জনপ্ৰব্ৰজন ( Migration)ঃ


     মানুহে স্থায়ী বা অস্থায়ীভাৱে বাসস্থান সলাই এঠাইৰ পৰা আন এঠাইলৈ গমন কৰাকে জনপ্ৰব্ৰজন বােলা হয় । সাধাৰণতে সম্পদ - অভাৱী ( resource poor ) অঞ্চলৰ পৰা সম্পদশালী ( resource rich ) অঞ্চললৈ প্ৰব্ৰজন ঘটে । অর্থাৎ যি অঞ্চলত সম্পদৰ অভাৱ অথবা নাটনি হয় , তেনে অঞ্চলৰ পৰা সম্পদত চহকী অঞ্চললৈ মানুহৰ প্ৰব্ৰজন ঘটে । জনপ্রব্রজন কেতিয়াবা দেশৰ ভিতৰতে এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ আৰু কেতিয়াবা এখন দেশৰ পৰা আন এখন দেশলৈ সংঘটিত হয় । দেশৰ ভিতৰতে হােৱা প্ৰব্ৰজনক আভ্যন্তৰীণ প্রব্রজন ( internal migration ) আৰু কোনাে দেশৰ পৰা আন এখন দেশলৈ হােৱা প্ৰব্ৰজনক বাহ্যিক প্রব্রজন ( external migration ) বুলি কোৱা হয় ( চিত্র ৩.০৮ ) ।

    ভাৰতত সংঘটিত হােৱা আভ্যন্তৰীণ প্রব্রজনক আন্তঃৰাজ্যিক প্রব্রজন ( inter - state migration ) আৰু ৰাজ্যৰ আভ্যন্তৰীণ প্রব্রজন ( intra - state migration ) হিচাপে ভাগ কৰিব পাৰি । আন্তঃৰাজ্যিক প্রব্রজন দেশখনৰ ৰাজ্যবিলাকৰ মাজত হয় । সেইদৰে ৰাজ্যৰ আভ্যন্তৰীণ প্রব্রজন কোনাে ৰাজ্যৰ ভিতৰতে জিলাসমূহ বা অঞ্চলসমূহৰ মাজত সংঘটিত হয় । আনহাতে , ভাৰতবর্ষ আৰু অন্য দেশ বিলাকৰ মাজত হােৱা জনপ্ৰব্ৰজনক বাহ্যিক প্রব্রজন বুলি কোৱা হয় । এই প্রকাৰৰ প্ৰব্ৰজনক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰব্ৰজন বুলিও জনা যায় ।

উদাহৰণস্বৰূপে ভাৰতবৰ্ষৰ আৰু ইয়াৰ চুবুৰীয়া দেশসমূহৰ মাজত হোৱা প্ৰব্ৰজনক বাহ্যিক বা আন্তঃ ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰব্ৰজন বুলি কোৱা হয় ।





 ঐতিহাসিক কালৰে পৰা ভাৰতলৈ বা ভাৰতত জনপ্ৰব্ৰজন হৈ আছে । মূলতঃ অষ্ট্র’ এছীয় , মংগােলীয় , আর্য আৰু দ্রাবিড় জনগােষ্ঠীৰ লােকসকল পুৰণি কালৰ বিভিন্ন সময়ত প্ৰব্ৰজন কৰি ভাৰতবৰ্ষলৈ আহিছিল । বর্তমান সময়তাে দেখা গৈছে যে ভাৰতত প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ সংখ্যা ক্রমে বৃদ্ধি পাব লাগিছে । ভাৰতীয় লােক পিয়লৰ তথ্য মতে ‘ জন্মস্থানৰ ভিত্তিত ’ ১৯৬১ চনত দেশখনত প্রায় ১৪৪ নিযুত প্ৰব্ৰজনকাৰী আছিল । কিন্তু ১৯৯১ চনত দেশত প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ সংখ্যা প্রায় ২৩০ নিযুতলৈ বৃদ্ধি হয় । ইয়াৰ পৰৱৰ্তী সময়ত ২০০১ চনত ভাৰতত প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ সংখ্যা হয় প্রায় ৩০৭ নিযুত ( তালিকা ৩.৩ ) । তালিকাখনত উল্লেখ কৰা তথ্য অনুসৰি ভাৰতত প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ সংখ্যা ১৯৯১-২০০১ দশকত বৃদ্ধি পাইছে । সেইদৰে জিলাৰ ভিতৰত , জিলাৰ পৰা জিলালৈ আৰু ৰাজ্যৰ পৰা ৰাজ্যলৈ প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ সংখ্যাও বাঢ়ি গৈছে । কিন্তু মন কৰিবলগীয়া যে বিদেশী প্রব্রজনকাৰীৰ সংখ্যা যােৱা ১৯৯১-২০০১ দশকত সামান্য হ্রাস পাইছে । ইয়াৰ সম্ভাৱ্য কাৰণ এয়ে যে দেশত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় জনপ্ৰব্ৰজনৰ মাত্রা কিছু পৰিমাণে হ্রাস পাইছে আৰু বৃদ্ধ বয়সৰ বাবে কিছুসংখ্যক প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ ইতিমধ্যে মৃত্যু হৈছে । আগতে উল্লেখ কৰা হৈছে যে দেশৰ আভ্যন্তৰীণ প্রব্রজন দুই প্রকাৰৰ— আন্তঃৰাজ্যিক প্ৰব্ৰজন আৰু ৰাজ্যৰ ভিতৰতে হােৱা প্ৰব্ৰজন ( চিত্র ৩.০৮ ) । এই দুই প্রকাৰৰ প্ৰব্ৰজনৰ ক্ষেত্ৰত চাৰিটা প্রব্রজন সোঁত চিনাক্ত কৰা হৈছে , যেনে— গাঁৱৰ পৰা গাঁৱলৈ , গাঁৱৰপৰা চহৰলৈ , চহৰৰ পৰা গাঁৱলৈ আৰু চহৰৰ পৰা চহৰলৈ হােৱা জনপ্রব্রজন । দেশৰ সামাজিক আৰু অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ বৈষম্য , ভূমিৰ ওপৰত জনসংখ্যাৰ বর্ধিত হেঁচা , কর্মসংস্থানৰ সুযােগ - সুবিধা , শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ , বিবাহ আদি কাৰকৰবাৰে জনপ্ৰব্ৰজন প্রক্রিয়াক উনি দিছে । দেশৰ আভ্যন্তৰীণ প্রব্রজনতকৈ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰব্ৰজনৰ গুৰুত্ব অধিক । ভাৰতলৈ বিশেষকৈ ইয়াৰ চুবুৰীয়া দেশসমূহৰ পৰা ভালেসংখ্যক প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ সোঁত বৈছে । ১৯৪৭ চনত দেশ বিভাজন হােৱাৰ সময়ছােৱাত আৰু পৰৱর্তী সময়ত ১৯৭১ চনত ভাৰত বাংলাদেশ যুদ্ধৰ সময়ৰ পৰা বর্তমান সময়লৈকে বিভিন্ন মাত্রাত এই প্ৰব্ৰজন অব্যাহত আছে । ভাৰতীয় লােকপিয়লৰ ২০০১ চনৰ তথ্য মতে ‘ প্ৰব্ৰজনকাৰীয়ে এৰি অহা শেহতীয়া বাসস্থান’ৰ ভিত্তিত ( by last residence ) ভাৰতৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সীমা অতিক্রম কৰি চুবুৰীয়া দেশসমূহৰ পৰা প্ৰায় ৫.১ নিযুত প্ৰব্ৰজনকাৰী ভাৰতলৈ আহিছিল । ভাৰতৰ চুবুৰীয়া দেশবােৰৰ পৰা হােৱা প্ৰব্ৰজনলৈ লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় যে বাংলাদেশৰ পৰা প্ৰায় ৩ নিযুত , পাকিস্তানৰ পৰা প্ৰায় ০.৯ নিযুত , নেপালৰ পৰা প্ৰায় ০.৫ নিযুত আৰু শ্রীলংকাৰ পৰা প্রায় ০.১ নিযুত প্ৰব্ৰজনকাৰী ভাৰতত প্ৰৱেশ কৰিছিল । মূলতঃ ৰাজনৈতিক , অর্থনৈতিক , সামাজিক আৰু শৈক্ষিক কাৰণত চুবুৰীয়া দেশসমূহৰ পৰা ভাৰতলৈ জনপ্ৰব্ৰজন হৈছে ।
তালিকা ৩৩ঃ ভাৰতবৰ্ষৰ জনপ্ৰব্ৰজনৰ তথ্য(১৯৯১- ২০০১)

জনসংখ্যা(নিযুত হিচাবত)

১৯৯১(জম্মু-কাশ্মীৰক বাদ দি)

২০০১ জম্মু- কাশ্মীৰক ধৰি

(১)ভাৰতৰ মুঠ জনসংখ্যা

 

(২)মুঠপ্ৰব্ৰজনকাৰী(জন্মস্থানৰ ভিত্তিত)

 

 (ক) জিলাৰ ভিতৰত


(খ) জিলাৰ পৰা জিলালৈ

 

(গ) ৰাজ্যৰ পৰা ৰাজ্যলৈ

 

(ঘ) বিদেশৰ পৰা

৮৩৮.৫

 

২২৯.৮



১৩৬.২

 

৫৯.৪

 

২৭.৩

 

৬.৯

 

১,০২৮.৬

 

৩০৭.১

 

 ১৮১.৮

 

৭৬.৮

 

৪২.৩

 

৬.১

উৎসঃ ভাৰতীয় লোকপিয়ল-২০০১

প্ৰব্ৰজনৰ প্ৰভাৱ সুদূৰপ্ৰসাৰী । প্ৰব্ৰজন বিশেষকৈ আন্তঃ ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰব্ৰজন ভাৰতবৰ্ষৰ এটা অন্যতম প্ৰধান সমস্যাৰূপে পৰিগণিত হৈছে । প্ৰব্ৰজনৰ ফলত দেশৰ সামাজিক, অৰ্থনৈতিক পাৰিৱেশিক আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰসমূহলৈ কিছুমান তাৎপৰ্যপূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন আহিছে । প্ৰব্ৰজনৰ কেইটামান বিশেষ প্ৰভাৱ তলত উল্লেখ কৰা হল-

(ক) প্ৰব্ৰজনৰ ফলত দেশৰ জাতি ধৰ্ম আৰু ভাষাৰ ভিন্নতা বাঢ়িছে আৰু ফলত বাৰেবৰণীয়া সংস্কতি গঢ় লৈ উঠিছে ।

( খ ) প্ৰব্ৰজনৰ ফলত দেশৰ অর্থনৈতিক খণ্ডৰ পৰিৱৰ্তন হৈছে আৰু বেপাৰ বাণিজ্যৰ প্ৰসাৰ ঘটিছে । 

( গ ) প্ৰব্ৰজনে দেশৰ তথা ইয়াৰ বিভিন্ন অঞ্চলৰ জনগাঁথনি সলনি কৰিছে । প্ৰব্ৰজনৰ ফলত জনসংখ্যা বৃদ্ধি , ঘনত্ব , শিক্ষিতৰ হাৰ সলনি হৈছে । কোনাে কোনাে অঞ্চলত প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ সংখ্যা ভূমিপুত্ৰসকলৰ সংখ্যাতকৈ অধিক হােৱাৰ ফলত ভাষা, ধর্ম , সংস্কৃতি আৰু অৰ্থনীতিৰ ক্ষেত্ৰত সমস্যাৰ উদ্ভৱ হৈছে । 

( ঘ ) প্ৰব্ৰজনে প্রত্যক্ষভাৱে দেশৰ জনসংখ্যা বৃদ্ধিত অৰিহণা যােগাই আহিছে । জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ ফলত দেশত নানা সমস্যাৰ সৃষ্টি হৈছে । দেশৰ ভূমিসম্পদৰ ওপৰত অত্যধিক হেচা পৰিছে , অৰণ্য আৰু আদ্রভূমিৰ পৰিৱেশতন্ত্র বিঘ্নিত হৈছে আৰু নিয়ােগৰ সমস্যাৰ লগতে স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষা খণ্ডতাে সমস্যাৰ সৃষ্টি হৈছে । 

( ঙ ) প্ৰব্ৰজনৰ ফলত কেতিয়াবা উদ্ভৱ হােৱা ধর্মীয় আৰু সামাজিক সংঘাতে সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে । 

( চ ) প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলে নতুন ঠাই আৰু সমাজত কেতিয়াবা মিলি যাব নােৱাৰি মানসিক চাপত ভােগে । 

(ছ) প্ৰব্ৰজনৰ ফলত বিশেষকৈ নগৰ অঞ্চলত কিছুমান বক্তি অঞ্চল ( slums ) গঢ়ি উঠিছে । এনে বস্তি অঞ্চলসমূহত অস্বাস্থ্যকৰ পৰিৱেশ বিৰাজ কৰাৰ ফলত নগৰীয়া পৰিৱেশ প্ৰদূষিত হৈ পৰিছে ।

 ( জ ) প্ৰব্ৰজনৰ ফলত দেশখনৰ বা ৰাজ্যসমূহৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ পট পৰিৱর্তন হােৱাৰ উপক্ৰম হৈছে ।

Type Sumit Patar

Class 9 Social Science Geography



Post ID : DABP006471