পৃথিৱীৰ আকাৰ আৰু আকৃতি
কাষৰ ছবিখনলৈ চোৱা । এইথন মহাকাশৰ পৰা লোৱা পৃথিৱীৰ ছবি । ছবিথন চাই পৃথিৱীৰ আকৃতি কেনেকুৱা বুলি ধাৰণা হৌছে ? আমি সাধাৰণতে পৃথিৱীখন ঘূৰণীয়া বুলি কওঁ । পিচে ই সম্পূৰ্ণ ঘূৰণীয়া নহয় । ইয়াৰ দুয়ো মূৰ সামানয চাপ খোৱা আৰু মীজৰ অংশ অলপ ওফন্দি উঠা । তলৰ চিএত পৃথিৱীখনক এটি বৃওৰ লগত তুলনা কৰা হৈৌছে । বৃওটিত উল্লেখ কৰা ধৰণে পৃথিৱাীৰ ' ক ' আৰু ' খ ' অংশ সামান্য চাপ খোৱা আৰু পথালিকৈ ' গ ' আৰু ' ঘ ' অংশ সামানয ওফন্দি উঠা ।
তোমালোকে নিশ্চয় গোলক দেখিছা ।পৃথিৱীৰ আকৃথিৰ ধাৰণা লবলৈ গোলক ব্যৱহাৰ কৰা হয় । গোলক হল বৃহৎ পৃথিৱীখনৰ সূক্ষ্ম আৰ্হি বা নমুনা । গোলক আকৃতিত ঘূৰণীয়া । এই ঘূৰণীয়া গোলকত পৃথিৱীৰ আচল উপবৃওাকাৰ আকৃতিটো দেখুনাবলৈ অসুবিধা । সেয়েহে আমাৰ সুবিধাৰ বাবে গোলকত পৃথিৱাখলক ঘূৰণীয়া কৰিয়েই দেখুওৱা হয় ।
|
জানি থওঁ আহাঃ আকৃতিঃ কোনো এটা
বস্তুৰ দেখা ৰূপটোৱেই হল আকৃতি । যেনে- দেখিবলৈ ঘূৰণীয়া, গোলাকাৰ, চেপেটা,
তিনিকোণীয়া, চাৰিকোণীয়া ইত্যাদি । আকাৰঃ আকাৰ হল
কোনো এটা বস্তুৱে আগুৰি থকা ঠাইৰ পৰিমাণ । যেনে- কম ঠীই আগুৰিলে সৰু আকাৰ, বহু
ঠাই আগুৰিলে বৃহৎ আকাৰ ইত্যাদি । |
পৃথিনৱীথন আকাৰত বাৰু কিমান ডাঙৰ ,অনুমান কৰাচোন ! কাষৰ চিএত দেখুওৱাৰ দৰে বল এটাত ' ক 'এটা বিন্দু লোৱা । এডাল সূতা বা ৰছিৰে ' ক ' বিন্দুৰ পৰা বলটোৰ সৈঁমাজৰ ওপৰেৰে এপাক ঘূৰাই পুনৰ ' ক ' বিন্দুলৈ জোখ লোৱা । এতিয়া স্কেলৰ সহায়ত সূতাডালৰ বলটোৰ ঘেৰটোৱে সামৰা অংশৰ জোখ লোৱা । দেথিবা কেইচেণ্টিমিটাৰ মানহে হব । এনেকৈ বলটো জোখাৰ দৰে পৃথিৱাখন সোঁমাদৰ ওপৰেৰে জুখিলে তাৰ দৈৰ্ঘ পাম ৪০,০০০ কিল'মিটাৰ । গতিকে অনুমান কৰাচোন আমাৰ পৃথিৱীখন কিমান চাঙৰ !
তলৰ গোলকটোলৈ মন কৰা । ওপৰৰ পৰা তললৈ হেলনীয়া শলা এডাথিৱীৰ কেন্দ্ৰৰে পাৰ হৈ যোৱা এই ৰেখাডালকে পৃথিৱীৰ মেৰুদণ্ড বোলে । এই মেৰুদণ্ডডালে সংযোগ কৰা এপৰৰ পিনে থকা বিন্দুটেক উওৰ মেৰু বা সুমেৰু ( north pole ) আৰু তলৰ পিনে থকা বিন্দুটোক দক্ষিণ মেৰু বা কুমেৰু (south pole ) বোলা হয় ।
শলাকডালৰ ওপৰত গোলকটো ঘূৰাৰ দৰে পৃথিৱীখনেও নিজ মেৰুদণ্ডৰ ওপৰত পশ্চিমৰ পৰা পূবলৈ অনবৰতে ঘূৰি আছে । মনত ৰাখিবা, প্ৰকৃত পৃথিৱীখনত মেৰু দুটা স্থায়ী । গোলকত মেৰুদণ্ড বুজাবলৈ ব্যৱহাৰক কৰা শলাডালৰ দৰে আমাৰ পৃথিৱীৰ কোনো শলা নাই । পৃথৱীৰ দুয়োমূৰ সংযোগী মেৰুদণ্ডডাল এডাল কাল্পনিক ৰেখাহে ।
চিএ-৫ ৰ গোলকটোলৈ মন কৰা গোলকত পথালিকৈ সোঁমাজেৰে এডাল ভগ্ন ৰেখা অংকন কৰা হৈছে । ঠিক একেদৰে এডাল ৰেখা কল্পনা কৰি লোৱা হৈছে । ইয়াকে বিষুৱ ৰেখা (equator) বুলি কোৱা হয় ।
এই ৰেখাডালে পৃথিৱীখনক সমানে দুভাগত ভাগ কৰিছে । ইয়াৰ উওৰ অংশক উওৰ গোলাৰ্ধ আৰু দক্ষিণ অংশক দক্ষিণ গোলাৰ্ধ বোলা হয় । ইয়াক পৰা আমি জানিলোঁ যে বিষুৱহল পৃথৱীক সমানে দুভাগ কৰা এডাল কাল্পনিক বৃওাকাৰ ৰেখা ।
|
(১) গোলকত বিচাৰি
উলিওৱা – (ক) উওৰ মেৰু
বাসুমেৰু, (খ) দক্ষিন মেৰু বা কুমেৰু,(গ) বিষুৱ ৰেখা (২) বহীত এটা গোলক
আঁকি তলৰ দিয়াবোৰ বহুএৱা – (খ) মেৰুদণ্ড, (খ)
উএৰ মেৰু, (গ) দক্ষিন মেৰু, (ঘ) বিষুৱ ৰেখা (৩) গোলকচ চাই আমাৰ
দেশ ভাৰতবৰ্ষ কোন গোলাৰ্ধত কোৱা । |
পৃথিৱীৰ উপৰিভাগত কোনো ঠাইৰ স্থিতি নিৰ্ণয় কৰাৰ ক্ষেএত বিষুৱ ৰেখাৰ সহায় লোৱা হয় । অৰ্থাৎ কোনো এখন ঠাই বিষুৱৰ উএৰ নে দক্ষিন তাক বিষুৱ ৰেখাৰ পৰা জানিব পাৰি । আকৌ ঠাইথন বিষুৱ ৰেখাৰ কিমান উওৰে বা কিমান দক্ষিণে তাক জানিবৰ বাবে বিষুৱ ৰেখাৰ সমান্তৰালকৈ ক্ৰমে উওৰলৈ আৰু দক্ষিণলৈ কিছুমান বৃওাকাৰ ৰেখা ৰল্পনা কৰা হৈছে । এই ৰেখাবোৰকে অক্ষৰেখা বোলে ।
প্ৰতিচাল অক্ষৰেখাৰ মান বা জোখক অক্ষাংশ বোলে । বিষুৱৰ উওৰলৈ থকা অক্ষেৰেখা সমূহৰ মান বা জোথক উওৰ অক্ষাংশ আৰু দক্ষিণলৈ থকা অক্ষৰেখা সমূহৰ মান বা জোখক দক্ষিণ অক্ষাংশ বোলে । সাধাৰণতে আনি দূৰত্ব মিটাৰ,কিল'মিটাৰ আদিৰে জোখো । গোলাকাৰ পৃথিৱাখনৰ উৰিভাগত অক্ষৰেখাসমূহ ডিগ্ৰী (°) ৰে জুখি উলিওৱা হয় । বিষুৱৰেখাৰ মান হল ০° অৰ্থাৎ ০° অক্ষাংশ ।
জানি থওঁ আহাঃ
কোনো স্থান বা বিন্দুৱে বিষুৱ ৰে্খাৰ পৰা কেন্দ্ৰলৈ কল্পনা কৰা ৰেখাৰ সৈতে পৃথিৱীৰ কেন্দ্ৰত সৃষ্টি কৰা কোণৰ মাৰ বা জোখকে সেই স্থান বা বিন্দুৰ অক্ষাংশ বোলে ।
সেই অনুসাৰে ০° অক্ষাংশৰ পৰা ক্ৰমে উওৰলৈ ১° অক্ষাাংশত একোডাল অক্ষৰেখা কল্পনা আগবাডিলে উওৰ মেৰুত ৯০° পাম । নিৰীক্ষণৰ সুবিধাৰ বাবে গোলকত প্ৰতিডাল অক্ষৰেখাঅংকন নকৰি একোটা নিৰ্দিষ্ট অক্ষাংশৰ অন্তৰে অন্তৰে একোডাল অক্ষৰেখা অংকন কৰা হয় । যেনে- উওৰ গোলাৰ্ধত ৫° উওৰ অক্ষাংশ (5° north lati-tude), ১০° উওৰ অক্ষাংশ, ১৫° উওৰ অক্ষাংশ ইত্যাদি । আকৌ দক্ষিণ গোলাৰ্ধত ৫° দক্ষিণ অক্ষাংশ (5° south latitude), ১০° দক্ষিণ অক্ষাংশ, ১৫° দভিণ অক্ষাংশ ইত্যাদি । অক্ষৰেখাৰ মান অৰ্থাৎ অক্ষাংশ কেনেদৰে নিৰ্ণয় কৰা হয় তাক পিছলৈ বিতংকৈ জানিব পাৰিবাহঁক ।
আচলতে প্ৰতিচাল অক্ষৰেখা একোটা বৃওহে । ওপৰৰ চিএত দেখা গৈছে যে বিষুৱৰ পৰা ক্ৰমে উওৰলৈ আৰু দক্ষিণলৈ অক্ষৰেখাৰ দ্বাৰা গঠিত বৃও (অক্ষবৃও) সমূহৰ আকাৰ ক্ৰমে সৰু হৈ আহে আৰু ৯০° পাম । নিৰীক্ষণৰ সুবিধাৰ বাবে গোলকত প্ৰতিডাল অক্ষৰেখা অংকন নকৰি একোটা নিৰ্দিষ্ট অক্ষাংশৰ অন্তৰে অন্তৰে একোডাল অক্ষৰেখা অংকন কৰা হয় । যেনে- উওৰ গোলাৰ্ধত ৫° উওৰ অক্ষাংশ ( 5° north lati- tube ), ১০° উওৰ অক্ষাংশ, ১৫° উওৰ অক্ষাংশ ইত্যাদি । আকৌ দক্ষিণ গোলাৰ্ধত ৫° দক্ষিণ (5° south latitube ), ১০° দক্ষিণ অক্ষাংশ, ১৫° দক্ষিণ অক্ষাংশ ইত্যাদি । অক্ষৰেখাৰ মান অৰ্থাৎ অক্ষাংশ কেনেদৰে ১৫° দক্ষিণ অক্ষাংশ ইত্যাদি । অক্ষৰেখাৰ মান অৰ্থাৎ অক্ষাংশ কেনেদৰে নিৰ্ণয় কৰা হয় তাক পিছলৈ বিতংকৈ জানিব পাৰিবাহঁক ।
আচলতে প্ৰতিডাল অক্ষৰেখা একোটা বৃওহে । ওপৰৰ চিএত দেখা গৈছে যে বিষুৱৰ পৰা ক্ৰমে উওৰলৈ আৰু দক্ষিণলৈ অক্ষৰেখাৰ দ্বাৰা গঠিত বৃও ( অক্ষবৃও ) সমূহৰ আকাৰ ক্ৰমে সৰু হৈ আহে আৰু ৯০° উওৰ আৰু দক্ষিণ অক্ষাংশত এটা বিন্দুত পৰিণত হয়, (চিএ-৬ ) ।
বিষুৱ ৰেখাৰ উপৰি সততে ব্যৱহাৰ হোৰা কেইচামান প্ৰধান অক্ষৰেখা হল-
(ক) কৰ্কট ক্ৰান্তি (২৩ ১/২° উঃ অক্ষাংশ)/ (231/2° N. Lat )
(খ) মকৰ ক্ৰান্তি(২৩ ১/২° দঃ অক্ষাংশ)/ (231/2° S. Lat )
(গ) সুমেৰু বৃও (৬৬ ১/২° উঃ অক্ষাংশ )/ (66 1/2° N. Lat )
(ঘ) কুমেৰু বৃও (৬৬ ১/২° দঃ অক্ষাংশ)/ (66 1/2° S. Lat )
|
জানি থওঁ আহাঃ গ্ৰীম্ম মণ্ডলত সূৰ্যৰ ৰশ্মিৰ তীব্ৰতা অত্যাধিক
হোৱাৰ বাবে এই অঞ্চলৰ মানুহৰ গাৰ বৰণ সাধাৰণতে কলা হোৱা দেখা যায় । সেযেহে
আফ্ৰিকা মহাদেশৰ বিষুৱীয় অঞ্চলৰ স্থায়ী বাসিন্দাসকলৰ গাৰ বৰণ পৃথিৱীৰ আন আন
অঞ্চলৰ লোকসকলৰ তুলনাত কলা । |
|
উওৰ দিয়া- (১) মানচিএ চাই কৰ্কট ক্ৰান্তি ৰেখা ভাৰতৰ কোন
কোন ৰাজ্যৰ ওপৰেৰে পাৰ হৈ গৈছে, কোৱা । (২) তলৰ উল্লেখ কৰা দেশসমূহ কোন তাপমণ্ডলৰ অন্তৰ্গত
গোলক অখবা মানচিএ চাই কোৱা- (ক) জাপান, (খ) ফ্ৰাসন্স, (গ) দক্ষিণ আফ্ৰিকা, (ঘ) ছুচান । |
এতিয়া আহোঁ আন এটি বিষয়লৈ । অসমৰ দৰং জিলাখন কত বুলি সুধিলে আমি হয়তো উওম পাম- ব্ৰহ্মপুএৰ উওৰ পাৰে অথবা শোণিত পুৰ জিলাৰ পশ্চিমে অৱস্থত বুলি । আকৌ গোৱালপাৰা চহসনৰ অৱস্থান সম্পৰ্কে সুধিলে উওৰ পাম ব্ৰহ্মপুএৰ দক্ষিণ পাৰে অথবা গুৱাহাটীৰ পৰা প্ৰায় ১৫০ কিলোমিটাৰ পশ্চিমে অৱস্থিত বুলি । অৰ্থাৎ কোনো এখন ঠাইৰ অৱস্থান আন এখন ঠাই বা প্ৰধান অৱয়ৱৰ প্ৰসংগ তথা পৰিপ্ৰেক্ষিততহে নিৰ্ণয় কৰোঁ ।
ইতিমধ্যে আমি পাই আহিছোঁ যে পৃথিৱীৰ উপৰিভাগত কোনো ঠাইৰ অৱস্থন নিৰ্ণয়ৰ বাবে অক্ষৰেখা ব্যৱহাৰ কৰা হয় । যেনে- গুৱাহাটী মহানগৰখন ২৬ ১/২° উওৰ অক্ষাংশত অৱস্থিত । কিন্তু একেডাল অক্ষৰেখাত অৱস্থিত দুখন ঠাইৰ অৱস্থান কেৱল অক্ষাংশৰে নিৰ্ণয় কৰা অসুবিধা। উদাহৰণস্বৰূপে, ঋাৰখণ্ডৰ হাজাৰিবাগ আৰু মধ্যপ্ৰদেশৰ ৰাজগড প্ৰায় একে অক্ষাংশ (প্ৰায় ২৮° উঃ অক্ষাংশ )ত অৱস্থিত যদিও ঠাই দুখনৰ অৱস্থান একেলগে নহয় । সেয়েহে, কোনো ঠাইৰ অৱস্থান নিৰ্ণয়ৰ বাবে অক্ষৰেখাৰ উপৰি উওৰ মেৰু আৰু দক্ষিন মেৰু সংযোগী কিছুমান কাল্পনিক ৰেখাৰ সহায় লোৱা হয় । এই ৰেখাবোৰকে দ্ৰাঘিমা ৰেখা বোলে । প্ৰতিডাল দ্ৰাঘিমা ৰেখাৰ মান বা জোখক ডিগ্ৰী (°) দ্ৰাঘিমানশৰে প্ৰকাশ কৰা হয় । প্ৰতিডাল দ্ৰাঘিমাৰেখাই একো একোটা অৰ্ধবৃও আৰু দ্ৰাঘিমাসমূহৰ মাজৰ দূৰত্ব বিষুৱৰ পৰা ক্ৰমান্বয়ে গৈ দুয়ো মেৰুত একলগ হৈ যায় ।
|
(১) গোলক বা পৃথিৱীৰ মানচিএত মুখ্য দ্ৰাঘিমা ৰেখাৰ
অৱস্থিতি চাই লোৱা । (২) গোলকত চাই ভাৰতবৰ্ষ মুখ্য দ্ৰাঘিমাৰেখাৰ পূব নে পশ্চিম দিশে অৱস্থিত, কোৱা । |
গোলকটোলৈ পুনৰ মন কৰা। দেখিবা যে পূবা-পশ্চিমাকৈ অক্ষৰেখা আৰু উওৰা- দক্ষিণাকৈ দ্ৰাঘিমা ৰেখা অংকন কৰা আছে। ভালদৰে মন কৰিলে দেখিবা যে প্ৰতিডাল অক্ষৰেখাই প্ৰতিডাল দ্ৰাঘিমাৰেখাই প্ৰতিডাল অক্ষৰেখাক কাটিছে ই এখন জালিকা। চিএ-১১ ত অক্ষৰেখা আৰু দ্ৰাঘিমাৰেখাৰ জালিকা দেখুওৱা হৈছে ।
|
মনত ৰাখিৱলিগীয়া কথাঃ |
