকাশ কৰে
- লোকসভাত উত্থাপন কৰাৰ পাছত ৰাজ্যসভাতো বাজেট উপস্থাপন
হয় (কেৱল আলোচনাৰ বাবে)
(খ) সাধাৰণ আলোচনা
- বাজেট উত্থাপনৰ কেইদিনমান পাছত সংসদত সাধাৰণ আলোচনা আৰম্ভ হয়
- এই পৰ্যায়ত কোনো ভোটগ্ৰহণ নহয়
- সংসদ সদস্যসকলে বাজেটৰ মূল নীতি, আয়-ব্যয় আৰু চৰকাৰী আঁচনিসমূহৰ ওপৰত মতামত
প্ৰকাশ কৰে
- বিত্ত মন্ত্ৰীয়ে আলোচনা শেষ হোৱাৰ পাছত বাজেটৰ ওপৰত দ্বিতীয়বাৰ মন্তব্য দিয়ে
(গ) দাবী মঞ্জুৰী (Demand for Grants)
- পৃথক পৃথক মন্ত্রালয়ে তেওঁলোকৰ অনুদানৰ দাবী উত্থাপন কৰে
- লোকসভাৰ অধ্যক্ষ সংসদৰ নেতাৰ সৈতে পৰামৰ্শ কৰি প্ৰত্যেক
দাবীৰ বাবে সময় নিৰ্ধাৰণ কৰে
- সাধাৰণতে এই পৰ্যায়ত ২৬ দিন সময় লোৱা হয়,
প্ৰায় ১০৯ টা দাবী আলোচনাৰ বাবে
থাকে (১০৩ সাধাৰণ ব্যয়, ৬ প্ৰতিৰক্ষা ব্যয়; ৰেলৱে বাজেটত
৩২ টা)
- সময়ৰ অভাৱত কিছু দাবী আলোচনা অবিহনে ভোট লৈ মঞ্জুৰ কৰা হয়
- সংসদ সদস্যসকলে কর্তন প্ৰস্তাৱ (Cut Motions) উত্থাপন কৰিব পাৰে:
- (i) নীতি কর্তন প্ৰস্তাৱ
- (ii) আৰ্থিক কর্তন প্ৰস্তাৱ
- (iii) নামমাত্র কর্তন প্ৰস্তাৱ
- ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদন অবিহনে কোনো ব্যয়ৰ প্ৰস্তাৱ উত্থাপন কৰা নহয়
(ঘ) বিনিয়োজন বিধেয়ক (Appropriation Bill)
- অনুদান মঞ্জুৰিৰ পাছত চৰকাৰৰ ব্যয়ৰ আইনী
অনুমোদনৰ বাবে এই বিল উত্থাপন হয়
- সংবিধানৰ ১১৪ অনুচ্ছেদ অনুসৰি,
এই বিল লোকসভাত উত্থাপন কৰা হয়
- এই বিলত অনুদান দাবীসমূহ সন্নিবিষ্ট থাকে আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় সঞ্চিত নিধিৰ পৰা
ধন খৰচৰ অনুমতি দিয়া হয়
- ৰাজ্যসভাই কেৱল ১৪ দিনৰ ভিতৰত
পৰামৰ্শ প্ৰদান কৰিব পাৰে, সংশোধন কৰিব
নোৱাৰে
- বিল গৃহীত হোৱাৰ পাছত ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদনেৰে আইনত পৰিণত হয়
(ঙ) বিত্তীয় বিধেয়ক (Finance Bill)
- এই বিলত চৰকাৰে আগন্তুক বছৰত কৰা কৰ আৰু ৰাজহ
সংগ্ৰহৰ প্ৰস্তাৱসমূহ থাকে
- সংবিধানৰ ২৬৫ অনুচ্ছেদ অনুসৰি,
আইনৰ অনুমোদন নোহোৱাকৈ কোনো কৰ আৰোপ কৰা নাযায়
- এই বিল লোকসভাত উত্থাপন হয় আৰু Money
Bill হিচাপে বিবেচিত হয়
- ৰাজ্যসভাই ১৪ দিনৰ ভিতৰত পৰামৰ্শ দিব পাৰে; লোকসভাই সেই
পৰামৰ্শ গ্ৰহণ কৰিবও পাৰে বা নকৰিবও পাৰে
- ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদনৰ পিছত এই বিলটো আইনত পৰিণত হয়, আৰু চৰকাৰে কৰ আৰোপ আৰু সংগ্ৰহ কৰাৰ আইনী ক্ষমতা লাভ কৰে
ভাৰতবৰ্ষত বাজেট প্ৰণয়নৰ প্ৰক্ৰিয়া এটা গাঠনিক আৰু
আইনগতভাবে সুনির্দিষ্ট ব্যৱস্থা, যাৰ মাধ্যমে চৰকাৰে আয় আৰু ব্যয় সম্পৰ্কীয়
প্ৰস্তাৱ সংসদৰ অনুমোদনৰ জৰিয়তে আইনি ৰূপ দিয়ে। এই প্ৰক্ৰিয়াই সংসদীয় গণতন্ত্ৰৰ জবাবদিহিতা আৰু
স্বচ্ছতা নিশ্চিত কৰে।
