Chapter 2
ভৌগোলিক তথ্য: প্রকৃতি, প্ৰকাৰ আৰু উৎস; জোখৰ স্কেল (নামমাত্ৰ,
ক্রমিক, ব্যৱধান আৰু অনুপাত)
1-Mark Questions and Answers
প্রশ্ন ১। গুণগত ভৌগোলিক তথ্য কি?
উত্তৰঃ বর্ণনাত্মক তথ্য যেনে ভূমি ব্যৱহাৰৰ প্ৰকাৰ বা বসতি প্ৰ-পত্ৰ।
প্রশ্ন ২। ভূগোলত নামমাত্র স্কেল কি?
উত্তৰঃ তথ্যসমূহক ক্রমবিহীন শ্ৰেণীত শ্রেণীভুক্ত কৰা, যেনে মাটিৰ প্ৰকাৰ বা ভূমি ব্যৱহাৰ।
প্রশ্ন ৩। ভূগোলত অনুপাতৰ স্কেল কি?
উত্তৰঃ সমান ব্যৱধান আৰু নিৰপেক্ষ শূন্য থকা সংখ্যাগত তথ্য, যেনে, জনসংখ্যাৰ সংখ্যা, দূৰত্ব।
প্রশ্ন ৪। জিআইএছত দুবিধ স্থানীয় তথ্য আৰ্হিৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ ৰেষ্টাৰ আৰু ভে"ৰ ডাটা মডেল।
প্রশ্ন ৫। বৈশিষ্ট্য তথ্যৰ এটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ এখন চহৰৰ জনসংখ্যাৰ আকাৰ বা ইয়াৰ সাক্ষৰতাৰ হাৰ।
প্রশ্ন ৬। গুণগত ভৌগোলিক তথ্য কি?
উত্তৰঃ বর্ণনাত্মক তথ্য যেনে ভূমি ব্যৱহাৰৰ প্ৰকাৰ বা বসতি প্ৰ-পত্ৰ।
প্রশ্ন ৭। তথ্য ব্যৱস্থাপনাত জিআইএছে কি ভূমিকা পালন কৰে?
উত্তৰঃ ই স্থানীয় আৰু বৈশিষ্ট্য তথ্য সংৰক্ষণ, প্রক্রিয়া আৰু বিশ্লেষণ কৰে।
প্রশ্ন ৮। ভূগোলত অনুপাতৰ স্কেল কি?
উত্তৰঃ সমান ব্যৱধান আৰু নিৰপেক্ষ শূন্য থকা সংখ্যাগত তথ্য, যেনে, জনসংখ্যাৰ সংখ্যা, দূৰত্ব।
প্রশ্ন ৯। তথ্য সংগ্রহত ৰিম'ট চেন্সিঙে কি ভূমিকা পালন কৰে?
উত্তৰঃ ভূমি ব্যৱহাৰ, গছ-গছনি বা জলবায়ু নিৰীক্ষণৰ বাবে উপগ্রহ ভিত্তিক চিত্ৰকল্প প্ৰদান কৰে।
প্রশ্ন ১০। ভৌগোলিক তথ্য কিয় গুৰুত্বপূৰ্ণ?
উত্তৰঃ ই মেপিং, আর্হি বিশ্লেষণ, আৰু পৰিকল্পনা সিদ্ধান্ত সমর্থন কৰাত সহায় কৰে।
প্রশ্ন ১১। কোনটো জোখৰ স্কেলে গাণিতিক কাৰ্য্যৰ বহল পৰিসৰৰ অনুমতি দিয়ে?
উত্তৰঃ অনুপাত স্কেল, যিহেতু ইয়াৰ এটা প্রকৃত শূন্য থাকে আৰু ই অনুপাতৰ তুলনাৰ অনুমতি দিয়ে।
2/3-Mark Questions with Answers:
প্রশ্ন ১। গুণগত আৰু পৰিমাণগত ভৌগোলিক তথ্য কি?
উত্তৰঃ ভৌগোলিক তথ্যক ইয়াৰ প্ৰতিনিধিত্বৰ ধৰণ অনুসৰি দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিব পাৰি—গুণগত আৰু পৰিমাণগত।
গুণগত তথ্য বৰ্ণনামূলক আৰু অসংখ্যাগত।
ই কোনো স্থান বা পৰিঘটনাৰ ধৰণ, বৈশিষ্ট্য বা শ্ৰেণী ধৰি বুজায়। যেনে—ভূমি
ব্যৱহাৰৰ ধৰণ (আবাসিক, বাণিজ্যিক, কৃষি), বসতিস্থানৰ প্ৰকাৰ (গাঁও, টাউন, চহৰ), বা মাটিৰ ধৰণ (জলসা, ক'লা, ৰঙা)। এই তথ্যসমূহে কোনো
অঞ্চলৰ আৰ্হি বা বৈশিষ্ট্য বুজিবলৈ সহায় কৰে, যদিও সংখ্যাগত স্পষ্টতা
নাথাকে।
পৰিমাণগত তথ্য সংখ্যাগত আৰু জুখিব পৰা।
ইয়াত জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব, তাপমাত্রা, বাৰ্ষিক বৰষুণ, বা প্রতি হেক্টৰ উৎপাদন আদি মান অন্তর্ভুক্ত হয়। গণিতীয় বিশ্লেষণ, তুলনা, আৰু আৰ্হি নিৰ্ণয়ৰ
ক্ষেত্ৰত এই তথ্য বিশেষ উপযোগী।
দুয়ো ধৰণৰ তথ্যই একে আৰু একোৰ পৰিপূৰক।
উদাহৰণস্বৰূপে—ভূমি ব্যৱহাৰৰ মানচিত্ৰ গুণগতভাৱে অঞ্চলবোৰক বন, কৃষি অথবা উদ্যোগ
এলেকা হিচাপে চিহ্নিত কৰিব পাৰে; কিন্তু একে সময়তে প্রতিটো শ্ৰেণীয়ে কিমান
ক্ষেত্ৰফল দখল কৰিছে সেইটো পৰিমাণগতভাৱে দেখুওৱা যায়। গুণগত তথ্য "কি"
দেখুৱায়, পৰিমাণগত তথ্য "কিমান" দেখুৱায়। সেইহেতু দুয়োটাই একেলগে ভৌগোলিক
পৰিঘটনাক সম্পূৰ্ণ ৰূপত বুজিবলৈ সহায়ক।
প্রশ্ন ২। ভূগোলত জোখৰ নামমাত্র স্কেল কিমান?
উত্তৰঃ নামমাত্র স্কেল ভূগোলৰ জোখৰ আটাইতকৈ প্ৰাথমিক আৰু মৌলিক ধৰণ। এই স্কেলত তথ্যক কোনো ধৰণৰ ক্রম, ৰেংকিং বা মাত্রা নোহোৱাকৈ কেৱল পৃথক শ্ৰেণীত ভাগ কৰা হয়। অর্থাৎ, নামমাত্র স্কেল কেৱল লেবেল বা নাম দিয়াৰ দ্বাৰা বৈশিষ্ট্যবোৰক চিনাক্ত কৰিবলৈ ব্যৱহৃত হয়।
উদাহৰণস্বৰূপে—
- মাটিৰ ধৰণ: জল, ক’লা, লেটাৰাইট
- ভূমি ব্যৱহাৰ: আৱাসিক, বাণিজ্যিক, কৃষি
- জলবায়ু অঞ্চল: গ্ৰীষ্মমণ্ডলীয়, নাতিশীতোষ্ণ, মেৰু
এই সকলো তথ্য নামমাত্র শ্রেণীভুক্ত, কাৰণ ইহঁত কেৱল পৃথক
শ্ৰেণী চিহ্নিত কৰে, কিন্তু শ্ৰেণীবোৰৰ মাজত "কোনটো উচ্চ" বা "কোনটো নিম্ন"
ধৰণৰ কোনো ক্ৰম দেখুৱায় নে। নামমাত্র স্কেলত অনেক সময় সংখ্যা ব্যৱহাৰ কৰা হয়
(যেনে: ১ = জলমাটি, ২ = ক’লা মাটি, ৩ = ৰঙা মাটি), কিন্তু এই সংখ্যাবোৰ কেৱল কোড, ইয়াৰ কোনো গাণিতিক মানে বা তুলনামূলক অৰ্থ নাই।
ইয়াৰ সুবিধা হৈছে তথ্যক সহজে শ্ৰেণীবদ্ধ কৰি
মানচিত্ৰ বা থিমেটিক উপস্থাপন তৈৰি কৰাত খুব সহায়ক। কিন্তু গড়, বৈচিত্র্য বা
সম্পৰ্ক বিশ্লেষণৰ দৰে জটিল পৰিসংখ্যাগত গণনাৰ বাবে এই স্কেল উপযুক্ত নহয়।
প্রশ্ন ৩। ভূগোলত জোখৰ ক্ৰমিক স্কেল কিমান?
উত্তৰঃ ক্রমিক স্কেলত ভৌগোলিক তথ্যসমূহক এক শৃংখল বা
ক্রম অনুযায়ী ৰেংক কৰা হয়। এই স্কেলে শ্ৰেণীবোৰৰ আপেক্ষিক স্থান বা স্তৰ বুজিবলৈ
সহায় কৰে, কিন্তু শ্ৰেণীবোৰৰ মাজত কিমান পাৰ্থক্য আছে সেইটো
সঠিকভাৱে সূচাব নোৱাৰে।
উদাহৰণসমূহ—
- বসতিস্থানৰ ধৰণ: গাঁও → টাউন → চহৰ → মহানগৰ
- ভূ-প্রকৃতিৰ স্তৰ: নিম্নভূমি → মালভূমি → পৰ্বত
- মাটিৰ উৰ্বৰতা: দুর্বল → মধ্যম → উচ্চ
এইসমূহত স্পষ্টভাৱে দেখা যায় যে এক শ্ৰেণী আনটোৰ
তুলনাত ওপৰ বা তলত থাকে, কিন্তু শ্ৰেণীসমূহৰ অন্তৰৰ আসল জোখ-মাপ উল্লেখ
কৰা নহয়।
উদাহৰণস্বৰূপে— আমিয়ে ক'ব পাৰো যে মহানগৰ এটা চহৰৰ তুলনাত ডাঙৰ বা
উন্নত, কিন্তু ক্রমিক স্কেলে ভিত্তি কৰি ক'ব নোৱাৰো যে মহানগৰ “দ্বিগুণ” বা “তিনিগুণ” ডাঙৰ।
ক্রমিক স্কেল বিভিন্ন ভৌগোলিক বিশ্লেষণত বহুল ব্যৱহৃত, যেনে—
- জীৱনৰ মানদণ্ডৰ স্তৰ
- বিপদ-দুৰ্বলতা (vulnerability) ৰেংকিং
- নাগৰিক সুবিধা বা উন্নয়নৰ স্তৰ মূল্যায়ন
ক্রমিক স্কেলে নামমাত্র স্কেলৰ তুলনাত অধিক তথ্য
প্রদান কৰে—কাৰণ ই ক্রম দেখুৱায়। কিন্তু ব্যৱধান (interval) বা অনুপাত (ratio) স্কেলৰ দৰে সঠিক
সাংখ্যিক পাৰ্থক্য দেখুৱাব নোৱাৰে, যাৰ বাবে ইয়াৰ নিখুঁততা সীমিত।
প্রশ্ন ৪। ভূগোলত জোখৰ অনুপাতৰ স্কেল কিমান?
উত্তৰঃ অনুপাতৰ স্কেল হৈছে জোখৰ আটাইতকৈ উন্নত স্তৰ,
য’ত সমান ব্যৱধান থাকে আৰু নিৰপেক্ষ শূন্য
বিন্দু থাকে। অর্থাৎ শূন্য মানে হ’ল পৰিঘটনাটোৰ সম্পূর্ণ অনুপস্থিতি। এই বৈশিষ্ট্যৰ
ফলত যোগ, বিয়োগ, গুণ, ভাগ—সকল গাণিতিক কাৰ্য্য সহজে কৰিব পৰা যায়।
ভূগোলত অনুপাতৰ স্কেলৰ ব্যৱহাৰ অত্যন্ত সাধাৰণ। উদাহৰণস্বৰূপে—
- জনসংখ্যাৰ সংখ্যা,
- দূৰত্ব (কিমি),
- বৰষুণৰ পৰিমাণ (মিমি),
- সমুদ্রপৃষ্ঠৰ পৰা উচ্চতা,
- আয় বা অৰ্থনৈতিক পৰিসংখ্যা।
উদাহৰণস্বৰূপে, ২ লাখ জনসংখ্যাৰ চহৰ এটি সত্যিই এক লাখ জনসংখ্যাৰ চহৰৰ দ্বিগুণ, কাৰণ জনসংখ্যাৰ
শূন্য মানে লোকসংখ্যাৰ সম্পূর্ণ অনুপস্থিতি। একেদৰে ০ কিমি দূৰত্ব মানে কোনো
দূৰত্ব নাই। সেইবাবে অনুপাতৰ স্কেলে কেৱল পাৰ্থক্য গণনাই নহয়, অনুপাতীয় তুলনাও সঠিকভাৱে কৰিবলৈ
সহায় কৰে।
পৰিসংখ্যা বিশ্লেষণত ই আটাইতকৈ শক্তিশালী স্কেলভাগৰ অন্যতম। ভৌতিক ভূগোল
(যেনে: নদীৰ নিষ্কাশনমাত্রা, বৰষুণ জুখি) আৰু মানৱ ভূগোল (যেনে: জিডিপি,
সাক্ষৰতাৰ হাৰ) দুয়ো
ক্ষেত্ৰতে ইয়াৰ ব্যাপক ব্যৱহাৰ দেখা যায়। নিষ্কলঙ্ক শূন্য বিন্দুৰ উপস্থিতিৰ বাবে
অনুপাতৰ তথ্যই আটাইতকৈ নিখুঁত, মূল্যবান আৰু বহুমুখী তথ্য প্রদান কৰে।
প্রশ্ন ৫। ভূগোলত ক্রমিক স্কেলৰ ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগ কি কি?
উত্তৰঃ ক্রমিক স্কেল সেইসময়তে উপযোগী হয়,
যেতিয়া ভৌগোলিক
তথ্যসমূহক সঠিক পৰিমাণগত মানেৰে জোখিব নোৱাৰি মাত্ৰ ক্রম বা স্তৰ অনুসৰি সাজিব লাগে।
উদাহৰণস্বৰূপে, বসতি ভূগোলত বসতিসমূহক গাঁও → চহৰ → মহানগৰ হিচাপে ভাগ কৰিলে এগৰাকী
আপেক্ষিক স্তৰ গঠন হয়। বিপদ বিশ্লেষণত অঞ্চলসমূহক কম, মধ্যমীয়াৰ, উচ্চ বিপদৰ ৰেংকিং দিলে
কোন অঞ্চল অধিক ঝুঁকিপূৰ্ণ সেয়া বুজ পাওয়া যায়। একেদৰে, মাটিৰ উৰ্বৰতাক দুখীয়া, মধ্যমীয়া, চহকী শ্ৰেণীত ভাগ কৰিলে
তুলনামূলক মূল্যায়ন সহজ হয়।
এনে ৰেংকিংয়ে ভূগোলবিদ আৰু পৰিকল্পনাকাৰীক সম্পদ বণ্টন বা
হস্তক্ষেপ অগ্ৰাধিকাৰ স্থাপন কৰাত সহায় কৰে — যেনে বানপানীৰ বিপদ অধিক
ক’ত, উন্নয়ন সুবিধা ক’ত আগবঢ়াব লাগিব বা নগৰ জালত কোন চহৰ কেন্দ্ৰীয় ভূমিকা লৈছে।
নক্সাত এই ধৰণৰ তথ্য গ্ৰেডিয়েটেড ৰং বা আকাৰ ব্যৱহাৰ কৰি দেখুৱা
হয়; গাঢ় ৰং বা ডাঙৰ চিহ্নই উচ্চ স্তৰ সূচায়।
ক্রমিক স্কেলে বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ মাজৰ প্ৰকৃত
পৰিমাণগত পাৰ্থক্য দেখুৱাব নোৱাৰে, কিন্তু নীতি পৰিকল্পনা, অগ্ৰাধিকাৰ নিৰ্ধাৰণ আৰু ভৌগোলিক
সিদ্ধান্ত গ্রহণত এক প্ৰয়োগযোগ্য উপায় ৰূপে কাম কৰে। উদাহৰণ হিচাপে, শিক্ষাৰ স্তৰ (উচ্চ,
মধ্য, নিম্ন) অনুসৰি জিলাসমূহৰ
ৰেংকিং কৰিলে লক্ষ্যভিত্তিক উন্নয়ন পৰিকল্পনা অধিক কার্যকৰী হয়।
প্রশ্ন ৬। ভৌগোলিক বিশ্লেষণত অনুপাত স্কেলৰ প্ৰয়োগ কি কি?
উত্তৰঃ অনুপাতৰ স্কেল জোখৰ আটাইতকৈ শক্তিশালী আৰু
উন্নত স্তৰ, কাৰণ ইয়াত সমান ব্যৱধান থাকে আৰু সত্যিকাৰ শূন্য মান উপস্থিত থাকে, যাৰ ফলত সকলো ধৰণৰ গাণিতিক
কাৰ্য্য (যোগ, বিয়োগ, গুণ, ভাগ) সম্পাদন সম্ভব হয়। ভূগোলৰ ভৌতিক আৰু জনসংখ্যাগত দুই ধৰণৰ অধ্যয়নতে এই
স্কেলৰ তথ্য ব্যাপকভাৱে ব্যৱহৃত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে — মিলিমিটাৰত বৰষাৰ মাত্ৰা,
মাটিৰ গভীৰতা,
নদীৰ নির্গমন ক্ষমতা
(m³/sec), জনসংখ্যাৰ সংখ্যা, সাক্ষৰতাৰ হাৰ, জিডিপি ইত্যাদি স্পষ্টভাৱে অনুপাতৰ তথ্য।
অনুপাতৰ স্কেলে ভূগোলবিদক পার্থক্য, গড়, অনুপাত, শতাংশ, তুলনা কৰা সহজ কৰি তোলে।
উদাহৰণ হিচাপে — ২ লাখ জনসংখ্যা থকা এখন চহৰ সত্যই ১ লাখ জনসংখ্যা থকা চহৰৰ দুগুণ বেছি জনসংখ্যা বহন কৰে। মানচিত্ৰ
নিৰ্মাণ ক্ষেত্ৰতো অনুপাতৰ স্কেল অতি গুৰুত্বপূর্ণ — যেনে আইছ'হাইট মানচিত্ৰ
(বৰষাৰ পৰিমাণ), জনসংখ্যা ঘনত্বৰ মানচিত্ৰ, পৰিবহন প্রবাহ মানচিত্ৰ আদি।
আধুনিক পৰিসংখ্যাগত বিশ্লেষণ — যেমন ৰিগ্ৰেছন
মডেল, সম্পদ বনাম জনসংখ্যা তুলনা, জলবায়ু বনাম উৎপাদন বিশ্লেষণ — অধিকাংশই অনুপাতৰ
তথ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠিত। পৰিকল্পনা, সম্পদ বণ্টন, দুর্যোগ প্রস্তুতি, বা ভবিষ্যৎ
অর্থনৈতিক পূর্বাভাস — সকলো ক্ষেত্ৰতেই অনুপাত স্কেলৰ তথ্য সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত পথ
দেখুৱাই। আপোনাৰ সকলো বিচাৰ মিলাই ক'ব পাৰি — ভৌগোলিক বিশ্লেষণত অনুপাত
স্কেলেই সবচেয়ে নির্ভৰযোগ্য, বহুমুখী আৰু অপৰিহাৰ্য জোখৰ স্তৰ।
প্রশ্ন ৭। ভূগোলত জোখৰ ব্যৱধানৰ স্কেল কিমান?
উত্তৰঃ ব্যৱধানৰ স্কেল হৈছে জোখৰ এনে স্তৰ,
য'ত মানসমূহ সমান
ব্যৱধানসহ ক্রমবদ্ধ কৰা যায়, কিন্তু প্ৰকৃত বা সঁচা শূন্য
বিন্দু উপস্থিত নথকায় অনুপাতিক তুলনা কৰা অসম্ভৱ। এই স্কেলে পার্থক্য তুলনা কৰিব পাৰি,
কিন্তু “দুগুণ, অর্ধেক” ধৰণৰ তুলনা মান্য
নহয়।
ভূগোলত ব্যৱধান স্কেলৰ আটাইতকৈ প্ৰচলিত উদাহৰণ
হৈছে উষ্ণতা — চেলছিয়াছ আৰু ফাৰেনহাইট। উদাহৰণস্বৰূপে, ২০°C ৰ পৰা ৩০°Cলৈ বৃদ্ধি ১০°C
— আৰু ১০°C ৰ পৰা ২০°Cলৈ বৃদ্ধি ১০°C
— এই দুয়োখনৰ পাৰ্থক্য
সমান। কিন্তু ০°C মানে উষ্ণতাৰ সম্পূর্ণ অনুপস্থিতি নহয়; ই মাত্ৰ এটা নির্বাচিত মানদণ্ড
বিন্দু।
এই স্কেলৰ অন্য উদাহৰণ হ'ল —
- বছৰ (২০০০–২০১০–২০২০)
- সময় (দিনৰ ঘণ্টা)
ব্যৱধান তথ্যত যোগ-বিয়োগ যুক্তিসঙ্গত, কিন্তু গুণ-ভাগ বা অনুপাত গণনা বাস্তবসম্মত নহয়। উদাহৰণস্বৰূপে — ৪০°C গৰম ২০°C ৰ “দুগুণ“ গৰম বুলি
কোৱা ঠিক নহয়।
জলবায়ুবিজ্ঞান, সময়-ভিত্তিক ঐতিহাসিক
বিশ্লেষণ, আৰু যিকোনো ক্ষেত্ৰ য'ত মাত্ৰ সমান ব্যৱধানৰ মানদণ্ড থাকে কিন্তু অর্থপূর্ণ শূন্য
নাথাকে — তাত ব্যৱধান স্কেল বিশেষভাৱে মূল্যবান আৰু ব্যৱহাৰযোগ্য।
প্রশ্ন ৮। ভূগোলত নামমাত্র স্কেলৰ তথ্যৰ কিছুমান উদাহৰণ কি কি?
উত্তৰঃ নামমাত্র স্কেল ভূগোলত সেইধৰণৰ তথ্যক বুজায়
য’ত কোনো বৈশিষ্ট্য বা বস্তুক মাত্ৰ সুকীয়া শ্ৰেণী বা গোটত ভাগ কৰা হয়, কিন্তু ইয়াত কোনো ধৰণৰ ৰেংকিং,
ক্ৰম বা পৰিমাণগত
মান জড়িত নাথাকে। ই চিনাক্তকৰণৰ বাবে ব্যৱহৃত হয়, তুলনা বা অগ্রাধিকাৰ জনাবলৈ
নহয়।
ভূগোলত নামমাত্র তথ্যৰ উদাহৰণ —
- মাটিৰ প্ৰকাৰ — জলসজ্জা, ক’লা, ৰঙা, লেটাৰাইট
- উদ্ভিদ আচ্ছাদন — বন, ঘাঁহনি,
মৰুভূমি, টান্ড্রা
- জলবায়ুৰ অঞ্চল — গ্রীষ্মমণ্ডলীয়, নাতিশীতোষ্ণ,
মেৰু
- বসতিৰ ধৰণ — গাঁও, চহৰ
- ভূমি ব্যৱহাৰ — কৃষি, উদ্যোগ,
আৱাসিক, বাণিজ্যিক
- প্রশাসনিক একক — ৰাজ্য, জিলা, মহকুমা ইত্যাদি
এই ধৰণৰ তথ্যে সংখ্যা বা কোড (যেনে— জিলা ১, জিলা ২) দিয়াৰ সুবিধা থাকে,
কিন্তু সেই সংখ্যাই
কোনো ক্ৰম বা মূল্যমানৰ প্ৰতিনিধিত্ব নকৰে। মানচিত্ৰকৰণত নামমাত্র তথ্য সাধাৰণতে বিভিন্ন ৰং, চিহ্ন বা পেটাৰ্নেৰে প্ৰকাশ কৰা হয়,
যাতে পৃথক পৃথক
শ্ৰেণী চানি চিনহিত হয়। উদাহৰণ হিচাপে— সেউজীয়া ৰং বন, নীলা জলাশয়, হালধীয়া কৃষিযোগ্য
ভূমি দেখুওৱা ভূমি ব্যৱহাৰৰ বিষয়ভিত্তিক মানচিত্ৰ সম্পূৰ্ণ নামমাত্র তথ্যৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
প্রশ্ন ৯। ভৌগোলিক তথ্যৰ প্ৰাথমিক আৰু গৌণ উৎস কি কি?
উত্তৰঃ ভৌগোলিক তথ্য সাধাৰণতে দুটা মূল উৎসৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা হয় — প্ৰাথমিক আৰু গৌণ উৎস।
১) প্ৰাথমিক তথ্যঃ এই তথ্য গৱেষকে পোনপটীয়াকৈ ভূমিক্ষেত্ৰৰ
পৰা সংগ্ৰহ কৰে। পদ্ধতিসমূহৰ ভিতৰত — ক্ষেত্ৰ জৰীপ, প্রত্যক্ষ পর্যবেক্ষণ,
প্রশ্নাৱলী, সাক্ষাৎকাৰ, পৰীক্ষাগাৰ বিশ্লেষণ,
বা জিপিএছ তথা GIS
ভিত্তিক মেপিং অন্তৰ্ভুক্ত। উদাহৰণ
— মাটিৰ নমুনা সংগ্ৰহ, যাতায়তৰ গণনা, ঘৰুৱা সমীক্ষা, উদ্ভিদ গণনা। এই তথ্য গৱেষণাৰ উদ্দেশ্যৰ সৈতে সঠিকভাৱে মিলে আৰু বাস্তৱ
পৰিস্থিতি প্ৰতিফলিত কৰে, যদিও ই সময়সাপেক্ষ, শ্রমবহুল আৰু
ব্যয়াধিক হ’ব পাৰে।
২) গৌণ তথ্যঃ ইতিমধ্যে সংগৃহীত আৰু প্ৰকাশিত উৎসৰ পৰা সংগ্ৰহ
কৰা তথ্যক গৌণ তথ্য বুলি কোৱা হয়। উৎসসমূহ — চৰকাৰী প্ৰতিবেদন, লোকপিয়লৰ তথ্য,
সংবাদ বা আলোচনী,
বতৰ বিভাগৰ ৰেকৰ্ড,
পুস্তক, মানচিত্ৰ, আৰু ৰাষ্ট্ৰসংঘ বা বিশ্ব
বেংকৰ দৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় তথ্যভাণ্ডাৰ। গৌণ তথ্য সময়, অর্থ আৰু পৰিসৰ
ৰক্ষা কৰে আৰু বৃহৎ ভৌগোলিক অঞ্চল আৱৰি ল’ব পাৰে, যদিও ইয়াৰ মান আৰু
উদ্দেশ্য সদায় প্ৰত্যক্ষভাৱে গৱেষণাৰ প্ৰয়োজনৰ সৈতে সংগত নহ'বও পাৰে।
ব্যৱহাৰিক ভৌগোলিক অধ্যয়নত সাধাৰণতে দুয়ো উৎসেই একেলগে ব্যৱহৃত
হয়। উদাহৰণ স্বৰূপে — নগৰ বিস্তাৰ অধ্যয়নতে নতুন বসতি গণনা (প্ৰাথমিক)ৰ সৈতে অতীতৰ লোকপিয়লৰ তথ্য
(গৌণ) তুলনা কৰিলে সঠিক আৰু সময়ভিত্তিক পৰিবর্তনৰ স্পষ্ট চিত্র পোৱা যায়।
প্রশ্ন ১০। ৰিম'ট চেন্সিঙে কেনেকৈ ভৌগোলিক তথ্যৰ উৎস হিচাপে কাম
কৰে?
উত্তৰঃ ৰিম’ট চেন্সিং হৈছে উপগ্ৰহ, বিমান বা ড্ৰ’নৰ
মাধ্যমেৰে পৃথিৱীৰ পৃষ্ঠৰ বিষয়ে স্পৰ্শ নোহোৱাকৈ তথ্য সংগ্ৰহৰ প্ৰযুক্তি। ই ভূমি ব্যৱহাৰ
পৰিৱর্তন, গছ–গছনিৰ স্বাস্থ্য, বন উজাৰ, নগৰীয় বিস্তাৰ, ডাৱৰৰ আৱৰণ আৰু
সাগৰৰ উষ্ণতা যেনেকুৱা পৰিৱেশ আৰু জলবায়ুবিষয়ক তথ্য প্ৰদান কৰে। Landsat আৰু Sentinel এইক্ষেত্ৰত
প্ৰয়োগযোগ্য উপগ্ৰহ। ৰিম’ট চেন্সিঙে বহল কভাৰেজ, দ্ৰুত আপডেট, বিপজ্জনক বা দূৰ্গম
অঞ্চল পৰ্যবেক্ষণ আৰু বিভিন্ন বর্ণালী বেণ্ডত তথ্যৰ সুবিধা দিয়ে। যদিও ইয়াৰ সঠিক
বিশ্লেষণৰ বাবে দক্ষতা আৰু ভূমি-সত্য তথ্যৰ প্ৰয়োজন হয়। সামগ্ৰিকভাৱে, ই পৰিৱেশ, কৃষি, নগৰ পৰিকল্পনা আৰু
দুর্যোগ অধ্যয়নতে অপৰিহাৰ্য।
Long questions answers:
প্রশ্ন ১। ভূগোলত পৰিমাণগত বিপ্লৱৰ ভূমিকা পৰীক্ষা কৰা। ই ভৌগোলিক অধ্যয়নৰ
প্ৰকৃতি, পদ্ধতি আৰু পৰিসৰ কেনেকৈ সলনি কৰিলে?
উত্তৰঃ ১৯৫০-৬০ দশকৰ পৰিমাণগত বিপ্লৱ ভূগোলৰ ইতিহাসত এক যুগান্তকাৰী পৰিৱর্তন। বিপ্লৱৰ আগতে ভূগোল মূলত বর্ণনাত্মক আৰু আঞ্চলিক ভিত্তিক আছিল, যাক বৈজ্ঞানিক কঠোৰতাৰ অভাৱৰ বাবে সমালোচনা কৰা হৈছিল। পৰিমাণগত বিপ্লৱে গাণিতিক, পৰিসংখ্যা, আৰু গণনামূলক পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰি ভূগোলক বৈজ্ঞানিক আৰু স্থানীয় বিশ্লেষণমূলক শাখালৈ ৰূপান্তৰিত কৰে। ইয়াৰ ফলত জিআইএছ, ৰিম’ট চেন্সিং আৰু আধুনিক স্থানীয় বিজ্ঞানৰ ভেটি স্থাপিত হয়।
বিপ্লৱৰ আগৰ ভূগোল
- বর্ণনাত্মক আৰু আঞ্চলিক বিৱৰণত অধিক গুৰুত্ব।
- লক্ষ্য আছিল পৃথক অঞ্চলক অনন্য ৰূপে ব্যাখ্যা কৰা (ইডিঅ’গ্ৰাফিক
দৃষ্টিভংগী)।
- সৰ্বজনীন নিয়ম বা তত্ত্ব গঠনৰ চেষ্টা কম।
- বৈজ্ঞানিক কঠোৰতা, পৰিমাপ, আৰু অনুমান
পৰীক্ষণৰ অভাৱ।
পৰিমাণগত বিপ্লৱৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্য
- পৰিসংখ্যাশাস্ত্ৰৰ প্ৰয়োগ: ৰিগ্ৰেছন,
সম্ভাৱনা, সম্পর্ক, আৰু নমুনা
বিশ্লেষণ।
- গাণিতিক আৰ্হিৰ প্ৰয়োগ: কেন্দ্রীয় স্থান তত্ত্ব, মাধ্যাকর্ষণ আৰ্হি, ৰেংক-আকাৰ নিয়ম।
- ভূগোলক স্থানীয় বিজ্ঞান হিচাপে পুনঃসংজ্ঞায়ন।
- কম্পিউটাৰৰ ব্যৱহাৰ, যাৰ ফলত বৃহৎ তথ্য প্ৰসেসিং সম্ভৱ হ’ল।
- বৰ্ণনাৰ পৰিৱৰ্তে তত্ত্ব, অনুমান পরীক্ষণ আৰু সাধাৰণীকৰণ।
ভূগোলৰ প্ৰকৃতি আৰু পদ্ধতিগত পৰিৱৰ্তন
- বর্ণনাত্মকৰ পৰা বিশ্লেষণাত্মক অধ্যয়ন।
- ইডিঅ’গ্ৰাফিক (অনন্য অঞ্চল)ৰ পৰা নমোথেটিক
(সাধাৰণ নিয়ম) সন্ধান।
- মানচিত্ৰক পৰিপূৰক ৰূপে দূৰত্ব, বণ্টন, আৰ্হি, পৰিসংখ্যা, আৰু গণনাৰ সংযোজন।
- বসতিৰ বণ্টন, বিপদৰ সম্ভাৱনা, অঞ্চলভিত্তিক
প্ৰভাৱৰ গণিতগত বিশ্লেষণ।
পৰিসৰ আৰু প্ৰয়োগ ক্ষেত্ৰৰ বিস্তৃতি
- নগৰ পৰিকল্পনা, পৰিবহণ, পৰিৱেশ
ব্যৱস্থাপনা আদি ক্ষেত্ৰত ব্যাপক প্ৰয়োগ।
- জলবায়ু ধৰণ, প্ৰব্ৰজন ধৰা, জনসংখ্যাৰ বণ্টন আদি ভৱিষ্যদ্বাণীমূলক
সামৰ্থ্য বৃদ্ধি।
- সমাজবিজ্ঞান, অর্থনীতি আৰু পৰিৱেশ বিজ্ঞনৰ সৈতে গভীৰ সংযোগ।
সমালোচনা
- সংখ্যাৰ ওপৰত অধিক নিৰ্ভৰশীলতাই ভূগোলক অতি যান্ত্ৰিক কৰি তুলিছিল।
- মানৱিকতা, সংস্কৃতি, অনুভূতি, আৰু গুণগত
বিষয়াবলী উপেক্ষিত।
- পশ্চিম-কেন্দ্ৰিক আৰ্হি উন্নয়নশীল দেশৰ বাবে প্রযোজ্য নহয়।
- ১৯৭০ দশকত মানৱতাবাদী ভূগোলৰ জন্ম এক প্ৰতিক্ৰিয়া
ৰূপে।
পৰিমাণগত বিপ্লৱ ভূগোলক বৈজ্ঞানিক, বিশ্লেষণমূলক আৰু
বিশ্বব্যাপী প্রাসংগিক শাখাৰ ৰূপ দিছিল। যদিও সংখ্যা-কেন্দ্ৰিক হোৱাৰ
সমালোচনা আছে, তথাপি এই বিপ্লৱই আজিৰ জিআইএছ, ৰিম’ট চেন্সিং, আৰু স্থানীয় মডেলিঙৰ আধুনিক
ভূগোলৰ ভিত্তি স্থাপন কৰে।
প্রশ্ন ২। পৰিসংখ্যা বিশ্লেষণ, মডেল, জিআইএছ, আৰু ৰিম'ট চেন্সিঙৰ দৰে
পৰিমাণগত পদ্ধতিয়ে ভৌগোলিক বুজাবুজিত কেনেদৰে অৰিহণা যোগায়? উপযুক্ত উদাহৰণেৰে
চিত্ৰিত কৰক।
উত্তৰঃ পৰিমাণগত পদ্ধতি আধুনিক ভূগোলৰ মূৰশ্ৰেণীভুক্ত শক্তি। পৰিসংখ্যা বিশ্লেষণ, গাণিতিক আৰ্হি, জিআইএছ, আৰু দূৰৱৰ্তী সংবেদনৰ সহায়ত ভূগোলবিদসকল স্থানীয় তথ্য সংগ্ৰহ, বিশ্লেষণ, তুলনা আৰু দৃশ্যায়ন অধিক নিখুঁত আৰু বৈজ্ঞানিকভাৱে কৰিব পাৰে। প্ৰাকৃতিক প্ৰক্ৰিয়া আৰু মানুহ-কেন্দ্ৰিক পৰিবর্তন উপলব্ধি, পৰিকল্পনা আৰু নীতি-নির্ধাৰণত এই পদ্ধতিসমূহ অমূল্য।
১. পৰিসংখ্যা বিশ্লেষণ
- কেন্দ্ৰীয় প্ৰৱণতা, বিক্ষিপ্ততা, সম্পর্ক,
আৰু ৰিগ্ৰেছন অধ্যয়ন।
- বাস্তৱ তথ্যৰ আধাৰত সিদ্ধান্ত লোৱাৰ সুবিধা।
- উদাহৰণ:
- বৰষুণৰ পৰিমাণৰ ওপৰত শস্য উৎপাদনৰ প্ৰভাৱ।
- অঞ্চলভেদে আয় বৈষম্য তুলনা।
২. গাণিতিক আৰু স্থানীয় আৰ্হি
- জটিল স্থানীয় প্ৰক্ৰিয়াক সৰল ৰূপত ব্যাখ্যা কৰা।
- স্থানান্তৰ, বাণিজ্য, জনসংখ্যা বিন্যাসৰ ধৰণ বিশ্লেষণ।
- উদাহৰণ:
- মাধ্যাকর্ষণ আৰ্হিৰে প্ৰব্ৰজন/বাণিজ্যৰ ধাৰা বুজা।
- কেন্দ্রীয় স্থান তত্ত্বৰ সহায়ত বসতিৰ স্তৰবিন্যাস বৰ্ণনা।
- হাইড্ৰ’লজিকেল আৰ্হিৰ সহায়ত বান বা খৰাংৰ সম্ভাবনা গণনা।
৩. জিআইএছ (ভৌগোলিক তথ্য ব্যৱস্থা)
- স্থানীয় তথ্য আৰু গুণগত তথ্য একত্ৰিত বিশ্লেষণ।
- নগৰ পৰিকল্পনা, পৰিবেশ সংৰক্ষণ, অবকাঠামো
ব্যৱস্থাপনাত ব্যাপক প্ৰয়োগ।
- উদাহৰণ:
- জনঘনত্ব, পথ ব্যৱস্থা আৰু স্বাস্থ্যসেৱাৰ সংমিশ্ৰণে সুলভতাৰ
মানচিত্ৰ সৃষ্টি।
৪. ৰিম’ট চেন্সিং (দূৰৱৰ্তী সংবেদন)
- উপগ্ৰহ চিত্ৰৰ জৰিয়তে ভূমি, জলবায়ু আৰু উদ্ভিদীয়া তথ্য সংগ্ৰহ।
- দূৰস্থ আৰু অপ্রৱেশযোগ্য অঞ্চল পর্যবেক্ষণ।
- উদাহৰণ:
- বনাঞ্চল হ্ৰাস, হিমবাহ সৰোৱা, নগৰ বিস্তৃতি
পর্যবেক্ষণ।
- লেণ্ডছেটৰ ডেটাৰ মাধ্যমে বিশ্ব ভূমি আৱৰণ পৰিবর্তন অধ্যয়ন।
পৰিমাণগত পদ্ধতিসমূহে ভূগোলক নিখুঁত, সিদ্ধান্ত-নির্ভৰ, ভবিষ্যদ্বাণীমূলক আৰু
বাস্তৱমুখী বিজ্ঞান হিচাপে লৈ গৈছে। জলবায়ু পৰিৱর্তন, নগৰায়ন, সম্পদ সংকট, আৰু পৰিবেশ
ব্যবস্থাপনৰ দৰে আধুনিক বৈশ্বিক চেলেঞ্জত মোকাবেলা কৰিবলৈ এই পদ্ধতিসমূহ একেবাৰে
অপৰিহাৰ্য। ইহঁতে একেলগে ভূগোলৰ জ্ঞান, দৃষ্টিভঙ্গি আৰু প্রয়োগ সীমাহীনভাৱে সম্প্রসাৰিত
কৰিছে।
