Chapter 1
ভৌগোলিক অধ্যয়নত পৰিমাণ নিৰ্ণয় আৰু ইয়াৰ তাৎপর্য, ভূগোলত পৰিমাণগত
পদ্ধতিৰ সুবিধা আৰু সীমাবদ্ধতা
1-Mark Questions with Answers
প্রশ্ন ১। ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ মূল উদ্দেশ্য কি?
উত্তৰঃ ভৌগোলিক অধ্যয়নত নিখুঁততা, বস্তুনিষ্ঠতা আৰু পৰীক্ষাযোগ্য ফলাফল প্ৰদান কৰা
প্রশ্ন ২। মানৰ ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ ঘনত্ব বা বৃদ্ধিৰ হাৰৰ দৰে পৰিসংখ্যাগত সূচকাংক ব্যৱহাৰ কৰি জনসংখ্যা বিতৰণ
অধ্যয়ন কৰা।
প্রশ্ন ৩। আঞ্চলিক পৰিকল্পনাত পৰিমাণ নির্ণয়ে কেনেদৰে সহায় কৰে?
উত্তৰঃ সম্পদ আবণ্টন, পৰিবহণ পৰিকল্পনা, আৰু নগৰ উন্নয়নৰ বাবে সংখ্যাগত প্রমাণ প্রদান কৰে।
প্রশ্ন ৪। পৰিমাণগত বিপ্লৱৰ মূল সমালোচনা কি?
উত্তৰঃ ই ভূগোলক "অতি বৈজ্ঞানিক" কৰি তুলিছিল, মানৱতাবাদী আৰু গুণগত
মাত্ৰাক অৱহেলা কৰি।
প্রশ্ন ৫। সম্পদ অধ্যয়নত পৰিমাণ নির্ণয় কিয় গুৰুত্বপূৰ্ণ?
উত্তৰঃ ই পৰিকল্পনাৰ বাবে মজুত, উৎপাদন, আৰু ব্যৱহাৰৰ হাৰ জুখিবলৈ সহায় কৰে।
প্রশ্ন ৬। পৰিমাণ নির্ণয়ে তুলনাত কেনেকৈ সহায় কৰে?
উত্তৰঃ সংখ্যাগত তথ্যই আঞ্চলিকসমূহৰ মাজত তুলনাৰ অনুমতি দিয়ে (যেনে,সাক্ষৰতাৰ হাৰ,
বৰষুণ)।
প্রশ্ন ৭। ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয় কি?
উত্তৰঃ ভৌগোলিক পৰিঘটনা জুখি আৰু বিশ্লেষণ কৰিবলৈ পৰিসংখ্যা, গাণিতিক আৰু সংখ্যাগত কৌশলৰ
ব্যৱহাৰ।
প্রশ্ন ৮। পৰিমাণীকৰণে ভূগোলক কেনেকৈ অধিক বৈজ্ঞানিক কৰি তোলে?
উত্তৰঃ ই অনুমান পৰীক্ষণ আৰু পৰিসংখ্যাগত বৈধকৰণ সক্ষম কৰে।
প্রশ্ন ৯। ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ এটা ডাঙৰ সীমাবদ্ধতা কি?
উত্তৰঃ ই প্রায়ে স্থানৰ সাংস্কৃতিক, সামাজিক আৰু বিষয়ভিত্তিক দিশবোৰক আওকাণ কৰে।
প্রশ্ন ১০। তথ্যৰ উপলব্ধতা কিয় এটা সীমাবদ্ধতা?
উত্তৰঃ উন্নয়নশীল অঞ্চলসমূহত নিৰ্ভৰযোগ্য, একেধৰণৰ তথ্য প্ৰায়ে দুর্লভ।
2/3-Mark Questions with Answers:
প্রশ্ন ১। ভূগোলত পৰিমাণ নির্ণয় কি?
উত্তৰঃ ভূগোলত পৰিমাণীকৰণ বুলিলে ভৌগোলিক পৰিঘটনাসমূহক নিখুঁতভাৱে মাপ, বিশ্লেষণ আৰু প্ৰতিনিধিত্ব কৰিবলৈ গাণিতিক, পৰিসংখ্যা আৰু গণনামূলক কৌশলৰ ব্যৱহাৰ বুজায়। আগতে ভূগোল মূলতঃ বৰ্ণনাত্মক আৰু গুণগত ধৰণৰ আছিল, কিন্তু ই বহুসময়েই বস্তুনিষ্ঠতাৰ অভাৱত ভুগিছিল। ১৯৫০-৬০ৰ দশকত হোৱা পৰিমাণগত বিপ্লৱৰ ফলত ভূগোলত বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি, সংখ্যাগত তথ্য আৰু পৰিসংখ্যা পৰীক্ষাৰ ব্যৱহাৰ বেছি হ’ল। উদাহৰণস্বৰূপে, কোনো অঞ্চল “বহুত জনবহুল” বুলি বৰ্ণনা কৰাৰ পৰিৱৰ্তে, এতিয়া প্রতি বর্গ কিলোমিটাৰ জনঘনত্ব জোখাৰ মাধ্যমত সঠিক মান নিৰ্ণয় কৰা হয়।
একেদৰে, বৰষুণ, তাপমাত্রা, প্ৰব্ৰজন, উৎপাদন বা অন্য
যিকোনো ভৌগোলিক তথ্য সংখ্যাগতভাৱে বিশ্লেষণ কৰিব পৰা যায়। পৰিমাণীকৰণে অনুমান
যাচাই, আৰ্হি চিনাক্তকৰণ আৰু ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক মডেল তৈয়াৰ সহজ কৰে—যেনে
নগৰ বিস্তাৰৰ অনুকৰণ বা জলবায়ু পৰিৱর্তনৰ মূল্যায়ন। পৰিমাণীকৰণে ভূগোলক ধাৰ্মিক
বৰ্ণনামূলক বিষয়ৰ পৰা বিশ্লেষণাত্মক, গঠনমূলক আৰু সমস্যা
সমাধানমূলক বিজ্ঞালৈ পৰিণত কৰিছে।
প্রশ্ন ২। অতি সৰলীকৰণ কিয় পৰিমাণগত ভূগোলৰ সীমাবদ্ধতা?
উত্তৰঃ পৰিমাণগত ভূগোলে জটিল মানৱ-পৰিৱেশৰ পাৰস্পৰিক
ক্ৰিয়াক সংখ্যাত্মক মডেলত হ্ৰাস কৰি অতিসৰলীকৰণৰ প্ৰৱণতা থাকে। যদিও এই মডেলবোৰে
ধাৰাবাহিকতা দেখুৱাব পাৰে, তেনে পৰিসংখ্যাগত সম্পৰ্ক প্ৰায়েই অন্তর্নিহিত
কাৰণ—যেনে সাংস্কৃতিক প্ৰথা, শাসন ব্যৱস্থা বা সমাজৰ মনোভাৱ—ব্যাখ্যা কৰিব
নোৱাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, নগৰায়ন আৰু প্ৰদূষণৰ মাজত পৰিসংখ্যাগত সম্পৰ্ক থাকিলেও ইয়াত প্ৰভাৱিত কৰা
স্থানীয় আৰু সামাজিক পৰিৱেশৰ দিশসমূহ ধৰা নাযায়। গাণিতিক আৰ্হিৰ ওপৰত অধিক
নিৰ্ভৰশীলতাই আঞ্চলিক বৈচিত্র্য আৰু স্থানীয় প্ৰসংগ উপেক্ষা কৰি একেধৰণৰ আচৰণ
প্ৰদৰ্শন কৰিব পাৰে; উদাহৰণস্বৰূপে, কেৱল আয়ৰ তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি “উন্নয়ন” মাপিলে সামাজিক বৈষম্য, ন্যায় আৰু
সাংস্কৃতিক মূল্যসমূহ উপেক্ষা হয়। ভৌতিক ভূগোলতো, জলবায়ুৰ মডেলসমূহে মাইক্ৰ'-স্তৰৰ তাৰতম্য নধৰি
পৰিস্থিতি সাধাৰণীকৰণ কৰিব পাৰে। সেয়ে, পৰিমাণীকৰণে স্পষ্টতা দিয়লেও, ভৌগোলিক পৰিঘটনাৰ
বিষয়ে সম্পূৰ্ণ দৃষ্টিভংগী পোৱাৰ বাবে ইয়াক গুণগত বিশ্লেষণৰ সৈতে সমন্বয় কৰাটো
প্ৰয়োজন।
প্রশ্ন ৩। তথ্যৰ উপলব্ধতাই ভূগোলৰ পৰিমাণগত অধ্যয়নত কেনে প্রভাব পেলায়?
উত্তৰঃ পৰিমাণগত পদ্ধতি মূলত সঠিক, শেহতীয়া আৰু বিস্তৃত
তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। কিন্তু বিশেষকৈ উন্নয়নশীল দেশসমূহত তথ্যৰ অভাৱ এক
গুৰুত্বপূর্ণ সীমাবদ্ধতা। অসম্পূৰ্ণ জৰীপ, পুৰণি মানচিত্ৰ বা অপ্রতুল লোকপিয়লৰ ৰেকৰ্ডে
পৰিমাণগত অধ্যয়নৰ বিশ্বাসযোগ্যতা হ্ৰাস কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, জনসংখ্যা বা
অৰ্থনৈতিক তথ্যৰ ৰিপৰ্ট কম হ'ব পাৰে বা ৰাজনৈতিকভাৱে পক্ষপাতিত্বযুক্ত হ'ব পাৰে, যাৰ ফলত ফলাফল
পক্ষপাতদুষ্ট হ'ব পাৰে। পৰিৱেশ অধ্যয়নত, বৰষুণ, উষ্ণতা বা প্ৰদূষণৰ দীর্ঘম্যাদী তথ্য প্ৰায়েই
অনুপস্থিত থাকে, যাৰ ফলত ধাৰা বিশ্লেষণ সীমিত হয়। ৰিম'ট চেন্সিং আৰু জিআইএছ প্রযুক্তিয়ে স্থানীয় তথ্যৰ
প্ৰৱেশ উন্নত কৰে, কিন্তু বহু প্রতিষ্ঠানৰ বাবে ই ব্যয়বহুল আৰু প্ৰয়োগ কঠিন। লগতে, দেশসমূহৰ মাজত তথ্য
সংগ্ৰহৰ মানদণ্ডৰ পাৰ্থক্য বিশ্বব্যাপী তুলনা কঠিন কৰে। এইদৰে, নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্যৰ
অবিহনে পৰিমাণগত পদ্ধতিয়ে বিভ্রান্তিকৰ সিদ্ধান্ত লৈ পৰিকল্পনা আৰু গৱেষণাৰ বাবে
কম উপযোগী হ'ব পাৰে। সেয়েহে, পৰিমাণগত ভূগোলৰ ফলপ্ৰসূতা উপলব্ধ তথ্যৰ গুণমানৰ ওপৰতো নিৰ্ভৰ কৰে।
প্রশ্ন ৪। পৰিমাণীকৰণে ভূগোলক কেনেকৈ অধিক আন্তঃশাখা কৰি তোলে?
উত্তৰঃ পৰিমাণীকৰণে সংখ্যা আৰু মডেলৰ এক সাধাৰণ ভাষা
প্ৰদান কৰি ভূগোলক অন্যান্য শাখাৰ সৈতে সংযোগ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, অৰ্থনীতিত আঞ্চলিক
উন্নয়ন বিশ্লেষণৰ বাবে জিডিপি, বাণিজ্যিক প্ৰৱাহ আৰু কৰ্মসংস্থাপন সূচক ব্যৱহাৰ
কৰা হয়। পৰিৱেশ বিজ্ঞানত, প্ৰদূষণ, জৈৱ বৈচিত্র্যৰ হ্ৰাস আৰু
কাৰ্বন নিঃসৰণৰ তথ্য ভূগোলক জলবায়ু বিজ্ঞানৰ সৈতে সংযোগ কৰে। সমাজবিজ্ঞানত,
প্ৰব্ৰজন, জনসংখ্যা বৃদ্ধি আৰু
সাক্ষৰতা আদি সূচকসমূহৰ পৰিমাণগত অধ্যয়নে সমাজ আৰু ভূগোলৰ সম্পর্ক বুজাবলৈ সহায়
কৰে। ৰিগ্ৰেছন, কোৰিলেচন আৰু স্থানীয় পৰিসংখ্যাৰ দৰে পৰিমাণগত কৌশল গণিত, তথ্য বিজ্ঞান আৰু
কম্পিউটাৰ বিজ্ঞানৰ সৈতে ভাগ কৰা হয়। জিআইএছ আৰু ৰিম'ট চেন্সিঙৰ দৰে সঁজুলিয়ে
অভিযান্ত্রিক শাখাসমূহৰ সৈতে ভূগোলক একত্ৰিত কৰে। এই আন্তঃশাখীয় সংযোগে ভূগোলক
নগৰায়ন, জলবায়ু পৰিৱৰ্তন আৰু বহনক্ষমতাৰ দৰে জটিল বিশ্বব্যাপী সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ
সক্ষম কৰে। সেয়েহে, পৰিমাণীকৰণ ভূগোলক এক বহুপাক্ষীয় শাখালৈ ৰূপান্তৰিত কৰে, যিয়ে প্ৰাকৃতিক আৰু
সমাজ বিজ্ঞান উভয়ৰ সৈতে সংযোগ স্থাপন কৰে আৰু ইয়াৰ পৰিসৰ আৰু প্ৰয়োগক্ষমতা বৃদ্ধি
কৰে।
প্রশ্ন ৫। ভূগোলত পৰিমাণ নির্ণয়ে সিদ্ধান্ত গ্রহণত কেনেদৰে সহায় কৰে?
উত্তৰঃ ভূগোলত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ—নগৰ পৰিকল্পনা, দুৰ্যোগ ব্যৱস্থাপনা
বা সম্পদ বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত—সঠিক আৰু নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
পৰিমাণীকৰণে এই তথ্যৰ ভিত্তি প্ৰদান কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, পৰিবহণ পৰিকল্পনাৰ বাবে
যান-প্ৰবাহ আৰু ভ্ৰমণ-সময়ৰ তথ্য ব্যৱহাৰ কৰি নতুন পথ বা মেট্ৰ' লাইনৰ সিদ্ধান্ত
লোৱা হয়। বান ব্যৱস্থাপনাত বৰষুণ, নদীৰ নিৰ্গমন আৰু জনসংখ্যাৰ তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ
কৰা হয়। গ্ৰাম্য উন্নয়ন কাৰ্যসূচীত কৃষি উৎপাদনশীলতা, জলসিঞ্চন আৰু দৰিদ্ৰতাৰ
অনুপাতৰ দৰে পৰিমাণগত সূচক অগ্ৰাধিকাৰ অঞ্চল নিৰ্ধাৰণত সহায় কৰে। পৰিমাণীকৰণ
খৰচ-লাভ বিশ্লেষণ, বায়ুৰ গুণাগুণ আৰু কাৰ্বন নিঃসৰণৰ পৰিমাণগত মূল্যায়নৰ দ্বাৰাও নীতি
নিৰ্ধাৰকসকলক বিকল্প কৌশলৰ কার্যক্ষমতা মূল্যায়ন কৰিবলৈ সক্ষম কৰে। সংখ্যাৰ দ্বাৰা
সমর্থিত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ স্বচ্ছ, প্ৰতিবেদনযোগ্য আৰু কাৰ্যকৰী হয়। এইদৰে, পৰিমাণীকৰণ ভূগোলক
শাসন আৰু পৰিকল্পনাৰ বাবে ব্যৱহাৰিক শাখালৈ ৰূপান্তৰিত কৰি সম্পদৰ সঠিক ব্যৱহাৰ
আৰু নীতিৰ বাস্তৱ প্ৰয়োগ নিশ্চিত কৰে।
প্রশ্ন ৬। ভূগোলত পৰিমাণগত পদ্ধতিৰ মূল সুবিধাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ পৰিমাণগত পদ্ধতিয়ে ভূগোলৰ বাবে বহুবিধ সুবিধা
প্ৰদান কৰে। প্ৰথমতে, ই অস্পষ্ট বৰ্ণনাক সংখ্যাত্মক মানলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি নিখুঁততা বৃদ্ধি
কৰে—উদাহৰণস্বৰূপ, বৰষুণ “গধুৰ” বা “পাতল”ৰ সলনি মিলিমিটাৰত মাপা হয়। দ্বিতীয়তে, সংখ্যাগত প্ৰমাণৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি বস্তুনিষ্ঠতা প্ৰসাৰিত হয় আৰু ব্যক্তিগত পক্ষপাত হ্ৰাস পায়।
তৃতীয়তে, পৰিমাণৰ সহায়ত অঞ্চল আৰু সময়ৰ মাজত তুলনা সম্ভৱ হয়, যেনে দেশৰ মাজত সাক্ষৰতাৰ
হাৰ বা উষ্ণতাৰ ধাৰা তুলনা কৰা। চতুৰ্থতে, ই বানপানী, জনসংখ্যা বৃদ্ধি বা চহৰৰ
বিস্তাৰৰ পূৰ্বাভাস দিব পাৰে। পঞ্চমতে, অনুমান পৰীক্ষণ আৰু পৰিসংখ্যাগত বৈধকৰণৰ মাধ্যমে
ভূগোলৰ বৈজ্ঞানিক স্বভাৱ শক্তিশালী হয়। পৰিমাণগত পদ্ধতিয়ে ভূগোলক আন্তঃশাখীয় কৰি
অর্থনীতি, পৰিসংখ্যা আৰু পৰিৱেশ বিজ্ঞানৰ সৈতে সংযোগ কৰে। এইদৰে, নীতি নিৰ্ধাৰণ, পৰিকল্পনা আৰু
পৰিচালনাত সহায় কৰি ভূগোলক অধিক ব্যৱহাৰিক আৰু প্ৰাসংগিক ৰূপত ৰূপান্তৰিত কৰে।
মুঠতে, পৰিমাণীকৰণে ভূগোলক বৰ্ণনাত্মক আখ্যানৰ পৰা বিশ্লেষণাত্মক অন্তৰ্দৃষ্টিলৈ
পৰিবর্তন কৰি শৈক্ষিক গৱেষণা আৰু বাস্তৱ সমস্যাৰ সমাধান দুয়োটাই বৃদ্ধি কৰে।
প্রশ্ন ৭। পৰিমাণীকৰণে ভূগোলত বস্তুনিষ্ঠতা কেনেকৈ উন্নত কৰে?
উত্তৰঃ বস্তুনিষ্ঠতা যিকোনো বৈজ্ঞানিক শাখাৰ মুখ্য
লক্ষ্য, আৰু পৰিমাণীকৰণে ভূগোলত ইয়াক নিশ্চিত কৰিবলৈ সহায় কৰে। পৰম্পৰাগত ভৌগোলিক
অধ্যয়নে “উৰ্বৰ”, “ঘন জনবসতিপূর্ণ” বা “সুসংযুক্ত” আদি বিষয়ে নিৰ্ভৰ কৰিছিল, যাৰ মানৰ ব্যাখ্যা
ব্যক্তি বা পৰিস্থিতি অনুসৰি ভিন্ন হ’ব পাৰে। পৰিমাণীকৰণে এনে বিষয়সমূহ জুখিব পৰা
সূচকত ৰূপান্তৰিত কৰে—উদাহৰণস্বৰূপ, প্ৰতি হে’ৰত শস্য উৎপাদনৰে উৰ্বৰতা, প্ৰতিবৰ্গ
কিলোমিটাৰত ব্যক্তি হিচাপে জনসংখ্যা ঘনত্ব, বা ভ্ৰমণ সময় সূচকৰে পৰিবহণ
সংযোগ। গুণগত ছাপক সংখ্যাত্মক মানলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি পৰিমাণীকৰণে পক্ষপাত কমায় আৰু
অঞ্চলসমূহৰ তুলনা সহজ কৰে। পৰিসংখ্যাগত সঁজুলিৰ মাধ্যমে অনুমানসমূহ পৰীক্ষা,
ক্ৰছ-চেক আৰু পুনৰ
নিৰীক্ষণ কৰিব পাৰি, যাৰ দ্বাৰা ফলাফলৰ বিশ্বাসযোগ্যতা বৃদ্ধি হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, দশক ধৰি মিলিমিটাৰত
লিপিবদ্ধ বৰষুণৰ তথ্য জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ বস্তুনিষ্ঠ মাপ প্ৰদান কৰে, যিটো আখ্যানমূলক
বিৱৰণতকৈ অধিক নিৰ্ভৰযোগ্য। সেয়ে, পৰিমাণীকৰণে ভূগোলৰ অনুসন্ধানত নিখুঁততা আৰু
নিৰপেক্ষতা প্ৰদান কৰে।
প্রশ্ন ৮। পৰিমাণগত বিপ্লবে কেনেকৈ ভূগোলৰ স্বৰূপ সলনি কৰিলে?
উত্তৰঃ পৰিমাণগত বিপ্লব (১৯৫০–৬০ৰ দশক) ভূগোলৰ ইতিহাসত
এক ডাঙৰ টাৰ্নিং পইন্ট হিচাপে পৰিগণিত। এই সময়ছোৱাৰ আগতে ভূগোল প্ৰায় বর্ণনাত্মক
আৰু আঞ্চলিক আছিল, য’ত ভূ-প্ৰকৃতি আৰু স্থানৰ আখ্যানমূলক বিৱৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছিল।
পৰিমাণগত বিপ্লৱে পৰিসংখ্যা, গাণিতিক মডেল আৰু কম্পিউটাৰৰ প্ৰয়োগ ভূগোলত
প্ৰৱিষ্ট কৰি ইয়াক অধিক বিশ্লেষণাত্মক আৰু বৈজ্ঞানিক কৰি তুলিলে। মনোযোগ “কি আৰু
ক’ত”ৰ পৰা “কেনেকৈ আৰু কিয়”লৈ স্থানান্তৰিত হ’ল। উদাহৰণস্বৰূপে, নদীৰ মেপিংৰ
পৰিৱৰ্তে জলবিজ্ঞানৰ মডেল ব্যৱহাৰ কৰি নিৰ্গমন, পলসৰ বোজা আৰু বানপানীৰ
সম্ভাৱনা গণনা কৰা হ’ল; মানৱ ভূগোলত প্ৰব্ৰজনৰ অধ্যয়ন বৰ্ণনাত্মক বিৱৰণৰ পৰা আয়, নিয়োগ আৰু দূৰত্যৰ
সৈতে পৰিসংখ্যাগত সম্পর্কলৈ গতি কৰিলে। এই বিপ্লৱে স্থানীয় বিজ্ঞানকো উৎসাহিত কৰি
সাধাৰণীকৰণ, তত্ত্ব-নিৰ্মাণ আৰু ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক বিশ্লেষণৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিলে।
আধুনিক ভূগোলত জিআইএছ আৰু ৰিম'ট চেন্সিংৰ প্ৰৱল প্ৰয়োগ এই পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতিফল।
সেয়ে, পৰিমাণগত বিপ্লৱে ভূগোলক আধুনিকীকৰণ কৰি কঠোৰ বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ সৈতে
একত্ৰিত কৰিলে।
প্রশ্ন ৯। মানচিত্র নির্মাণত পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰঃ মানচিত্ৰ নিৰ্মাণৰ বিজ্ঞানত পৰিমাণীকৰণে
বৈপ্লবিক পৰিৱৰ্তন অনা হৈছে। পৰম্পৰাগত মানচিত্ৰ বৰ্ণনাত্মক আছিল, যেতিয়া আধুনিক
মানচিত্ৰ বিশ্লেষণাত্মক আৰু নিখুঁত মাপৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। পৰিমাণীকৰণে মানচিত্ৰ
নিৰ্মাতাসকলক ক'ৰ'প্লেথ (জনসংখ্যা ঘনত্ব), আইছ'প্লেথ (বৰষুণ) আৰু আনুপাতিক চিহ্ন মানচিত্ৰ
(নগৰীয়া জনসংখ্যা)ৰ দৰে বিষয়ভিত্তিক মানচিত্ৰ তৈয়াৰ কৰিবলৈ সহায় কৰে। জিআইএছ আৰু
কম্পিউটাৰ-সহায়ক মানচিত্ৰ প্ৰযুক্তিৰে সঠিকতা, স্কেল প্ৰদৰ্শন আৰু স্থানীয়
আৰ্হি উন্নত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, কনট্যুৰ ব্যৱধান বা ডিজিটেল উচ্চতাৰ মডেল (DEM)
ব্যৱহাৰ কৰি ভূ-ৰূপৰ
নিখুঁত তিন-মাত্ৰিক প্ৰতিনিধিত্ব সম্ভৱ হয়। পৰিমাণীকৰণে তুলনামূলকতাও নিশ্চিত
কৰে—উদাহৰণস্বৰূপ, ভাৰত আৰু ব্রাজিলৰ বৰষুণৰ মানচিত্ৰ একে স্কেলত তুলনা কৰিব পাৰি। তদুপৰি,
জটিল সংখ্যাগত তথ্যক
দৃশ্যমানভাৱে উপস্থাপন কৰি সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত সহায় কৰে। সেয়ে, পৰিমাণীকৰণে
মানচিত্ৰ নিৰ্মাণক বৰ্ণনাত্মক কলাৰ পৰা বৈজ্ঞানিক, তথ্য-চালিত শাখালৈ
ৰূপান্তৰিত কৰিছে।
প্রশ্ন ১০। সম্পদৰ অধ্যয়নত পৰিমাণ নিৰ্ণয় কিয় গুৰুত্বপূৰ্ণ?
উত্তৰঃ সম্পদসমূহ অসমানভাৱে বিতৰণ হোৱা বাবে ইয়াৰ সঠিক
ব্যৱহাৰৰ বাবে নিখুঁত মাপ-মাত্ৰা অত্যাৱশ্যক, যি পৰিমাণীকৰণে প্ৰদান কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে, নদীৰ নিৰ্গমন, ভূগর্ভস্থ পানীৰ স্তৰ আৰু বৰষুণৰ তথ্যৰ জৰিয়তে জলসম্পদ বিশ্লেষণ কৰা হয়। কৃষিত
প্রতি হে’ৰত শস্য উৎপাদন, মাটিৰ উৰ্বৰতা সূচক আৰু সাৰৰ যোগানৰ পৰিসংখ্যা
ব্যৱহাৰ হয়। শক্তি ভূগোলত কয়লা, তেল বা নবীকৰণযোগ্য শক্তিৰ উৎপাদন আৰু ব্যৱহাৰ
পৰিমাণ নিৰ্ণয় কৰি স্বাৱলম্বীতা মূল্যায়ন কৰা হয়। পৰিমাণীকৰণে বনাঞ্চল ধ্বংসৰ হাৰ
বা মাছ ধৰা সাগৰৰ পৰিমাণো ধৰা পেলোৱাত সহায় কৰে। ইয়াৰ ফলত পৰিকল্পনা অধিক ফলপ্ৰসূ,
ভৱিষ্যতমুখী আৰু
অঞ্চলসমূহৰ তুলনামূলক বিশ্লেষণ সম্ভৱ হয়। লগতে, বিশ্বব্যাপী অধ্যয়ন যেনে
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ বহনক্ষম উন্নয়ন লক্ষ্য (SDG)ৰ পৰ্যবেক্ষণ পৰিমাণগত সূচকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
সেয়ে সম্পদৰ মূল্যায়ন, সংৰক্ষণ আৰু পৰিচালনাৰ বাবে পৰিমাণীকৰণ অপৰিহাৰ্য।
প্রশ্ন ১। ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ সংজ্ঞা দিয়া। ভূগোলক বর্ণনাত্মক শাখাৰ পৰা
বিশ্লেষণাত্মক বিজ্ঞানলৈ ৰূপান্তৰিত কৰাত ইয়াৰ তাৎপর্য আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভূগোল শতিকাজুৰি পৰম্পৰাগত বৰ্ণনাত্মক আখ্যানৰ
পৰা স্থানীয় আৰ্হি আৰু প্ৰক্ৰিয়াৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নলৈ বিকশিত হৈছে। আগতে
ভূগোলবিদসকলে ভূ-ৰূপ, অঞ্চল আৰু মানুহৰ কাৰ্যকলাপ বৰ্ণনামূলক শব্দৰে প্ৰকাশ কৰিছিল, য’ত নিখুঁততা আৰু
বস্তুনিষ্ঠতাৰ অভাৱ আছিল। পৰিমাণীকৰণে এই চৰিত্ৰ সলনি কৰি ভূগোলক বিশ্লেষণাত্মক,
বৈজ্ঞানিক আৰু
সমস্যা সমাধানমুখী কৰি তুলিলে।
ভূগোলত পৰিমাণীকৰণৰ সংজ্ঞা: পৰিমাণীকৰণ হৈছে ভৌগোলিক পৰিঘটনাসমূহ জুখি,
বিশ্লেষণ আৰু
প্ৰতিনিধিত্ব কৰিবলৈ গাণিতিক, পৰিসংখ্যা আৰু সংখ্যাগত পদ্ধতি ব্যৱহাৰ। ইয়াৰ
দ্বাৰা গুণগত পৰ্যবেক্ষণক চলকলৈ ৰূপান্তৰ, অনুমান পৰীক্ষণ আৰু সাধাৰণীকৰণ স্থাপন সম্ভৱ হয়।
উদাহৰণ: জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব “ঘন জনবসতিপূর্ণ”ৰ সলনি “প্ৰতি বৰ্গ কিলোমিটাৰত ৫০০
ব্যক্তি” বুলি প্ৰকাশ কৰা; বৰষুণ “গধুৰ”ৰ সলনি মিলিমিটাৰত মাপ কৰা।
পৰিমাণীকৰণৰ তাৎপৰ্য্য:
- বৈজ্ঞানিক মর্যাদা: অনুমান পৰীক্ষণ, পৰিসংখ্যাগত
বৈধকৰণ আৰু সাধাৰণীকৰণৰ মাধ্যমে ভূগোল বৈজ্ঞানিক শাখা হিচাপে শক্তিশালী হৈছে।
- বস্তুনিষ্ঠতা আৰু নিখুঁততা: পক্ষপাত কমাই
আৰু সংখ্যাত্মক মানৰ জৰিয়তে বিশ্লেষণ সঠিক কৰে।
- তুলনামূলকতা: অঞ্চল আৰু সময়ৰ মাজত তুলনা সম্ভৱ, উদাহৰণস্বৰূপ, ভাৰত (৭৪%) আৰু চীন (৯৬%)ৰ সাক্ষৰতাৰ হাৰ।
- আৰ্হি আৰু তত্ত্বৰ ভেটি: জলবিজ্ঞানৰ
মডেলৰে বানপানী, মানৱ ভূগোলত প্ৰব্ৰজন আৰু বাণিজ্যৰ ব্যাখ্যা সম্ভৱ।
- নীতি আৰু পৰিকল্পনাৰ প্ৰাসংগিকতা: জনসংখ্যা
পূৰ্বাভাস, পৰিবহণ মডেল আৰু জলবায়ু পূর্বাভাস পৰিমাণগত তথ্যৰ
দ্বাৰাই সম্ভৱ।
- প্রযুক্তিৰ সংহতি: জিআইএছ, ৰিম'ট চেন্সিং আৰু স্থানীয় পৰিসংখ্যা মানচিত্ৰ আৰু বিশ্লেষণক শক্তিশালী কৰে।
উদাহৰণ:
- ভৌতিক ভূগোল: নদীৰ নিৰ্গমন (ঘনমিটাৰ/ছেকেণ্ড), উষ্ণতা (ডিগ্ৰী চেলছিয়াছ), ঢালৰ কোণ (ডিগ্ৰী)।
- মানৱ ভূগোল: প্ৰব্ৰজনৰ পৰিসংখ্যা, নগৰীয়া বিস্তাৰ (GIS), কৃষি উৎপাদন (প্ৰতি হেক্টৰত টন)।
পৰিমাণীকৰণে ভূগোলক বৰ্ণনাত্মক আৰু আঞ্চলিক বিজ্ঞানৰ পৰা বিশ্লেষণাত্মক,
স্থানীয় বিজ্ঞানলৈ
ৰূপান্তৰিত কৰি বস্তুনিষ্ঠতা, সঠিকতা আৰু প্ৰাসংগিকতা বৃদ্ধি কৰিছে। আজিকালি
প্রমাণভিত্তিক পৰিকল্পনা আৰু ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক আৰ্হিৰ যুগত পৰিমাণ নিৰ্ণয় অবিহনে
ভূগোল অসম্পূর্ণ।
প্রশ্ন ২। পৰিসংখ্যা বিশ্লেষণ, মডেল, জিআইএছ, আৰু ৰিম'ট চেন্সিঙৰ দৰে
পৰিমাণগত পদ্ধতিয়ে ভৌগোলিক বুজাবুজিত কেনেদৰে অৰিহণা যোগায়? উপযুক্ত উদাহৰণেৰে
চিত্ৰিত কৰক।
উত্তৰঃ পৰিমাণগত পদ্ধতি আধুনিক ভূগোলৰ কেন্দ্ৰীয় অংগ,
যি ভূগোলবিদসকলক
স্থানীয় তথ্য সঠিকভাবে জুখি আৰু বিশ্লেষণ কৰিবলৈ সহায় কৰে। ইয়াত পৰিসংখ্যা
বিশ্লেষণ, মডেল, জিআইএছ আৰু ৰিম'ট চেন্সিং বিশেষ প্ৰয়োগ পায়।
পৰিসংখ্যা বিশ্লেষণ: গড়, মধ্যমা, সম্পর্ক, ৰিগ্ৰেছন আৰু সম্ভাৱনা
ব্যৱহাৰ কৰি জলবায়ু (উষ্ণতা-বৰষুণ), জনসংখ্যা (বৃদ্ধি, সাক্ষৰতা) আৰু কৃষি (শস্য
উৎপাদন) অধ্যয়ন কৰা হয়। উদাহৰণ: ভাৰতত বৰষুণৰ পৰিৱৰ্তনশীলতা আৰু শস্য উৎপাদনৰ
সম্পর্ক।
গাণিতিক আৰু স্থানীয় মডেল: মাধ্যাকর্ষণ মডেল বাণিজ্য আৰু প্ৰব্ৰজনৰ
ব্যাখ্যা কৰে; কেন্দ্রীয় স্থান তত্ত্ব বসতি বিতৰণৰ আৰ্হি প্ৰস্তুত কৰে; জলবিজ্ঞানৰ মডেলে
বানপানী আৰু খৰাং পূৰ্বাভাস দিব পাৰে। ইয়াৰ মাধ্যমে সাধাৰণীকৰণ আৰু
ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক শক্তি প্ৰদান হয়।
জিআইএছ (Geographic Information System): পৰিসংখ্যাগত তথ্যৰ সৈতে
মানচিত্ৰ একত্ৰিত কৰে। ব্যৱহাৰ: নগৰ পৰিকল্পনা (ভূমি ব্যৱহাৰ, পৰিবহণ নেটৱৰ্ক),
দুৰ্যোগ ব্যৱস্থাপনা
(বান-বিপদ মেপিং), পৰিৱেশ নিৰীক্ষণ (বনাঞ্চল ধ্বংস)। উদাহৰণ: স্থানীয় অভিগম্যতা বিশ্লেষণৰে
চিকিৎসালয়ৰ অনুকূল স্থান নিৰ্ধাৰণ।
ৰিম'ট চেন্সিং: উপগ্ৰহ আৰু আকাশী চিত্রৰ জৰিয়তে বৃহৎ পৰিসৰৰ
তথ্য সংগ্ৰহ হয়। ব্যৱহাৰ: বনাঞ্চল ধ্বংস, ভূমি ব্যৱহাৰৰ পৰিৱৰ্তন, হিমবাহ আৰু জলবায়ু
পৰিৱৰ্তন পর্যবেক্ষণ, কৃষি শস্যৰ স্বাস্থ্য মেপিং। উদাহৰণ: নাছাৰ লেণ্ডছেট উপগ্ৰহ বিশ্বজুৰি
গছ-গছনিৰ তথ্য প্ৰদান কৰে।
সেইদৰে, পৰিমাণগত পদ্ধতি—পৰিসংখ্যা, মডেল, জিআইএছ আৰু ৰিম'ট চেন্সিং—আধুনিক
ভূগোলৰ বাবে অপৰিহাৰ্য। ইয়াৰ দ্বাৰা ভৌতিক আৰু মানৱ ব্যৱস্থা দুয়োটাৰ বিষয়ে সঠিক,
তুলনামূলক আৰু
ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক অন্তৰ্দৃষ্টি লাভ হয়, যাৰ ফলত ভূগোলৰ ভূমিকা এক ব্যৱহাৰিক আৰু
বৈজ্ঞানিক শাখা হিচাপে শক্তিশালী হয়।
প্রশ্ন ৩। "পৰিমাণীকৰণে ভূগোলক বৈজ্ঞানিক কৰি তুলিছিল, কিন্তু অত্যন্ত
যান্ত্রিকও কৰি তুলিছিল।" আপুনিও একমত নেকি? পৰিমাণগত বিপ্লৱ আৰু
মানৱতাবাদী ভূগোলৰ উত্থানৰ সমালোচনাৰ উল্লেখ কৰি এই বক্তব্যৰ মূল্যায়ন কৰা।
উত্তৰঃ পৰিমাণগত বিপ্লৱে গাণিতিক আৰু পৰিসংখ্যা পদ্ধতিৰ
ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি ভূগোলক বৈজ্ঞানিক শাখালৈ ৰূপান্তৰিত কৰিছিল। ইয়াৰ দ্বাৰা
নিখুঁততা, বস্তুনিষ্ঠতা আৰু সাধাৰণীকৰণ সম্ভৱ হৈ অনুমান পৰীক্ষণ আৰু ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক
মডেলৰ সৃষ্টি হৈছিল। উদাহৰণস্বৰূপ, জলবিজ্ঞানৰ মডেলে বানপানীৰ পূৰ্বাভাস প্ৰদান কৰে;
মাধ্যাকর্ষণ মডেলে
প্ৰব্ৰজন আৰু বাণিজ্যৰ ব্যাখ্যা কৰে; জিআইএছৰ সহায়ত নগৰ পৰিকল্পনা সহজ হয়।
কিন্তু সমালোচকসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে পৰিমাণগত
পদ্ধতিয়ে ভূগোলক অতিমাত্ৰা যান্ত্রিক কৰি, সাংস্কৃতিক আৰু মানৱীয় উপাদানক অৱহেলা কৰিছিল।
কেন্দ্ৰীয় স্থান তত্ত্ব বা ৰেংক-আকাৰৰ নিয়মে বাস্তৱ জগতৰ জটিলতা সহজীকৃত মডেললৈ
হ্ৰাস কৰিছিল, আৰু পশ্চিমীয়া তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা বহু মডেল উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ বাবে
প্ৰাসংগিক নহ’ল।
এই প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ফলত ১৯৭০ চনত মানৱতাবাদী ভূগোলৰ
উত্থান ঘটে। ইয়াত মানুহৰ অভিজ্ঞতা, স্থানৰ অৰ্থ আৰু সামাজিক মূল্যবোধক গুৰুত্ব দিয়া
হয়। সাক্ষাৎকাৰ, আখ্যান আৰু পৰিঘটনাবিজ্ঞানৰ দৰে গুণগত পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰি প্ৰব্ৰজনৰ অধ্যয়নত
লোকসকলৰ অনুভৱ আৰু পৰিচয়ক অন্তর্ভুক্ত কৰা হয়। আজিকালি দুয়োটা পদ্ধতি পৰিপূৰক।
পৰিমাণগত পদ্ধতিয়ে জুখিব পৰা মডেল প্ৰদান কৰে, আনহাতে গুণগত পদ্ধতিয়ে
সাংস্কৃতিক গভীৰতা ব্যাখ্যা কৰে। এই সুষম দৃষ্টিভংগীয়ে ভূগোলক বৈজ্ঞানিক আৰু
মানৱকেন্দ্ৰিকভাৱে সমৃদ্ধ কৰি তোলে।
প্রশ্ন ৪। ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ সমসাময়িক প্রাসংগিকতা বিশ্লেষণ কৰা। ভৌগোলিক
সমস্যাৰ সামগ্রিক বুজাবুজি প্ৰদান কৰিবলৈ ইয়াক গুণগত দৃষ্টিভংগীৰ সৈতে কেনেকৈ
একত্ৰিত কৰিব পাৰি?
উত্তৰঃ একবিংশ শতিকাত ভূগোল জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, নগৰায়ন, প্ৰব্ৰজন আৰু সম্পদৰ
অভাৱৰ দৰে জটিল প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈছে। এই বিষয়সমূহৰ অধ্যয়ন আৰু আৰ্হি
প্ৰস্তুতৰ বাবে পৰিমাণ নিৰ্ণয় অপৰিহাৰ্য। কিন্তু বিশুদ্ধ সংখ্যাগত পদ্ধতিৰ
সীমাবদ্ধতা ধৰি গুণগত পদ্ধতিসমূহৰ সৈতে সংহতি কৰিলে ভূগোলিক সমস্যাসমূহৰ এক
সামগ্ৰিক বুজাবুজি লাভ হয়।
পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ সমসাময়িক প্ৰয়োগ:
- জলবায়ু পৰিৱৰ্তন: CO2 নির্গমন, উষ্ণতা বৃদ্ধি,
আৰু সাগৰৰ জলপৃষ্ঠ পৰিৱৰ্তন পৰিমাপ।
- নগৰ পৰিকল্পনা: জিআইএছ আৰু স্থানীয় পৰিসংখ্যা ব্যৱহাৰ কৰি
নগৰীয়া বিস্তাৰ আৰু পৰিবহণ প্ৰবাহৰ আৰ্হি।
- দুর্যোগ ব্যৱস্থাপনা: বানপানী, ভূমিকম্প আৰু
চুনামীৰ পূৰ্বাভাস।
- গোলকীয় উন্নয়ন: HDI, GDI আৰু SDG
সূচকাংকৰে সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক অগ্ৰগতিৰ মূল্যায়ন।
গুণগত পদ্ধতিৰ সংহতি:
- মিশ্রিত গৱেষণা: জৰীপ (পৰিমাণগত) আৰু সাক্ষাৎকাৰ (গুণগত)
মিলাই নগৰীয়া গৃহ নিৰ্মাণৰ অধ্যয়ন।
- জিআইএছ + নৃতাত্ত্বিকতা: সম্পদ বিতৰণৰ
মানচিত্ৰৰ সৈতে সম্প্ৰদায়ৰ সাংস্কৃতিক প্ৰৱেশ আৰু আচৰণ ব্যাখ্যা।
- জলবায়ু অধ্যয়ন: বৰষুণৰ মডেলৰ ভৱিষ্যদ্বাণী আৰু কৃষকৰ
অভিযোজন কৌশলৰ গুণগত বিৱৰণী।
- প্ৰব্ৰজন অধ্যয়ন: পৰিসংখ্যাগত মডেলে প্ৰবাহ অনুমান কৰে;
আখ্যানসকলে সাংস্কৃতিক আৰু মানৱীয় দিশ উন্মোচন কৰে।
সংহতিৰ সুবিধা:
- পৰিমাণগত আৰ্হি আৰু গুণগত অৰ্থ দুয়োটা একত্ৰিত।
- নীতি আৰু পৰিকল্পনাত প্রাসংগিকতা নিশ্চিত।
- মানৱ অভিজ্ঞতাৰ সৈতে ডেটা মিশ্ৰণ কৰি অতিসৰলীকৰণ ৰোধ।
সেয়েহে আধুনিক ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয় অপৰিহাৰ্য, কিন্তু গুণগত পদ্ধতিৰ সৈতে
একত্ৰীকৰণই স্থানীয় বাস্তৱতাৰ সম্পূৰ্ণ ছবি প্ৰদান কৰে। বহুত্ববাদী
দৃষ্টিভংগী—আৰ্হিৰ বাবে পৰিমাণগত, অৰ্থৰ বাবে গুণগত—ভূগোলক বৈজ্ঞানিক আৰু
মানৱকেন্দ্ৰিক দুয়ো দিশে শক্তিশালী কৰে।
প্রশ্ন ৫। সাংস্কৃতিক কাৰক, তথ্যৰ উপলব্ধতা, পক্ষপাতিত্ব আৰু অতি
সৰলীকৰণৰ বিশেষ উল্লেখ কৰি ভূগোলত পৰিমাণ নিৰ্ণয়ৰ সীমাবদ্ধতাসমূহ সমালোচনাত্মকভাৱে
পৰীক্ষা কৰা।
উত্তৰ: পৰিমাণীকৰণে ভূগোলক বৈজ্ঞানিক কঠোৰতা আৰু সঠিকতা
প্ৰদান কৰিলেও ইয়াৰ সীমাবদ্ধতা আছে। সংখ্যাই মানুহ-পৰিৱেশৰ জটিলতা সম্পূৰ্ণৰূপে
ধৰি ৰাখিব নোৱাৰে। সাংস্কৃতিক কাৰক, তথ্যৰ মানদণ্ডৰ অভাৱ, পক্ষপাত, আৰু অতি সৰলীকৰণে এই
সীমাবদ্ধতাসমূহ স্পষ্ট কৰে।
সীমাবদ্ধতাৰ মূল দিশসমূহ:
- সাংস্কৃতিক আৰু মানৱীয় দিশৰ অৱহেলা: পৰিমাণীকৰণে
পৰম্পৰা, মূল্যবোধ আৰু আচৰণৰ দৰে গুণগত দিশক প্ৰায়ে উপেক্ষা
কৰে। উদাহৰণ: জনসংখ্যাৰ ঘনত্বে “মানুহ ক'ত থাকে” দেখুৱায়, কিন্তু তেওঁলোকে বিশেষ স্থান কিয় পছন্দ কৰে,
সেইটো ব্যাখ্যা নকৰে।
- তথ্যৰ উপলব্ধতা আৰু নিৰ্ভৰযোগ্যতা: পৰিমাণগত
বিশ্লেষণ বৃহৎ আৰু বিশ্বাসযোগ্য তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, যি উন্নয়নশীল অঞ্চলত প্ৰায়ে সীমিত। উদাহৰণ:
অসম্পূর্ণ বা ভুল লোকপিয়ল আৰু জলবায়ুৰ তথ্য বিশ্লেষণক সীমিত কৰে।
- পক্ষপাত আৰু তথ্য সংগ্ৰহৰ সমস্যা: ৰাজনৈতিকভাৱে
হেৰফেৰ কৰা তথ্য, নমুনা সংগ্ৰহৰ ভুল, বা চলক
নিৰ্বাচনৰ পক্ষপাত বিশ্লেষণক বিকৃত কৰিব পাৰে।
- জটিল বাস্তৱতাৰ অতি সৰলীকৰণ: গাণিতিক
মডেলসকলে বহু-মাত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়াক কিছু সংখ্যক চলকলৈ হ্ৰাস কৰে। উদাহৰণ: প্ৰব্ৰজনৰ মাধ্যাকর্ষণ আর্হি সাংস্কৃতিক বা ৰাজনৈতিক কাৰকক
উপেক্ষা কৰে; জলবায়ুৰ আর্হিসমূহে স্থানীয় তাৰতম্য নধৰে।
- প্ৰযুক্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা: জিআইএছ,
ৰিম'ট চেন্সিং আদিৰ বাবে ব্যয়বহুল গাঁথনি আৰু
প্ৰশিক্ষণৰ প্ৰয়োজন, যাৰ ফলত সুলভতা কম।
মানৱতাবাদী ভূগোলৰ সমালোচনা: সমালোচকসকলে যুক্তি দিছিল যে পৰিমাণীকৰণে মানুহক
“পৰিসংখ্যা”লৈ হ্ৰাস কৰিছে। ইয়াৰ পৰিপূৰক হিচাপে গুণগত আৰু ব্যাখ্যাত্মক
পদ্ধতি—যেনে নৃতাত্ত্বিক আৰু আখ্যানমূলক—প্ৰয়োগৰ পোষকতা বৃদ্ধি পাইছে।
পৰিমাণ নিৰ্ণয় শক্তিশালী আৰু প্রয়োজনীয়, কিন্তু সীমাবদ্ধ। ই সাংস্কৃতিক দিশক আওকাণ কৰিবলৈ, পক্ষপাতমূলক বা অতি সৰলীকৃত ফলাফল উৎপন্ন কৰিবলৈ আৰু তথ্যৰ মানদণ্ডৰ ওপৰত অত্যধিক নিৰ্ভৰ কৰিবলৈ সক্ষম। সেয়ে, স্থানীয় পৰিঘটনাৰ সম্পূৰ্ণ জটিলতা ধৰি ৰাখিবলৈ পৰিমাণগত কঠোৰতা আৰু গুণগত অন্তর্দৃষ্টি দুয়োটাৰ মাজত সুষম ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰা প্ৰয়োজন।
