Chapter 5 -
ভাৰতঃপৰিচয় আৰু ভৌগোলিক বৈশিষ্ট্য
অনুশীলনী-১
১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া—
(ক) ভাৰতৰ মুঠ মাটিকালি কিমান?
উত্তৰ: ভাৰতৰ মুঠ মাটিকালি ৩২,৮৭,২৬৩ বৰ্গ কিলোমিটাৰ।
(খ) ভাৰত আৰু শ্রীলংকাক পৃথক কৰা প্ৰণালীটোৰ নাম কি?
উত্তৰ: ভাৰত আৰু শ্রীলংকাক পৃথক কৰা প্ৰণালীটোৰ নাম পাল্ক প্রণালী।
(গ) ভাৰতবৰ্ষৰ মাজভাগত অবস্থিত পর্বতখনৰ নাম কি?
উত্তৰ: ভাৰতৰ মাজভাগত অৱস্থিত পৰ্বতখনৰ নাম বিন্ধ্যাচল পৰ্বত।
(ঘ) উত্তৰ ভাৰত আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ সীমা কি?
উত্তৰ: বিন্ধ্যাচল পৰ্বতে উত্তৰ ভাৰত আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰিছে।
(ঙ) এখন দেশৰ চাৰিসীমা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: এখন দেশৰ চাৰিসীমা বুলিলে সেই দেশটোৰ উত্তৰ, দক্ষিণ, পূব আৰু পশ্চিম দিশৰ সীমাক বুজায়।
২. ভাৰতৰ চাৰিসীমাত কি কি আছে লিখা।
উত্তৰ: উত্তৰত: পৰ্বত আৰু তিব্বত মাল+ভূমি
পূবত: পৰ্বত আৰু সাগৰ
পশ্চিমত: থৰ মৰুভূমি
দক্ষিণত: হিন্দ মহাসাগৰ
অনুশীলনী-২
১. তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ দিয়া—
(ক) ভাৰতৰ সীমাৰ প্ৰাচীৰ কি?
উত্তৰ: ভাৰতৰ সীমাৰ প্ৰাচীৰ হিমালয় পৰ্বত।
(খ) ভাৰতৰ দুখন বন্দৰ নগৰৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: ভাৰতৰ দুখন বন্দৰ নগৰ হৈছে—মুম্বাই আৰু চেন্নাই।
(গ) ভাৰতৰ উপকূলীয় অঞ্চলত বাস কৰা লোকসকলৰ প্ৰধান বৃত্তি কি?
উত্তৰ: এই অঞ্চলৰ বাসিন্দাসকলৰ প্ৰধান বৃত্তি হ'ল কৃষিকাজ আৰু মাছ ধৰা।
(ঘ) জাৰোৱাসকলে ক'ত বাস কৰে?
উত্তৰ: জাৰোৱাসকলে আন্দামান দ্বীপত বাস কৰে।
২. চমু টোকা লিখা—
(ক) উত্তৰৰ পার্বত্য অঞ্চল:ভাৰতৰ উত্তৰ অংশত অৱস্থিত পাৰ্বত্য অঞ্চলকেইখন হৈছে দেশৰ আটাইতকৈ উচ্চভূমি আৰু শীতল অঞ্চলসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম। এই অঞ্চলবোৰ মূলতঃ হিমালয় পৰ্বতমালা আৰু ইয়াৰ উপশৃংখলাৰে গঠিত। হিমালয় পৰ্বত হৈছে পৃথিৱীৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ আৰু উচ্চতম পৰ্বতমালা, যি ভাৰতৰ উত্তৰ সীমান্তজুৰি বিস্তৃত হৈ আছে।
উত্তৰৰ পাৰ্বত্য অঞ্চলৰ বিস্ততি:
এই অঞ্চল কাশ্মীৰ, হিমাচল প্ৰদেশ, উত্তৰাখণ্ড, এছামৰ উত্তৰভাগ, অৰুণাচল প্ৰদেশ আদি ৰাজ্যক আৱৰি ৰাখে। ই অঞ্চল মূলতঃ তিনিটা ভাগত বিভক্ত —
-
শিৱালিক (নিম্ন হিমালয়)
-
মধ্য হিমালয় (হিমাচল শৃংখলা)
-
উচ্চ হিমালয় (হিমাদ্রি)
বিশেষ বৈশিষ্ট্যসমূহ:
-
উচ্চ পৰ্বত শৃংখলা:
হিমালয় পৰ্বতৰ ভিতৰত মাউণ্ট এভাৰেষ্ট, কাঞ্চনজংঘা, নন্দাদেৱী, ধৌলাগিৰি আদি বহু উচ্চ শৃংগ আছে। -
হিমবাহ আৰু হ্ৰদ:
এই অঞ্চলত বহুতো হিমবাহ (Glacier) আৰু হ্ৰদ আছে, যেনে গ্যাংগোত্ৰী, ইয়ামুনোত্ৰী, পেঙং হ্ৰদ আদি। -
নদীৰ উৎস:
ভাৰতৰ মুখ্য নদী — গংগা, যমুনা, ব্রহ্মপুত্ৰ আদিৰ উৎস এই পাৰ্বত্য অঞ্চলতে অৱস্থিত। -
আবহাওয়া:
এই অঞ্চলত শীতত বৰফ পৰে আৰু গ্ৰীষ্মত ঠাণ্ডা আবহাওয়া থাকে। উচ্চভূমিত ঠাণ্ডা বেছি আৰু জংঘলীয়া এলেকাত বৰষুণো যথেষ্ট হয়। -
জীৱ-বৈচিত্ৰ্য:
হিমালয় অঞ্চলত বহু ৰেৰুৱা আৰু ঠাণ্ডা প্ৰকৃতিৰ উদ্ভিদ, জন্তু আৰু চৰাই দেখা পোৱা যায়। স্ন’ লেপাৰ্ড, ইয়াক, হিমালয়ান ভালুক, চীৰ পাখি আদি ইয়াত বাস কৰে। -
জনজীৱন:
এই অঞ্চলৰ জনসংখ্যা তুলনামূলক কম। অধিকভাগ লোকে পৰ্বতীয়া কৃষি, পশুপালন, আৰু পর্যটনত নির্ভৰশীল। তেনজিং নৰগে, ৰিণপোচে, আৰু বহু লামা সংস্কৃতি এই অঞ্চলৰে লগত জড়িত। -
অৰ্থনৈতিক গুৰুত্ব:
উত্তৰ পাৰ্বত্য অঞ্চল ভাৰতৰ জলস্ৰোত, জলবিদ্যুৎ, বন সম্পদ আৰু পর্যটনৰ বাবে অতি গুৰুত্বপূর্ণ। বহু পৰ্যটক গ্ৰীষ্মকালত শীতলতা উপভোগ কৰিবলৈ কাশ্মীৰ, মানালি, দাৰ্জিলিং, গাংটক আদিলৈ আহে। -
সামৰিক দৃষ্টিকোণ:
উত্তৰ সীমান্তত চীন, নেপাল, ভুটান আদিৰ সৈতে সীমা থাকি হিমালয় অঞ্চল ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰতো অতি গুৰুত্বপূর্ণ।
(খ) উত্তৰৰ সমভূমি অঞ্চল:উত্তৰৰ সমভূমি অঞ্চল (Northern Plains) হৈছে ভাৰতৰ উত্তৰভাগত অৱস্থিত এক বিস্তৃত, উৰ্বৰ আৰু সমতল ভূমি, যি মূলতঃ গংগা, যমুনা আৰু ব্রহ্মপুত্ৰ নদীৰ দ্বাৰা গঠন হোৱা পলিমাটি জমা হোৱাৰ ফলত সৃষ্টি হৈছে। এই অঞ্চল ভাৰতৰ আটাইতকৈ উৰ্বৰ আৰু জনবহুল অঞ্চলসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম।
অৱস্থান আৰু বিস্তৃতি:
উত্তৰৰ সমভূমি অঞ্চল পশ্চিমত পাঞ্জাবৰ ইন্দাছ নদীৰ উপত্যকাৰ পৰা আৰম্ভ হৈ পূবত অসমৰ ব্রহ্মপুত্ৰ উপত্যকালৈকে বিস্তৃত। ই প্ৰায় ২৫০০ কিমি দীঘল আৰু ২৪০–৩২০ কিমি প্ৰস্থত বিস্তত।
তিনিটা উপ-অঞ্চলত বিভক্ত:
-
পাঞ্জাব সমভূমি: ইন্দাছ আৰু ইয়াৰ উপনদীসমূহৰ দ্বাৰা গঠন; অধিকভাগ অংশ পাকিস্তানত।
-
গংগা সমভূমি: গংগা আৰু ইয়াৰ উপনদীসমূহে গঠন কৰিছে; পশ্চিমৰ উত্তৰ প্ৰদেশৰ পৰা বিহাৰ, পশ্চিমবঙ্গলৈ বিস্তৃত।
-
ব্ৰহ্মপুত্ৰ উপত্যকা: অসম অঞ্চলত অৱস্থিত; ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ দ্বাৰা গঠিত উৰ্বৰ সমভূমি।
ভৌগোলিক বৈশিষ্ট্য:
-
ই অঞ্চল সম্পূৰ্ণৰূপে সমতল আৰু নদীসমূহৰ দ্বাৰা গঠিত পলিমাটি পূৰ্ণ।
-
প্রতি বছৰে বানপানীৰ সৈতে পলিমাটি আনি মাটিকালি উৰ্বৰ কৰি তোলে।
-
পানী, মাটি আৰু বতৰৰ উপযোগীতাৰ বাবে এই অঞ্চল কৃষিৰ বাবে উপযুক্ত।
-
শস্যৰ মূল উৎপাদন অঞ্চল — ধান, গঁহু, চিনি, তৈলবীজ আদি।
জীৱন আৰু জনসংখ্যা:
উত্তৰৰ সমভূমি অঞ্চল ভাৰতৰ আটাইতকৈ জনবহুল অঞ্চল। বহুতো বৃহৎ মহানগৰ— দিল্লী, লখনৌ, পাটনা, কলকাতা ইত্যাদি এই অঞ্চলতে অৱস্থিত। বহুতো কৃষক, ব্যৱসায়ী, চৰকাৰী আৰু বেচৰকাৰী কৰ্মচাৰী এই অঞ্চলতে বাস কৰে।
অৰ্থনৈতিক গুৰুত্ব:
-
ভাৰতৰ খাদ্য উৎপাদনৰ কেন্দ্ৰ বুলি গণ্য কৰা হয়।
-
বিভিন্ন শিল্প— চিনি মিল, কাপোৰ কল, খাদ্য প্ৰসস্কৰণ, আটা মিল ইত্যাদি গঠন হৈছে।
-
বহুতো জাতীয় ঘাইপথ, ৰেলপথ এই অঞ্চল জুৰি আছে।
সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক গুৰুত্ব:
এই অঞ্চলত বহুতো প্ৰাচীন সভ্যতা— যেনে সিন্ধু সভ্যতা, গংগা উপত্যকা সভ্যতা গঢ় লৈ উঠিছিল। বহুতো ধৰ্মীয় স্থান, উৎসৱ, ভাষা, আৰু সংস্কৃতিত এই অঞ্চল সমৃদ্ধ।
(গ) দাক্ষিণাত্য মালভূমি অঞ্চল: দাক্ষিণাত্য মালভূমি অঞ্চল (Peninsular Plateau) হৈছে ভাৰতৰ প্ৰাচীনতম আৰু সৰ্বাত্মকভাৱে শক্তিশালী ভূ-গঠনসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম। এই অঞ্চল ভাৰতৰ দাক্ষিণাঞ্চলত অৱস্থিত মালভূমি, যি ত্ৰিভুজাকৃতি ৰূপত উত্তৰত বিন্ধ্য পৰ্বতৰ পৰা দক্ষিণৰ কন্যাকুমাৰীলৈ বিস্তৃত।
এই অঞ্চলক "ভাৰতীয় উপদ্বীপৰ মালভূমি অঞ্চল" বুলি কোৱা হয়। ই খৰস্ৰোতা নদী, পৰ্বতশৃংখলা, উপত্যকা আৰু শুষ্ক জৈববৈচিত্ৰ্যৰ বাবে বিশেষভাৱে জনাজাত।
বিস্তৃতি আৰু গঠন
দাক্ষিণাত্য মালভূমি অঞ্চল উত্তৰত বিন্ধ্য আৰু সতপুৰা পৰ্বতমালা, পূবত পূর্ব ঘাট, পশ্চিমত পশ্চিম ঘাট আৰু দক্ষিণত কন্যাকুমাৰীলৈকে বিস্তৃত। ইয়াৰ উচ্চতা সাধাৰণতে ৬০০ মিটাৰৰ পৰা ৯০০ মিটাৰলৈ হয়।
এই অঞ্চল মূলতঃ প্ৰাচীন আগ্নেয় শিলৰে গঠিত, আৰু ই গোণ্ডৱানালেণ্ডৰ অংশ আছিল বুলি ভূ-বিজ্ঞানীসকলে বিশ্বাস কৰে।
উপ-অঞ্চলসমূহ:
দাক্ষিণাত্য মালভূমি অঞ্চল কেইটামান উপ-অঞ্চলত ভাগ কৰা যায় —
-
দেক্কান মালভূমি (Deccan Plateau): মালভূমিৰ দক্ষিণভাগ; বহল আৰু খাৰুৱা মাটিৰে পূৰ্ণ।
-
ছট্টা নাগপুৰ মালভূমি (Chotanagpur Plateau): ঝাৰখণ্ড আৰু পশ্চিমবঙ্গৰ অংশত বিস্তৃত; খনিজ সম্পদত সমৃদ্ধ।
-
মহাৰাষ্ট্ৰ মালভূমি: লাৱা উদ্গীৰণৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা কালো মাটিৰে পূৰ্ণ, কপাছ চাষৰ বাবে বিখ্যাত।
ভৌগোলিক বৈশিষ্ট্য:
-
নদ-নদী: গোদাবৰী, কৃষ্ণা, কাবেরী, মহানদী ইত্যাদি নদী এই অঞ্চলত বৈছে।
-
উপত্যকা আৰু জলপ্ৰপাত: হোগেনাক্কল, জগফল, ডুধসাগৰ আদিত অপূৰ্ব জলপ্ৰপাত দেখা পোৱা যায়।
-
মাটি: এই অঞ্চলৰ মাটি সাধাৰণতে খাৰুৱা, ক’লা (black soil) আৰু লাল মাটি হয়। বিশেষকৈ ডেক্কান মালভূমিৰ ক’লা মাটি কপাহ চাষৰ বাবে অতি উপযোগী।
অৰ্থনৈতিক গুৰুত্ব:
-
খনিজ সম্পদ: আয়ৰণ, কইলা, বক্সাইট, ম্যাঙ্গানিজ ইত্যাদি খনিজ পোৱা যায়।
-
কৃষি: ধান, কপাহ, তৈলবীজ, আখ আদি ধান্যৰ চাষ হয়।
-
শিল্প: ভিলাই, জামশেদপুৰ, ৰাঢ় অঞ্চল আদি শিল্প-উন্নয়ন ক্ষেত্ৰ।
-
বনজ সম্পদ: পূৰ্ব ঘাট আৰু পশ্চিম ঘাটত বহল বনাঞ্চল আছে।
সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক গুৰুত্ব:
এই অঞ্চলত বহুতো প্ৰাচীন মন্দিৰ, গুহা আৰু সংস্কৃতি বিকাশ পাইছে। অজন্তা, ইলোৰা, মহাবলীপুরম, হাম্পি আদি ঐতিহাসিক স্থান এই অঞ্চলতে আছে।
(ঘ) উপকূলীয় নিম্নভূমি অঞ্চল: উপকূলীয় নিম্নভূমি অঞ্চল (Coastal Plains) হৈছে ভাৰতৰ সমুদ্ৰৰ কাষত অৱস্থিত সমতল আৰু নিম্নভূমি অঞ্চল, যি মূলতঃ পশ্চিম ঘাট আৰু পূৰ্ব ঘাট পৰ্বতমালাৰ মাজত বিস্তত হৈ আছে। এই অঞ্চল সমুদ্ৰৰ কাষত থকা বাবে ইয়াক উপকূলীয় অঞ্চল বুলি কোৱা হয়।
ভাৰতৰ উপকূলীয় নিম্নভূমি প্ৰধানকৈ দুটা ভাগত বিভক্ত—
1. পশ্চিম উপকূলীয় নিম্নভূমি (Western Coastal Plains):
-
ই পশ্চিম ঘাট পৰ্বতৰ পৰা আৰব সাগৰৰ মাজত অৱস্থিত।
-
উত্তৰত গুজৰাটৰ পৰা দক্ষিণৰ কন্যাকুমাৰীলৈ বিস্তৃত।
-
এই অংশৰ প্রস্থ তুলনামূলকভাৱে সৰু (৫০–৮০ কিমি)।
-
কেইটামান উল্লেখযোগ্য অংশ:
-
কাছ উপকূল (Gujarat Coast)
-
কঙ্কণ উপকূল (Maharashtra-Goa)
-
মালাবাৰ উপকূল (Kerala-Karnataka)
-
-
ইয়াত বহুতো ব্যাকৱাটাৰ, হ্রদ, আৰু সৈকত পোৱা যায়।
-
বাণিজ্যিক বন্দৰ: মুম্বাই, কোচিন, মাৰ্মাগাও
2. পূৰ্ব উপকূলীয় নিম্নভূমি (Eastern Coastal Plains):
-
ই পূৰ্ব ঘাট পৰ্বতৰ পৰা বংগোপসাগৰৰ মাজত বিস্তৃত।
-
উত্তৰত পশ্চিমবঙ্গৰ পৰা দক্ষিণৰ তামিলনাডু আৰু কন্যাকুমাৰীলৈ বিস্তৃত।
-
ই অঞ্চল পশ্চিম উপকূলতকৈ বহল (১০০–১৩০ কিমি)।
-
কেইটামান অংশ:
-
উৎকল উপকূল (Odisha)
-
আন্দ্ৰ উপকূল (Andhra Pradesh)
-
কোৰোমণ্ডেল উপকূল (Tamil Nadu)
-
-
ইয়াত বহুতো ডেল্টা অঞ্চল আছে— যেনে গংগা-ব্ৰহ্মপুত্ৰ, মহানদী, গোদাবৰী, কৃষ্ণা আৰু কাবেরী নদীৰ ডেল্টা।
-
বাণিজ্যিক বন্দৰ: চেন্নাই, বিশাখাপট্টনম, পাৰাদ্বীপ
ভৌগোলিক আৰু আৰ্থ-সামাজিক গুৰুত্ব:
-
এই অঞ্চল উৰ্বৰ হোৱাৰ বাবে কৃষিৰ বাবে উপযোগী।
-
ধান, নারিকল, খাৰু গছ, মাছ ধৰা আদিত লোকসকল ব্যস্ত থাকে।
-
মিঠা পানী আৰু খাৰুৱা পানীৰ সংমিশ্ৰণত বিভিন্ন জলজ প্ৰাণীৰ বাসস্থান সৃষ্টি হয়।
-
বহুতো সৈকত পৰ্যটনক আকর্ষণ কৰে।
বিপদ আৰু সুৰক্ষা:
-
এই অঞ্চল প্ৰাকৃতিক বিপদত সংবেদনশীল— যেনে ঘূৰ্ণিবতাহ (Cyclone), বানপানী, সমুদ্ৰপ্লাৱন।
-
সামুদ্রিক দুষণ, জলবায়ু পৰিৱর্তন, আৰু অতি-উন্নয়নৰ বাবে উপকূলীয় পৰিৱেশৰ ক্ষতি ঘটিছে।
OLD
পাঠ ৫
ভূগোল অধ্যয়নৰ আহিলাঃ মানচিত্ৰ
(১) তলৰ প্রশ্নবোৰৰ চমু উত্তৰ দিয়া ।
(ক) মানচিত্ৰৰ উপাদান কেইবিধ আৰু কি কি?
উত্তৰঃ দূৰত্ব, দিশ আৰু সাংকেতিক চিহ্ন।
(খ) প্রধান দিশ চাৰিটা কি কি?
উত্তৰঃ পূৱ, পশ্চিম, উত্তৰ আৰু দক্ষিণ।
(গ) মানচিত্ৰৰ মাপনী বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ ভূ-পৃষ্ঠৰ ওপৰৰ দূৰত্বক মানচিত্ৰৰ দূৰত্বৰ লগত যি অনুপাতৰ লগত হ্ৰাস কৰি দেখুওৱা হয় তাকে মানচিত্ৰৰ মাপনী বোলে।
(ঘ) কিছু ক্ষেত্ৰত গোলকতকৈ মানচিত্র কিদৰে বেছি সুবিধাজনক?
উত্তৰঃ কাৰণ গোলকত গোটেই পৃথিৱীখন দেখা পোৱা যায় কিন্তু ঠাইখনৰ নাম লিখা হৈ নাথাকে। আনহাতে মানচিত্ৰত একোখন ঠাইৰ নাম, অনুষ্ঠান, প্ৰতিষ্ঠান আদি লিখা হৈ থাকে। সেইবাবে গোলকতকৈ মানচিত্ৰ কিছু ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োজনীয়।
(ঙ) মানচিত্র আৰু নক্সাৰ মাজত পার্থক্য কি?
উত্তৰঃ গোটেই পৃথিৱীখনৰ কোনো এটা অংশ সৰু আকাৰলৈ পৰিৱৰ্তন কৰি কোনো সমতল পৃষ্ঠাত দিশ আৰু দূৰত্বৰ অনুপাত ঠিক ৰাখি অংকন কৰা চিত্ৰই হ'ল মানচিত্ৰ।
আনহাতে, ডাঙৰ মাপনীৰ সহায় লয় অংকন কৰা সৰু ঠাই এখনৰ চিত্ৰই হ'ল নক্সা ।
(চ) মানচিত্র অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত সাংকেতিক চিহ্নবোৰে কি দৰে সহায় কৰে?
উত্তৰঃ সাংকেতিক চিহ্নই মানচিত্ৰত কোনো এখন ঠাইৰ ঘৰ-দুৱাৰ, ৰাস্তা-ঘাট, দলং, গছ-গছনি, ৰে'লপথ, পুখুৰী, কুৱাঁ, খেতি-পথাৰ আদি তথ্যবোৰ প্ৰকৃত আকাৰ আৰু আকৃতিত আঁকি দেখুৱাব নোৱাৰি। গতিকে
এই তথ্যবোৰ বিভিন্ন আখৰ, ৰং, ৰেখা, চিহ্ন আদিৰে দেখুওৱা হয়। এই
চিহ্নবোৰে এখন নিৰ্দিষ্ট ঠাইৰ বিভিন্ন ধৰণৰ তথ্য সম্পৰ্কে আমাক জনাব পাৰে। এনেদৰে
সাংকেতিক চিহ্নবোৰে মানচিত্ৰত সহায় কৰে।
(২) শুদ্ধ উত্তৰটোত চিহ্ন দিয়া—
(ক) উদ্ভিদৰ বিতৰণ দেখুওৱা মানচিত্র বিধ হ’ল—
উত্তৰঃ বতৰৰ মানচিত্ৰ ।
(খ) তলৰ কোনটো দেখুৱাবলৈ মানচিত্রত নীলা ৰং ব্যৱহাৰ কৰা হয়
উত্তৰঃ পানী ভাগ ।
(গ) কম্পাছ ব্যৱহাৰ কৰা হয়—
(ঘ) তলৰ কোনটোৰ বাবে মাপনীৰ প্রয়োজন?
Last Update by Dipawali Bora (02.05.2022)
Check by- Mukesh Borah
-------------------------------
বেলেগ ধৰণৰ প্ৰশ্ন উত্তৰ পাবলৈ এই লিংক টোত ক্লিক কৰক
Click Here Might Learn
-------------------------------
