Chapter 1
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। নিম্নলিখিতবোৰৰ পৰা সঠিক বিকল্পটো বাছনি কৰাঃ
(ক) ন্যায় দর্শন মতে 'প্রমা'ৰ অৰ্থ হ'ল-
(a) শুদ্ধ জ্ঞান
(b) অশুদ্ধ জ্ঞান
(c) প্রকৃত জ্ঞান
(d) যথাযথ জ্ঞান
উত্তৰ: (a)
(খ) ন্যায় দর্শন মতে 'অপ্রমা'ৰ অৰ্থ হ'ল-
(a) শুদ্ধ জ্ঞান
(b) অশুদ্ধ জ্ঞান
(c) প্রকৃত জ্ঞান
(d) যথাযথ জ্ঞান
উত্তৰ: (b)
(গ) 'অপ্রমা'ক ন্যায় দৰ্শনত কি বুলি গণ্য কৰে?
(a) কোনো বস্তুৰ সঠিক আশংকা
(b) কোনো বস্তুৰ ব্যক্তিগত আশংকা
(c) ব্যক্তিগত অস্তিত্ব
(d) কোনো বস্তুৰ মিছা আশংকা
উত্তৰ: (d)
(ঘ) ন্যায় দর্শনত 'প্রমা'ক কি বুলি গণ্য কৰা হয়?
(a) কোনো বস্তুৰ ওপৰত এটা আশংকা
(b) কোনো বস্তুৰ সঠিক আশংকা
(c) অবৈধ জ্ঞান
(d) ওপৰৰ কোনোটোৱেই নহয়।
উত্তৰ: (b)
(ঙ) প্ৰমাৰ কেইটা বৈশিষ্ট্য পোৱা যায়?
(a) এটা
(b) দুটা
(c) তিনিটা
(d) চাৰিটা
উত্তৰ: (c)
(চ) ন্যায়-বৈজ্ঞানিক দর্শনে বিশ্বাস কৰে?
(a) প্রমা
(b) অপ্রমা
(c) প্রমা আৰু অপ্রমা উভয়বিধ
(d) ওপৰৰ এটাও নহয়
উত্তৰ: (c)
(ছ) মীমাংসা দর্শনে বিশ্বাস কৰে-
(a) প্রমা
(b) অপ্রমা
(c) উভয় প্রমা আৰু অপ্রমা
(d) ওপৰৰ সকলোবোৰ
উত্তৰ: (a)
(জ) 'অপ্রমা'ই তলৰ কোনটোক প্রাধান্য দিয়ে?
(a) স্মৃতি
(b) সংশয়
(c) ভূল
(d) এইবোৰ সকলো
উত্তৰ: (d)
(ঝ) তলৰ কোনটো সম্প্রদায়ে পৰতঃ প্রামাণ্যবাদ আৰু পৰতঃ অপ্রামাণ্যবাদত বিশ্বাস কৰে?
(a) বৈশেষিক
(b) মীমাংসা
(c) বেদান্ত
(d) ন্যায়
উত্তৰ: (d)
(ঞ) তলত দিয়া ভাৰতীয় দৰ্শনৰ কোনবিধ সম্প্রদায়ে স্বতঃপ্রামাণ্যবাদ বিশ্বাস কৰিছে-
(a) ন্যায়
(b) চার্বাক
(c) মীমাংসা
(d) বেদান্ত
উত্তৰ: (c)
(ট) ন্যায় দর্শনে বিশ্বাস কৰে-
(a) পৰতঃপ্রামাণ্যবাদ
(b) পৰতঃঅপ্রামাণ্যবাদ
(c) স্বতঃপ্রামাণ্যবাদ
(d) উভয় পৰতঃপ্রামাণ্যবাদ আৰু পৰতঃঅপ্রামাণ্যবাদ
উত্তৰ: (d)
(ঠ) মীমাংসা দর্শনে বিশ্বাস কৰে-
(a) পৰতঃপ্রামাণ্যবাদ
(b) পৰতঃঅপ্রামাণ্যবাদ
(c) স্বতঃপ্রামাণ্যবাদ
(d) উভয় পৰতঃপ্রামাণ্যবাদ আৰু পৰতঃঅপ্রামাণ্যবাদ
উত্তৰ: (c)
(ঢ) নিম্নলিখিত কোনটোৱে ভাৰতীয় দৰ্শনত বৈধ জ্ঞান বুজায়?
(a) প্রমা
(b) অপ্রমা
(c) জ্ঞান
(d) মায়া
উত্তৰ: (a)
(ণ) প্রমা কোনটো উপায়েৰে উৎপন্ন হয়?
(a) প্রত্যক্ষ, অনুমান, আৰু শব্দ
(b) প্রত্যক্ষ, সমাধি, আৰু যোগ
(c) শব্দ, মায়া, আৰু কৰ্ম
(d) অনুমান, যোগ, আৰু কৰ্ম
উত্তৰ: (a)
(ত) তলৰ কোনটো বৈধ জ্ঞানৰ (প্রমা) ৰূপ নহয়?
(a) উপলব্ধি
(b) অনুমান
(c) ভ্রম
(d) সাক্ষ্য
উত্তৰঃ (c)
(থ) অপ্রমা শব্দটোৱে নিম্নলিখিত কোনটো বুজায়?
(a) বৈধ জ্ঞান
(b) অবৈধ জ্ঞান
(c) উপলব্ধি
(d) ধাৰণা
উত্তৰ: (b)
(দ) নিম্নলিখিত কোনটো অপ্ৰমাৰ উদাহৰণ?
(a) ভ্রম (মিথ্য)
(b) অনুমান (অনুমান)
(c) ধাৰণা (প্রত্যক্ষ)
(d) সাক্ষ্য (শব্দ)
উত্তৰ: (a)
২। 'প্রমা' কি?
উত্তৰঃ "বৈধ অথবা সঠিক জ্ঞানক ‘প্রমা’ বুলি কোৱা হয়।"
৩। 'প্রমা'ৰ অৰ্থ ………… জ্ঞান। (খালী ঠাই পূৰণ কৰা)
উত্তৰঃ যথার্থ
৪। প্রমা কাক বোলে।
উত্তৰঃ "বস্তুৰ যথার্থ বা সঠিক স্বৰূপক জ্ঞান কৰা প্ৰমা বুলি কোৱা হয়।"
৫। 'প্রমা' শব্দৰ ব্যুৎপত্তিগত অর্থ কি?
উত্তৰঃ 'প্ৰমা' শব্দটোৰ ব্যুৎপত্তিগত অৰ্থ হৈছে 'প্ৰকৃষ্ট জ্ঞান' — য'ত 'প্ৰ' অৰ্থত বোঝায় যথার্থতা (truth or validity) আৰু 'মা' অৰ্থত বোঝায় জ্ঞান। সেয়া মতে, ব্যুৎপত্তিগতভাৱে 'প্ৰমা' বুলিলে বুজোৱা হয় বৈধ বা যথার্থ জ্ঞান বা অভিজ্ঞতা।
৬। প্রমা বুলিলে কি বুজায়?
উত্তৰঃ প্ৰমা হৈছে ভাৰতীয় দর্শনত সেই ধৰণৰ জ্ঞান, যি সঠিক, প্রামাণিক আৰু ত্ৰুটিমুক্ত। ই যিকোনো বস্তু বা সত্যৰ বিশুদ্ধ জ্ঞানক সূচায়।
৭। প্রকৃষ্টজ্ঞান কি?
উত্তৰঃ "প্ৰকৃষ্ট জ্ঞান বুলিলে সাধাৰণতে সঠিক বা যথার্থ জ্ঞানকেই বুজোৱা হয়।"
৮। মীমাংসা মতে, প্ৰমাৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্য কি?
উত্তৰঃ "মীমাংসা দাৰ্শনিকসকলে প্ৰমাৰ এটা বিশেষ লক্ষণ হিচাপে ‘নতুনত্ব’ বা ‘নৱীনতা’ (Novelty)ৰ কথা উল্লেখ কৰিছে।"
৯। 'অপ্রমা' কি?
উত্তৰঃ "যি জ্ঞান অশুদ্ধ বা ত্রুটিপূর্ণ, তাক অপ্রমা বুলি কোৱা হয়।"
১০। অপ্রমা বুলিলে কি বুজায়?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় দৰ্শনৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত, ‘অপ্ৰমা’ বুলিলে বুজোৱা হয় ভুল বা ত্রুটিপূর্ণ জ্ঞান। এই ধৰণৰ জ্ঞানত যথার্থতাৰ অভাব থাকে, অৰ্থাৎ ই বাস্তৱতাৰ সৈতে সঙ্গতিপূর্ণ নোহোৱাকৈ বিভ্ৰান্তিকৰ হয়। সাধাৰণতে, অপ্ৰমা মিছা ধাৰণা, ভ্রম, সন্দেহ আৰু অনিশ্চিত তথ্যৰ পৰিণতিত জন্ম লয়।
১১। অপ্রমা কেই প্রকাৰৰ?
উত্তৰঃ অযথার্থ অনুভৱ বা অপ্ৰমা মূলত তিনি প্ৰকাৰৰ হোৱা দেখা যায়— (ক) সংশয়, (খ) বিপর্যয়, আৰু (গ) তর্ক।
১২। সংশয় কাক বোলে?
উত্তৰঃ একেই বস্তুত বিভিন্ন আৰু পৰস্পৰবিৰোধী ধৰ্ম বিদ্যমান বুলি যেতিয়া অনুভূত হয়, তেতিয়াকৈ জন্ম হোৱা অনিশ্চয়তাপূৰ্ণ জ্ঞানক ‘সংশয়’ বোলা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, দূৰত থকা এটা বস্তু খুঁটা নে মানুহ—এই বিষয়ে নিশ্চিতভাৱে ক'ব পৰা নাযায়, কাৰণ কেতিয়াবা তাক খুঁটা বুলি লাগে আৰু কেতিয়াবা মানুহ বুলি। এনে সন্দেহজনক অৱস্থাকেই সংশয় বুলি কোৱা হয়।
১৩। সংশয় কেই প্রকাৰৰ?
উত্তৰঃ সংশয়ক মূলত পাঁচটা শ্ৰেণীত বিভক্ত কৰা হৈছে।
১৪। সংশয় প্রমা হয় নে?
উত্তৰঃ সংশয়ক প্রমা বুলি গণ্য কৰা নাযায়, কাৰণ এই ধৰণৰ জ্ঞানত কোনো ধাৰণাৰ নিশ্চিততা নাথাকে। ইয়াত একাধিক বিপৰীত বা বিৰুদ্ধ ধাৰণাই জ্ঞানৰ বস্তুটোক অনিশ্চিত কৰি তোলে। যিহেতু একে বস্তুত একে সময়তে একাধিক বিপৰীত ধর্ম থকা সম্ভৱ নহয়, সেইবাবে এনে জ্ঞান অযথার্থ অনুভৱ আৰু প্ৰমা নহয়।
১৫। বিপর্যয় কাক বোলে?
উত্তৰঃ বিপৰ্যয় মানে হৈছে ভ্রমজ্ঞান বা মিথ্যাজ্ঞান। যেতিয়া কোনো ভুল জ্ঞানক সঠিক বুলি নিশ্চিত ধৰা হয়, তেতিয়া তাক বিপৰ্যয় বোলা হয়। সংশয় অনিশ্চিত জ্ঞান হ’লেও, বিপৰ্যয় হৈছে নিশ্চিত কিন্তু ভ্ৰান্ত জ্ঞান।
১৬। বিপর্যয় প্রমা নে?
উত্তৰঃ বিপৰ্যয়ক প্ৰমা বুলি গণ্য কৰা নাযায়, কাৰণ এইটো ভ্ৰান্তিজনক। ইয়াত ভ্রমজ্ঞানৰ মাধ্যমেৰে বাস্তৱ বস্তুটোৰ ওপৰত এটা মিথ্যা বা অনুচিত লক্ষণ আৰোপ কৰা হয়।
১৭। তর্ক কাক বোলে?
উত্তৰঃ তর্ক হৈছে এনে এক যুক্তিপূৰ্ণ পদ্ধতি, যাৰ মাধ্যমে মূল বিষয়বস্তুৰ বিপৰীত বক্তব্যক অসত্য প্ৰমাণ কৰি, মূল দাবী বা বাক্যটোৰ সত্যতা প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়।
১৮। তর্ক কেই প্ৰকাৰৰ?
উত্তৰঃ তর্ক মূলত পাঁচ প্ৰকাৰৰ হয়। সেইবোৰ হ’ল— (ক) আত্মাশ্ৰয় তর্ক, (খ) অন্যোন্যাশ্ৰয় তর্ক, (গ) চক্রক তর্ক, (ঘ) অনৱস্থা, আৰু (ঙ) তদন্যবাধিতাৰ্থপ্ৰসংগ।
১৯। তর্ক প্রমা হয় নে?
উত্তৰঃ তর্ক নিজে প্ৰমা নহয়; ই কেৱল প্ৰমাৰ সত্যতা প্ৰতিষ্ঠা কৰাত সহায়ক ভূমিকা পালন কৰে।
২০। 'প্রমাণ'ৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ বৈধ বা শুদ্ধ জ্ঞান লাভৰ যি পদ্ধতি বা উৎস, তাকেই ‘প্ৰমাণ’ বুলি কোৱা হয়।
২১। প্রমাণ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ প্ৰমাণ হৈছে তেনে এটা মাধ্যম, যাৰ মাধ্যমে সত্য বা যথার্থ জ্ঞান লাভ কৰা যায়। বিশেষভাৱে, যি কাৰণৰে প্ৰমা জন্ম লয়, তাকেই ‘প্ৰমাণ’ বুলি কোৱা হয়। ভাৰতীয় দর্শনত প্ৰমাৰ উৎপাদক বা জনকক প্ৰমাণ ৰূপে স্বীকৃতি দিয়া হয়।
২২। ন্যায় দর্শনে কি কি প্রমাণ গ্রহণ কৰিছে?
উত্তৰঃ চাৰিধৰণৰ প্ৰমাণ গ্ৰহণ কৰা হৈছে— যথাক্রমে: প্রত্যক্ষ, অনুমান, উপমান, আৰু শব্দ।
২৩। বৌদ্ধ দর্শনৰ মতে প্রমাণ কেই প্ৰকাৰৰ?
উত্তৰঃ বৌদ্ধ দর্শনৰ মতে, প্ৰমাণ মূলত দুবিধ — যথা: প্রত্যক্ষ আৰু অনুমান।
২৪। বৈশেষিক দৰ্শনৰ মতে প্রমাণ কেই প্ৰকাৰৰ?
উত্তৰঃ বৈশেষিক দর্শনৰ মতে, প্ৰমাণ দুটা মূল প্ৰকাৰৰ — যথা: প্রত্যক্ষ আৰু অনুমান।
২৫। সাংখ্য দৰ্শনৰ মতে প্রমাণ কেই প্ৰকাৰৰ?
উত্তৰঃ সাংখ্য দর্শনৰ মতে, প্ৰমাণ তিনিধৰণৰ — যথা: প্রত্যক্ষ, অনুমান, আৰু শব্দ।
২৬। বেদান্ত দৰ্শনৰ মতে প্রমাণ কেই প্ৰকাৰৰ?
উত্তৰঃ বেদান্ত দৰ্শনৰ মতে, প্ৰমাণ ছয়বিধ — যথা: প্রত্যক্ষ, অনুমান, উপমান, শব্দ, অৰ্থাপত্তি আৰু অনুপলব্ধি।
২৭। প্রভাকৰ মিশ্ৰই কেইটা প্রমাণ স্বীকাৰ কৰিছে?
উত্তৰঃ প্ৰভাকৰ মতে, প্ৰমাণ পঁচধৰণৰ — যথা: প্রত্যক্ষ, অনুমান, উপমান, শব্দ, আৰু অৰ্থাপত্তি।
২৮। কুমাৰিল ভট্টই কেইটা প্ৰমাণ স্বীকাৰ কৰিছে?
উত্তৰঃ ভট্ট দৰ্শন অনুসৰি, প্ৰমাণ ছয়বিধ — যথা: প্রত্যক্ষ, অনুমান, উপমান, শব্দ, অৰ্থাপত্তি আৰু অনুপলব্ধি।
২৯। চার্বাক দর্শনে কেইটা প্রমাণ গ্রহণ কৰিছে?
উত্তৰঃ চার্বাক দৰ্শনৰ মতে, প্ৰত্যক্ষই একমাত্ৰ প্ৰমাণ হিচাপে স্বীকৃত।
৩০। ভাৰতীয় জ্ঞানতত্ত্ব অনুসৰি জ্ঞানৰ দুটা প্ৰকাৰ কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় জ্ঞানবিদ্যাৰ অনুসাৰে, জ্ঞান মূলত দুবিধ — স্মৃতি আৰু অনুভৱ।
৩১। স্মৃতি কি?
উত্তৰঃ স্মৃতি হৈছে পূৰ্বে হোৱা অভিজ্ঞতা বা জ্ঞানৰ পুনঃস্মৰণ। অৰ্থাৎ, স্মৃতিৰ মাধ্যমে আমি অতীতৰ কোনো অনুভৱ বা জ্ঞান মনত পেলাব পাৰো।
৩২। স্মৃতি কাক বোলে?
উত্তৰঃ যি জ্ঞান ইন্দ্ৰিয়ৰ সহায়তা নলোৱাকৈ কেৱল অন্তৰ্নিহিত সংস্কাৰৰ পৰা উৎপন্ন হয়, তাকেই 'স্মৃতি' বুলি কোৱা হয়।
৩৩। স্মৃতি প্রমা হয় নে?
উত্তৰঃ স্মৃতিজ্ঞান প্রমা নহয়।
৩৪। স্মৃতি হ'ল পুনৰাবৃত্তিমূলক / উপস্থাপনমূলক। (শুদ্ধ উত্তৰটো বাচি উলিওৱা)।
উত্তৰঃ পুনৰাবৃত্তিমূলক
৩৫। স্মৃতিক কিয় পুনৰাবৃত্তিমূলক বুলি কোৱা হয়?
উত্তৰঃ স্মৃতিৰ ক্ষেত্ৰত যি বস্তু সম্পৰ্কে আমি অতীতত জ্ঞান অৰ্জন কৰিছোঁ, তাক পুনৰ বৰ্তমানত মনত পেলোৱা হয়। সেইবাবে স্মতিক পুনৰাবৃত্তিমূলক জ্ঞান বুলি কোৱা হয়।
৩৬। স্মৃতিৰ প্ৰসাৰ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ কিছুমান মনোবিজ্ঞানীৰ মতে, এজন ব্যক্তিয়ে একে সময়তে একাধিক বস্তুৰ প্ৰতি মনোযোগ কেন্দ্ৰীভূত কৰিব পাৰে। তেওঁ একে সময়ত যিমান বস্তুৰ প্ৰতি মনোযোগ দিব পাৰে, সেই সংখ্যাটোকেই তেওঁৰ মনোযোগ বা স্মৃতিৰ ‘প্ৰসাৰ’ (span) বুলি কোৱা হয়।
৩৭। স্মৃতি চাপ কি?
৩৮। স্মৃতিৰ প্ৰথম চৰ্তর্ত কি?
