ধ্বনিবিজ্ঞান আৰু ধ্বনিতত্ত্বৰ আদিপাঠ
১। ভাষাৰ উপাদান কেইটা আৰু কি কি?
উত্তৰঃ ভাষা গঠনৰ মূল উপাদান চাৰিটা, আৰু এই উপাদানবোৰৰ সমন্বয়েই ভাষাক সুসংগঠিত কৰে। সেই চাৰিটা উপাদান হ’ল—
(ক) ধ্বনি (Sound),
(খ) ৰূপ (Form),
(গ) বাক্য (Sentence),
(ঘ) অৰ্থ (Meaning)।
২। বাগিন্দ্রীয় কি?
উত্তৰঃ ধ্বনি উচ্চাৰণত সহায় কৰাত শৰীৰৰ যিবোৰ অংগ জড়িত থাকে, সেইবোৰক বাক্যন্ত্র বা বাগিন্দ্রীয় (Speech Organs) বুলি কোৱা হয়। এই অংগবোৰৰ সহায়ত মানুহে শব্দ উৎপন্ন আৰু উচ্চাৰণ কৰিব পাৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে— ওঠ, জিহ্বা, দাঁত, তালু, কণ্ঠ, নাক ইত্যাদি বাগিন্দ্ৰীয়ৰ অন্তৰ্গত। এইবোৰৰ সঠিক চলাচল আৰু সমন্বয়ে ধ্বনিৰ সৃষ্টি হয় আৰু ভাষা উচ্চাৰণ সম্ভব হয়।
৩। ধ্বনি কি?
উত্তৰঃ ধ্বনি হৈছে বাগিন্দ্ৰীয়ৰ সহায়ত মুখেৰে উচ্চাৰিত এক শ্ৰুয়মান নাদ বা শব্দৰ সংকেত, যাৰ জৰিয়তে মানুহে নিজৰ মনৰ ভাব ভাষাৰ ৰূপত প্ৰকাশ কৰে।
এই ধ্বনি প্ৰাকৃতিক শব্দ নহয়; ই অৰ্থবহ আৰু সামাজিকভাবে স্বীকৃত শব্দ গঠনত ব্যৱহৃত হয়। ধ্বনি হ'ল ভাষাৰ ক্ষুদ্ৰতম ধ্বনিতাত্ত্বিক একক, যাৰ মাধ্যমে শব্দ আৰু বাক্য গঠন হয়।
৪। বাধ্বনিৰ ভাগ দুটা কি কি?
উত্তৰঃ বাধ্বনিৰ মূলত দুটা ভাগ থাকে—
(ক) বিভাজ্য ধ্বনি (Segmental Sound) আৰু
(খ) অবিভাজ্য ধ্বনি (Suprasegmental Sound)।
বিভাজ্য ধ্বনি: যিসকল ধ্বনি শব্দত পৃথক পৃথক অংশ হিচাপে চিহ্নিত আৰু বিশ্লেষণযোগ্য, যেনে স্বৰধ্বনি আৰু ব্যঞ্জনধ্বনি।
অবিভাজ্য ধ্বনি: যিসকল ধ্বনি শব্দত পৃথক অংশ হিচাপে চিনাক্ত নহয়, কিন্তু শব্দৰ সুৰ, লহৰ, জোৰ, অনুপ্ৰাস আদি নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
৫। 'ধ্বনি' শব্দটোৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ কি?
উত্তৰঃ 'ধ্বনি' শব্দটোৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ হ'ল "Sound"।
ই ভাষাত উচ্চাৰিত শুনিবলৈ পোৱা শব্দ বা নাদক সূচিত কৰে, যাৰ সহায়ত ভাব প্ৰকাশ কৰা হয়।
৬। ধ্বনিতত্ত্ব কাক বোলে?
উত্তৰঃ ধ্বনিতত্ত্ব হৈছে ভাষাবিজ্ঞানৰ তেনেকুৱা এটা শাখা, য'ত ধ্বনিৰ গঠন, উচ্চাৰণ, ধর্ম, শ্রবণ আৰু পৰিবর্তন আদিৰ বিষয়ে বৈজ্ঞানিকভাৱে অধ্যয়ন আৰু বিশ্লেষণ কৰা হয়।
বেছিভাগ সময়ত এই শাখাত ধ্বনি কিদৰে সৃষ্টি হয়, কিহৰ দ্বাৰা সৃষ্টি হয়, আৰু ধ্বনিৰ প্ৰভেদ কিমান—এইবোৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
বৃহৎ অৰ্থত, ধ্বনি সম্পৰ্কীয় বিজ্ঞানসম্মত অধ্যয়নকেই ধ্বনিতত্ত্ব (Phonetics) বুলি কোৱা হয়।
৭। ধ্বনিতত্ত্বৰ শাখা কেইটা কি কি?
উত্তৰঃ ধ্বনিতত্ত্বৰ মূলত দুটা শাখা থাকে—
(ক) ধ্বনিবিজ্ঞান (Phonetics) আৰু
(খ) বিশিষ্ট ধ্বনিবিজ্ঞান বা বর্ণবিজ্ঞান (Phonemics/Phonology)।
৮। ধ্বনিৰ প্ৰধান শ্ৰেণী কি কি?
উত্তৰ: ধ্বনিৰ প্ৰধান শ্ৰেণী মূলতঃ দুটা —
(ক) স্বরধ্বনি : এই ধ্বনিসমূহ কণ্ঠত নিঃসৃত হয় আৰু ইয়াৰ উচ্চাৰণত কোনো বাধা নোহোৱা ধ্বনি।
(খ) ব্যঞ্জনধ্বনি : এই ধ্বনিসমূহ কণ্ঠত উৎপন্ন হোৱাৰ সময়ত কোনো না কোনো অংগত বাধা ঘটে।
৯। স্বৰধ্বনি কাক বোলে? উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰ: যি ধ্বনি আন কোনো ধ্বনিৰ সহায় নোলোৱাকৈ কণ্ঠৰ পৰা বাধাহীনভাৱে উচ্চাৰিত হয়, তাক স্বৰধ্বনি বোলে।
উদাহৰণ: অ, আ, ই, উ, এ, ঐ, ও, ঔ ইত্যাদি।
১০। ব্যঞ্জন ধ্বনি কাক বোলে?
উত্তৰ: যি ধ্বনি স্বৰধ্বনিৰ সহায় নোলোৱাকৈ স্পষ্টভাবে উচ্চাৰিত নহয়, অৰ্থাৎ যাৰ উচ্চাৰণত স্বৰৰ প্ৰয়োজন হয়, তাক ব্যঞ্জন ধ্বনি বোলে।
উদাহৰণ: ক, খ, গ, ঘ, ট, ঠ, ব, ম ইত্যাদি।
১১। উপধ্বনি কি?
উত্তৰ: যি ধ্বনিসমূহে কোনো বৰ্ণ গঠনত সহায় কৰে, কিন্তু নিজে নিজে পূৰ্ণ ধ্বনি হিচাপে উচ্চাৰিত নহয়, সেই অবিশিষ্ট ধ্বনিসমূহক উপধ্বনি বোলে।
১। ধ্বনি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: ধ্বনি হৈছে বাগিন্দ্ৰীয়ৰ দ্বাৰা উৎপন্ন হোৱা সকলোতকৈ সৰু শব্দ বা নাদৰ সংকেত, যাৰ সহায়ত মানুহে নিজৰ ভাব, চিন্তা বা অনুভূতি প্ৰকাশ কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে — "মই ভাত খাওঁ" এই বাক্যটো উচ্চাৰণ কৰোঁতে ‘ম-অ-ই’, ‘ভ-আ-ত’, ‘খ-আ-ওঁ’ ধৰণৰ বহু ধ্বনি উচ্চাৰিত হয়। এই ধ্বনিসমূহ একত্ৰিত হৈ শব্দ গঠন কৰে আৰু শব্দসমূহে বাক্য গঠন কৰে।
সঁচাকৈয়ে, এই নিচেই সৰু অথচ অৰ্থবোধক শব্দসংকেতবোৰক ধ্বনি বোলা হয়।
২। ধ্বনিতত্ত্ব বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: ধ্বনিতত্ত্ব হৈছে ভাষাত ব্যৱহৃত ধ্বনিসমূহৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়ন। এই শাস্ত্ৰত ধ্বনিসমূহৰ উৎস, উচ্চাৰণ-পদ্ধতি, ধ্বনিৰ গঠন আৰু পৰিবর্তনৰ নিয়ম-কানুন সম্পৰ্কে বিশ্লেষণ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে — অসমীয়া ধ্বনিতত্ত্ব, বাংলা ধ্বনিতত্ত্ব আদি।
মানুহৰ বাগ্যন্ত্ৰৰ সহায়ত বহু ধ্বনি উচ্চাৰিত হ’লেও, প্ৰতিটো ভাষাত মাত্ৰ কিছু নিৰ্দিষ্ট ধ্বনিহে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ধ্বনিতত্ত্বৰ মূল লক্ষ্য হৈছে সেই নিৰ্দিষ্ট ধ্বনিসমূহৰ গঠন, প্রকৃতি আৰু কাৰ্যপদ্ধতিৰ গভীৰ অধ্যয়ন কৰা।
ধ্বনিতত্ত্বত সাধাৰণতে তলত দিয়া বিষয়সমূহ আলোচ্য হয় —
ধ্বনিবিজ্ঞান (Phonetics): ধ্বনিসমূহৰ শারীৰিক গঠন আৰু উচ্চাৰণ।
বৰ্ণবিজ্ঞান (Phonology): ধ্বনিসমূহৰ ভাষাৰ ভিতৰতে ব্যৱহাৰ আৰু নিয়ম।
ধ্বনি বিভাজন: মানুহে উচ্চাৰণ কৰা ধ্বনিসমূহ বিভাজ্য আৰু অবিভাজ্য এই দুই শ্ৰেণীত বিভক্ত —
বিভাজ্য ধ্বনি: যিসকল ধ্বনিকে নিৰ্দিষ্ট গোটত ভাগ কৰি চিনাক্ত কৰিব পাৰি (যেনে — স্বৰধ্বনি, ব্যঞ্জনধ্বনি)।
অবিভাজ্য ধ্বনি: যিবোৰ ধ্বনিকে পৃথক কৰি চিনাক্ত কৰা নাযায়, কিন্তু অনুভৱ কৰা যায়।
ধ্বনিৰ প্ৰধান শ্ৰেণীবিভাগ:
স্বরধ্বনি: যিবোৰ ধ্বনি হাঁওফাওঁৰ পৰা ওলাই অহা বায়ুপ্রৱাহক বাধাবিহীনভাৱে উচ্চাৰণ কৰে।
ব্যঞ্জনধ্বনি: যিবোৰ ধ্বনি বায়ুপ্রৱাহক আংশিক বা সম্পূর্ণভাবে বাধা দিয়াৰ ফলত সৃষ্টি হয়।
৩। ধ্বনিৰ কেনেকৈ সৃষ্টি হয়?
উত্তৰঃ ধ্বনিৰ সৃষ্টি হয় মানুহৰ শ্বাস-প্ৰশ্বাসত অংশগ্ৰহণ কৰা বায়ুৰ প্ৰৱাহৰ ফলত। ফুসফুসৰ পৰা ওলাই অহা বহিৰ্গামী বায়ু প্ৰৱাহে বাগিন্দ্ৰীয়ৰ (উচ্চাৰণ অংগ) বিভিন্ন অংশত আংশিক বা সম্পূৰ্ণ বাধা প্ৰাপ্ত হলে, সেই বাধাৰ স্থানত ধ্বনি উৎপন্ন হয়। স্বৰতন্ত্ৰীৰ পৰা ওঁঠ পৰ্যন্ত যিকোনো স্থানত যদি এই বায়ু প্ৰৱাহ বাধা পায়, তেতিয়াই ধ্বনিৰ জন্ম ঘটে।
এই ধ্বনিসমূহ বাগিন্দ্ৰীয়ৰ সহায়ত উচ্চাৰিত হয় আৰু মূলতঃ দুটা প্ৰকাৰত বিভক্ত —
(১) স্বৰধ্বনি আৰু
(২) ব্যঞ্জনধ্বনি।
৪। উপধ্বনি কি?
উত্তৰঃ বিশিষ্ট ধ্বনি বা বৰ্ণ হৈছে ধ্বনিসমূহৰ বিমূর্ত ৰূপ, যাৰ মূর্ত প্ৰতিফলন হিচাপে আমি আখৰ বা ধ্বনি চিহ্ন চিনাক্ত কৰোঁ। এই ধ্বনি চিহ্নসমূহ পৰিৱেশ আৰু প্ৰয়োগ অনুসৰি ধ্বনি, বিশিষ্ট ধ্বনি আৰু উপধ্বনি আদি ৰূপত বিৱেচিত হয়।
ধ্বনিৰ গুণ, উচ্চাৰণৰ স্থান, আৰু ধৰণ আদি দিশৰ পৰা যিসকল ধ্বনিসমূহৰ মাজত ধ্বনিগত মিল বা সদৃশ্যতা থাকে, সেইবোৰে একেলগ হৈ গঠন কৰে বৰ্ণ বা বিশিষ্ট ধ্বনি। এই বিশিষ্ট ধ্বনিটোৰ অধীনত থকা সূক্ষ্ম উচ্চাৰণ-ভেদবিশিষ্ট ধ্বনিসমূহক উপধ্বনি (Allophone) বুলি কোৱা হয়।
উপধ্বনিসমূহ সাধাৰণতে বিশেষ ধ্বনি-পৰিৱেশতহে প্ৰয়োগ হয়, আৰু ইহঁতৰ উচ্চাৰণৰ মাজত পাৰ্থক্য থাকিলেও শব্দৰ অৰ্থত কোনো ভিন্নতা নাহে। ইহঁতৰ পৰস্পৰৰ মাজত বিৰোধ নথাকে, কাৰণ ই একেটা ধ্বনিৰ পৰিপূৰক ৰূপ হিচাবে বিবেচিত হয়। সেইবাবে উপধ্বনিক "অবিশিষ্ট ধ্বনি" বুলিও কোৱা হয়। এই ধৰণৰ সূক্ষ্ম উচ্চাৰণ ভেদ সাধাৰণ শ্রোতাৰ কাণত ধৰা নপৰে, আৰু ই শব্দৰ অৰ্থ পৰিৱৰ্তন কৰিব নোৱাৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে, যদি একে পৰিৱেশত থকা দুটা ধ্বনিৰ এটাৰ সলনি আনটো বহিলেও শব্দৰ অৰ্থত কোনো পৰিৱৰ্তন নহয় (কেৱল উচ্চাৰণৰ সূক্ষ্ম ভেদ থাকে), তেন্তে সেই ব্যৱহাৰক মুক্ত বিকল্প প্ৰয়োগ (Free Variation) বুলি কোৱা হয়। এই ক্ষেত্ৰত বক্তাই নিজৰ অঞ্চল, অভ্যাস বা ধ্বনি পৰিৱেশ অনুসৰি যিকোনো এটা উপধ্বনি ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে, কিন্তু তাৰ ফলত শব্দৰ অৰ্থ, প্ৰকৃতি বা স্বীকৃতিত কোনো পৰিৱৰ্তন নাহে।
উপধ্বনিসমূহ শব্দৰ চলতা (আৰম্ভণি), মধ্য (মধ্যস্থিত), আৰু অন্ত্য (শেষৰ) ধ্বনি-অৱস্থানত দেখা যায়। পৰিৱেশ অনুসৰি ইহঁতৰ উচ্চাৰণৰ পাৰ্থক্য থাকিলেও সেই পাৰ্থক্য অতি সূক্ষ্ম হয় আৰু অৰ্থ নির্ণায়ক নহয়।
৫। বিভাজ্য আৰু অবিভাজ্য ধ্বনি কি?
উত্তৰঃ ধ্বনি বিজ্ঞানত, ধ্বনিসমূহক দুটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি — বিভাজ্য ধ্বনি আৰু অবিভাজ্য ধ্বনি।
যিসকল ধ্বনি ক্ৰম অনুযায়ী স্পষ্টভাৱে পৃথক পৃথককৈ চিনাক্ত কৰি ভাগ কৰিব পাৰি, সেই ধ্বনিসমূহক বিভাজ্য ধ্বনি (Segmental Sound) বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, “মৰম” শব্দটো লৈ চাওঁক — ইয়াৰ ধ্বনিসমূহ হ’ল: ম-অ-ৰ-অ-ম। এইধৰণে প্ৰতিটো ধ্বনি আলাদা কৰি চিনাক্ত কৰিব পৰা যায়।
এইধৰণৰ ধ্বনিসমূহকেই অনুক্ৰম ধ্বনি বুলিও কোৱা হয়।
বিভাজ্য ধ্বনিসমূহ মূলতঃ দুটা ভাগত বিভক্ত —
(i) স্বরধ্বনি,
(ii) ব্যঞ্জনধ্বনি।
ইফালে, কিছুমান ধ্বনি এনে ধৰণৰ, যাক এনে অনুক্ৰম ধ্বনি হিচাপে ভাগ কৰি প্ৰতিনিধিত্ব জনাব নোৱাৰি, কিন্তু যি উচ্চাৰণ, সুৰ, বা অৰ্থ প্ৰকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। এনে ধ্বনিসমূহক অবিভাজ্য ধ্বনি বা লয়বৰ্ণ (Supra-segmental Sound) বোলা হয়।
অবিভাজ্য ধ্বনিসমূহ নিজৰ অস্তিত্বৰ বাবে বিভাজ্য ধ্বনিসমূহৰ ওপৰতে নির্ভৰশীল। ইহঁতৰ প্ৰভাৱ শব্দৰ সুৰ, তীব্ৰতা, শ্বাসাঘাত, বা অনুনাসিকতাৰ জৰিয়তে প্ৰকাশ পায়।
উদাহৰণস্বৰূপে —
সুৰ (intonation),
শ্বাসাঘাত (stress),
অনুনাসিকতা (nasalization) আদিকে অবিভাজ্য ধ্বনি হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
৬। অবিভাজ্য ধ্বনি বা লয় ধ্বনি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ যিবোৰ ধ্বনি একেটা ধ্বনিগত একক হিচাপে উচ্চাৰিত হয় আৰু যাক অধিক অংশত ভাগ কৰিব নোৱাৰি, সেইবোৰক অবিভাজ্য ধ্বনি বা লয় ধ্বনি বোলা হয়।
বিভিন্ন ধ্বনি একোটা ক্রমত লানি লাগি উচ্চাৰিত হয়। এই ধ্বনিসমূহৰ এটা বা ততোধিক ধ্বনি যোগ হৈ একোটা অৰ্থপূর্ণ শব্দ গঠন কৰে, আৰু এই শব্দবোৰে বাক্য গঠন কৰে। ধ্বনি গঠন প্ৰক্ৰিয়াৰ সময়ত দেখা যায়—কেতিয়াবা কিছুমান ধ্বনিৰ শৃঙ্খলাক ধ্বনিগতভাৱে ভাঙি পৃথক দেখুৱাব নোৱাৰি। এইধৰণৰ ধ্বনিসমূহক উপাহিত ধ্বনি বোলা হয়, যাক লয় ধ্বনি বুলিও কোৱা হয়।
উদাহৰণস্বৰূপে:
"বাহ" শব্দটোত ধ্বনিসমূহ হৈছে: /ব-আ-হ/
"বাঁহ" শব্দটোত ধ্বনিসমূহ হৈছে: /ব-আঁ-হ/
"বাঁহ" শব্দটোত চন্দ্ৰবিন্দু যুক্ত হৈছে “আঁ” ধ্বনিত। ইয়াক পৃথকভাবে "আ" আৰু "ঁ" বুলি ভাগ কৰি স্পষ্ট ৰূপত উচ্চাৰণ কৰা সম্ভৱ নহয়। এই ধৰণৰ ধ্বনি লয় ধ্বনি। ই একেটা ধ্বনি হিচাপে কাম কৰে আৰু অৰ্থ বহন কৰে। এইবাবে লয় ধ্বনিসমূহক ধ্বনিগত একক ৰূপে গণ্য কৰা হয় আৰু একে সময়তে ই বর্ণৰো মৰ্যাদা লাভ কৰে।
বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো ভাষাতে লয় ধ্বনি দেখা পোৱা যায়। বিশেষকৈ চীন-তিব্বতীয় ভাষাসমূহ আৰু বহু আফ্ৰিকান ভাষাত আক্ষৰিক সুৰ তথা লয়ৰ সহায়েৰে অৰ্থ গঠন কৰা হয়। কথোপকথনৰ সময়ত সন্ধি, সুৰ, লহৰ, শ্বাসাঘাত আদি প্ৰভাবত বাক্যৰ অৰ্থ পলটাই যায়। এই ধ্বনি-সংক্রান্ত গুণবোৰকেই লয় ধ্বনি (fone) বোলা হয়।
৭। স্বৰধ্বনি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ যিবোৰ ধ্বনি উচ্চাৰণ কৰাৰ সময়ত হাঁওফাওঁৰ পৰা ওলাই অহা বায়ুপ্রবাহ স্বৰতন্ত্ৰীৰ বাহিৰে মুখমণ্ডলৰ অন্য কোনো অংগত বাধাপ্রাপ্ত নহয়, সেইবোৰ ধ্বনিক স্বৰধ্বনি বোলা হয়। এই ধ্বনিসমূহ মূলত জিভাৰ অৱস্থান আৰু ওঁঠৰ আকৃতিৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয়।
স্বৰধ্বনিসমূহ একেলগে দীঘল সময় ধৰি উচ্চাৰণ কৰা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে — "অ", "আ", "ই", "উ" আদি ধ্বনিসমূহ আমি বহুত সময় ধৰি ক’ব পাৰো। এই ধ্বনিৱোৰ দূৰৰ পৰা সহজে শুনা যায় আৰু একে সময়তে ই ঘোষ ধ্বনিও বুলিব পাৰি, কাৰণ স্বৰধ্বনি উচ্চাৰণ কৰাৰ সময়ত স্বৰতন্ত্ৰীত কম্পন হয়।
৮। ব্যঞ্জনধ্বনি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ যিবোৰ ধ্বনি উচ্চাৰণ কৰাৰ সময়ত হাঁওফাওঁৰ পৰা অহা বায়ু মুখগহ্বৰ ভিতৰত সম্পূৰ্ণ বা আংশিকভাৱে বাধা পায়, সেই ধ্বনিসমূহক ব্যঞ্জনধ্বনি বোলা হয়।
এইধৰণৰ ধ্বনি বাগিন্দ্ৰীয়ৰ সাহায্যে উচ্চাৰিত হয় আৰু স্বৰধ্বনিৰ দৰে দীঘল সময় ধৰি একেলগে উচ্চাৰণ কৰিব নোৱাৰি। উদাহৰণস্বৰূপে—ক, ত, প, ৰ আদি ব্যঞ্জনধ্বনি আমি বহুত সময় ধৰি ক’ব নোৱাৰো।
যদিও কিছুমান ঘঁহনি ব্যঞ্জনধ্বনি—যেনে চ, জ, স, হ—একে ধ্বনি দীঘলকৈ উচ্চাৰণ কৰা যায়, তথাপিও ব্যঞ্জনধ্বনি স্বৰধ্বনি অবিহনে পৃথকভাৱে উচ্চাৰণ কৰা সম্ভৱ নহয়।
কিছুমান ব্যঞ্জনধ্বনিৰ শব্দ দূৰৰ পৰা স্পষ্টকৈ শুনা নাযায়। ব্যঞ্জনধ্বনি ঘোষ বা অঘোষ—দুয়ো ধৰণৰ হ’ব পাৰে।
আসামীয়া ভাষাৰ ব্যাকৰণত থকা ব্যঞ্জন লিপিমালাত (যাক সাধাৰণতে বৰ্ণমালা বোলা হয়) মুঠ ৪১টা আখৰ দেখা পোৱা যায়।
এইমধ্যে "ক্ষ" আখৰটো "ক + য" এই দুটা ব্যঞ্জনৰ সংযুক্ত ৰূপ, সেয়ে একক ব্যঞ্জন হিচাপে গণ্য নকৰিলে মুঠ ৪০টা ব্যঞ্জনধ্বনি পোৱা যায়।
তথাপিও এই বিভাজনটো মূলত উচ্চাৰণৰ ভিত্তিত বিবেচনা কৰা হয়।
৯। ধ্বনিবিজ্ঞানৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ভাষাবিজ্ঞানৰ এটা বিশেষ শাখা হৈছে ধ্বনিবিজ্ঞান। ভাষাৰ মূল উপাদান হ’ল ধ্বনি। এই ধ্বনিসমূহৰ বৈজ্ঞানিক আৰু পদ্ধতিগত বিশ্লেষণ কৰাটো ধ্বনিবিজ্ঞানৰ মুখ্য লক্ষ্য।
মানৱ বাগ্যন্ত্ৰৰ সহায়ত যি ধ্বনি উত্পন্ন হয়, সেই ধ্বনিসমূহৰ উৎপত্তি, গঠন, গুণ, লক্ষণ, উচ্চাৰণৰ স্থান আৰু পদ্ধতি আদিৰ বিজ্ঞানসম্মত অধ্যয়ন ধ্বনিবিজ্ঞানত কৰা হয়। ধ্বনিৰ ধৰণ, যেনে হ্রস্ব-দীর্ঘ, অনুনাসিকতা, যুগ্ম ধ্বনি আদিৰো বিশ্লেষণ কৰা হয়।
বিশেষকৈ ধ্বনিবিজ্ঞানত কেবল এটা ভাষা নহয়, সমগ্ৰ পৃথিৱীৰ ভাষাসমূহত ব্যৱহৃত ধ্বনিসমূহৰ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যসমূহৰ অধ্যয়ন কৰা হয়।
ধ্বনিবিজ্ঞানৰ মুখ্য কাম কিছুমান পয়েন্টত এনেদৰে উল্লেখ কৰিব পাৰি—
(ক) মানৱ বাগিন্দ্ৰীয়ৰ সহায়ত উৎপন্ন ধ্বনিসমূহৰ তাত্ত্বিক আৰু প্ৰয়োগিক অধ্যয়ন কৰা। ধ্বনিসমূহৰ উচ্চাৰণৰ বৈশিষ্ট্য অনুসৰি ধ্বনিৰ শ্রেণীবিভাজন আৰু পৰিভাষা নিৰ্ধাৰণ কৰা। পৃথিৱীৰ সকলো ভাষাত উচ্চাৰিত ধ্বনিসমূহৰ তুলনামূলক বিশ্লেষণ কৰা।
(খ) নাসিকাবিবৰ, ঘটিকা (uvula), স্বৰতন্ত্রী, গলকোষ, তালু, দাঁত, ওঁঠ, জিভা আদিৰ দৰে বাগিন্দ্ৰীয়সমূহে ধ্বনি উৎপাদনত কেনেদৰে কাম কৰে, সেয়াও ধ্বনিবিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন বিষয়বস্তুৰ অন্তৰ্গত।
১০। বিশিষ্ট ধ্বনি কাক বোলে?
উত্তৰঃ বিশিষ্ট ধ্বনি বুলিলে সেই ধ্বনিসমূহক বুজায়, যিবোৰ উচ্চাৰণ স্পষ্টভাৱে হোৱা ধ্বনি আৰু যিবোৰ বক্তা আৰু শ্ৰোতাৰ কাণত স্পষ্টকৈ ধ্বনিত হয়।
বিশিষ্ট ধ্বনিসমূহ সাধাৰণতে একোটা ধ্বনি-গোট হয়। এনে ধ্বনিগোটত এটা বা ততোধিক ধ্বনি সন্নিবিষ্ট হৈ থাকে বা লুকাই থাকে। এইধৰণৰ ধ্বনিসমূহে শব্দৰ অৰ্থ পৃথক কৰিব পৰা ক্ষমতা ৰাখে।
যদি অভিন্ন পৰিৱেশত এটা ধ্বনিৰ ঠাইত আন এটা ধ্বনি বহুৱালে অৰ্থৰ পৰিৱর্তন ঘটে, তেন্তে সেই ধ্বনিদুটা বিশিষ্ট ধ্বনি বুলি গণ্য কৰা হয়।
উদাহৰণঃ
কাল → ক + আ + ল
খাল → খ + আ + ল
এই দুই শব্দত “ক” আৰু “খ” — এই দুইটা ধ্বনিয়ে শব্দৰ অৰ্থ সলনি কৰিছে। সেইবাবেই “ক” আৰু “খ” ধ্বনিদুটি বিশিষ্ট ধ্বনি।
১১। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ধ্বনি লিপি (IPA) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ধ্বনি লিপি (IPA) হৈছে এখন বিজ্ঞানসন্মত তালিকা, যাক International Phonetic Association নামৰ সংস্থাই তৈয়াৰ কৰিছে। এই লিপিখনত পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ভাষাত ব্যৱহৃত সকলো ধ্বনিসমূহক সঠিকভাবে লিখাৰ বাবে একো একোটা চিহ্ন দিয়া হৈছে। এই তালিকাখন সৰ্বজনগ্ৰাহ্যভাৱে গ্ৰহণযোগ্য হোৱাৰ বাবে, ইয়াত ধ্বনিসমূহৰ উচ্চাৰণ, প্ৰকাৰ, স্থান আৰু ভংগীৰ দিশলৈ লক্ষ্য ৰাখি বৰ্ণনা কৰা হৈছে।
এই লিপিখনৰ মূল আধাৰ আছিল ব্রিটিছ ধ্বনিতত্ত্ববিদ হেন্ৰী ছুইটৰ ৰ’মিক (Romic) বা ব্ৰড ৰ’মিক (Broad Romic) লিপি। ছুইটে ৰোমান লিপিৰ ভিত্তিত এই ৰ’মিক লিপিখন তৈয়াৰ কৰিছিল। ১৯৫১ চনত IPA-ৰ প্ৰথম সংস্কৰণ প্ৰকাশ পায়। সময়ৰ লগে লগে এই তালিকাখনত বহুবাৰ সংশোধন আৰু পৰিৱৰ্তন কৰা হৈছে।
এই লিপিত ৰোমান আখৰৰ উপৰিও গ্ৰীক আখৰৰ কিছু সংশোধিত ৰূপ আৰু বিভিন্ন কূটচিহ্ন (Diacritical Marks) সংযুক্ত কৰা হৈছে, যাৰ সহায়ত ধ্বনিৰ সূক্ষ্ম ভিন্নতা দেখুওৱা হয়।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ধ্বনি লিপিৰ গঠন আৰু উদ্দেশ্যৰ বৈশিষ্ট্য:
(ক) IPA-ৰ মূল আধাৰ হৈছে ৰ’মিক বা ব্ৰড ৰ’মিক লিপি।
(খ) এই লিপিখন সময়-সময়ত প্ৰয়োজন অনুসৰি সংশোধন কৰা হয়।
(গ) পৃথিৱীৰ যিকোনো ভাষাৰ ধ্বনিসমূহ সঠিকভাৱে চিহ্নিত কৰি যিসকল চিহ্ন সকলোৱে গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, সেইবোৰেৰে তালিকা গঠন কৰা হয়।
(ঘ) পৃথিৱীৰ যিকোনো প্ৰান্তৰ ধ্বনিতত্ত্ববিদ বা ভাষাবিজ্ঞানীসকলে IPA-ৰ সহায়ত অন্য ভাষাৰ ধ্বনিসমূহ বুজি পায়।
(ঙ) এই লিপিত প্ৰতিটো ধ্বনিসূচক চিহ্নৰ অৰ্থ নিৰ্দিষ্টভাৱে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়, যাৰ দ্বাৰা যিকোনো ধ্বনি বৈজ্ঞানিকভাৱে বৰ্ণনা কৰিব পৰা যায়।
১২। চমুটোকা লিখা: ধ্বনিতত্ত্ব
উত্তৰঃ ধ্বনিতত্ত্ব হৈছে ভাষাবিজ্ঞানৰ এটা শাখা, যি ভাষাৰ ধ্বনিসমূহৰ গঠন, ব্যৱস্থা আৰু ব্যৱহাৰ সম্পৰ্কে বৈজ্ঞানিকভাৱে অধ্যয়ন কৰে। ভাষাৰ অধ্যয়ন আৰম্ভ হয় ক্ষেত্ৰ-অধ্যয়নৰ মাধ্যমে, য’ত ভাষাবিজ্ঞানীয়ে জনজীৱনত ব্যৱহৃত বিভিন্ন শব্দ সংগ্ৰহ কৰে — যেনে শৰীৰৰ অংগ-প্ৰতংগ, ঘৰ, খাদ্য, সাজ-পাৰ, সম্বন্ধবাচক শব্দ আদি।
এই ধৰণৰ তথ্য সংগ্ৰহত স্থানীয় ভাষাজ্ঞান থকা এজন সূচকৰ সহায় লোৱা হয়, আৰু তেওঁ দ্বিভাষী হ’লে অধিক সুবিধা হয়। শব্দ সংগ্ৰহ কৰাৰ পিছত ভাষাবিজ্ঞানীৰ মূল কাম হয় — সেই ভাষাটোৰ ধ্বনিসমূহৰ প্ৰণালীবদ্ধ বিশ্লেষণ কৰা।
প্ৰথমে, স্বৰধ্বনি আৰু ব্যঞ্জনধ্বনি চিনাক্ত কৰি এক তালিকা তৈয়াৰ কৰা হয়। তাৰ পিছত বৰ্ণবিশ্লেষণৰ নিয়ম অনুসৰি বৰ্ণ আৰু উপধ্বনি নির্ধাৰণ কৰা হয়। এই ধ্বনিসমূহৰ উচ্চাৰণস্থান আৰু ধ্বনিঘটনৰ ধৰণৰ ভিত্তিত এখন পূৰ্ণাংগ তালিকা তৈয়াৰ হয়।
ইয়াৰ উপৰিও, শ্বাসাঘাত (stress), সুৰ (intonation), আৰু সুৰ-লহৰ (pitch contour) আদি ধ্বনিতত্ত্বৰ গুৰুত্বপূর্ণ অংশ। এইবোৰ অধ্যয়ন কৰি ভাষাটোৰ ধ্বনিতাত্ত্বিক বৈশিষ্ট্যসমূহ সুস্পষ্টভাৱে বৰ্ণনা কৰা যায়।
এইদৰে বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ সহায়ত যিকোনো ভাষাৰ ধ্বনি-সংগঠনত্মক গঠন ফঁহিয়াই চাব পাৰি।
১২। চমুটোকা লিখা: ধ্বনিতত্ত্ব
উত্তৰঃ ধ্বনিতত্ত্ব হৈছে ভাষাবিজ্ঞানৰ এটা শাখা, যি ভাষাৰ ধ্বনিসমূহৰ গঠন, ব্যৱস্থা আৰু ব্যৱহাৰ সম্পৰ্কে বৈজ্ঞানিকভাৱে অধ্যয়ন কৰে। ভাষাৰ অধ্যয়ন আৰম্ভ হয় ক্ষেত্ৰ-অধ্যয়নৰ মাধ্যমে, য’ত ভাষাবিজ্ঞানীয়ে জনজীৱনত ব্যৱহৃত বিভিন্ন শব্দ সংগ্ৰহ কৰে — যেনে শৰীৰৰ অংগ-প্ৰতংগ, ঘৰ, খাদ্য, সাজ-পাৰ, সম্বন্ধবাচক শব্দ আদি।
এই ধৰণৰ তথ্য সংগ্ৰহত স্থানীয় ভাষাজ্ঞান থকা এজন সূচকৰ সহায় লোৱা হয়, আৰু তেওঁ দ্বিভাষী হ’লে অধিক সুবিধা হয়। শব্দ সংগ্ৰহ কৰাৰ পিছত ভাষাবিজ্ঞানীৰ মূল কাম হয় — সেই ভাষাটোৰ ধ্বনিসমূহৰ প্ৰণালীবদ্ধ বিশ্লেষণ কৰা।
প্ৰথমে, স্বৰধ্বনি আৰু ব্যঞ্জনধ্বনি চিনাক্ত কৰি এক তালিকা তৈয়াৰ কৰা হয়। তাৰ পিছত বৰ্ণবিশ্লেষণৰ নিয়ম অনুসৰি বৰ্ণ আৰু উপধ্বনি নির্ধাৰণ কৰা হয়। এই ধ্বনিসমূহৰ উচ্চাৰণস্থান আৰু ধ্বনিঘটনৰ ধৰণৰ ভিত্তিত এখন পূৰ্ণাংগ তালিকা তৈয়াৰ হয়।
ইয়াৰ উপৰিও, শ্বাসাঘাত (stress), সুৰ (intonation), আৰু সুৰ-লহৰ (pitch contour) আদি ধ্বনিতত্ত্বৰ গুৰুত্বপূর্ণ অংশ। এইবোৰ অধ্যয়ন কৰি ভাষাটোৰ ধ্বনিতাত্ত্বিক বৈশিষ্ট্যসমূহ সুস্পষ্টভাৱে বৰ্ণনা কৰা যায়।
এইদৰে বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ সহায়ত যিকোনো ভাষাৰ ধ্বনি-সংগঠনত্মক গঠন ফঁহিয়াই চাব পাৰি।
১। ভাষাৰ গঠন-প্ৰণালী অনুসৰি বিভিন্ন পণ্ডিতে আগবঢ়োৱা ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ স্তৰকেইটাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ পৰিধি অতি ব্যাপক। ইয়াৰ প্ৰধান লক্ষ্য হৈছে ভাষাৰ আভ্যন্তৰীণ গঠনক পুংখানুপুংখভাৱে বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰে বিচাৰ আৰু বিশ্লেষণ কৰা। পৃথিৱীত অজস্র ভাষা আছে আৰু প্ৰতিটো ভাষাৰ গঠন-প্ৰণালী সুকীয়া। ভাষাৰ গঠন বুলিলে সাধাৰণতে ভাষাৰ উপাদান যেনে — ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য আৰু অৰ্থ সংযোগ প্ৰণালীক বুজোৱা হয়। এই চাৰিটা উপাদানেৰে গঠিত চাৰিটা স্তৰ — ধ্বনিৰ স্তৰ, ৰূপৰ স্তৰ, বাক্যৰ স্তৰ আৰু অৰ্থৰ স্তৰ — ভাষাবিজ্ঞানৰ সহায়ত বিশ্লেষণ কৰা হয়। কেতিয়াবা কোনো ভাষাবিজ্ঞানীয়ে ভাষাৰ গঠন-প্ৰণালীৰ কেৱল এখন স্তৰ লৈ আলোচনা কৰে, আৰু কেতিয়াবা চাৰিটাই স্তৰৰ পুঙ্খানুপুঙ্খ অধ্যয়ন কৰে। ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ অধ্যয়নৰ বাবে বৰ্ণনাত্মক (Descriptive), ঐতিহাসিক (Historical), আৰু তুলনামূলক (Comparative) পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰি ভাষাৰ গঠন, ভাষাৰ পৰিবৰ্তন, আৰু ভাষাসমূহৰ পৰস্পৰ মিল-অমিল আদিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হয়। ভাষাৰ গঠন-প্ৰণালীৰ ভিত্তিত বিভিন্ন পণ্ডিতে বিভিন্নভাৱে ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ স্তৰ বা ভাগৰ উল্লেখ কৰিছে। তলত কিছুমান উল্লেখযোগ্য পণ্ডিতৰ মতামত দিয়া হ'ল—
ৰবাৰ্ট হল (Robert Hall) — ভাষাৰ অধ্যয়নৰ তিনি স্তৰৰ কথা কৈছে:
(ক) ধ্বনিতত্ত্ব (Phonology):
(i) বৰ্ণবিজ্ঞান (Phonemics)
(ii) ধ্বনিবিজ্ঞান (Phonetics)
(খ) ৰূপতত্ত্ব (Morphology)
(গ) বাক্যতত্ত্ব (Syntax)
আৰ. এইচ. ৰবিন্স (R. H. Robins) — ভাষাৰ অধ্যয়নৰ তিনি স্তৰ উল্লেখ কৰিছে:
(ক) ধ্বনিতত্ত্ব (Phonology)
(খ) ব্যাকৰণ (Grammar)
(গ) অৰ্থতত্ত্ব (Semantics)
হকেট (Hockett) — ভাষাৰ বিশ্লেষণৰ পাঁচটা উপ-প্ৰণালীৰ (Sub-systems) উল্লেখ কৰিছে:
(ক) ব্যাকৰণগত প্ৰণালী (Grammatical system)
(খ) ধ্বনিতাত্ত্বিক প্ৰণালী (Phonological system)
(গ) ৰূপ-ধ্বনিতত্ত্ব প্ৰণালী (Morphophonemic system)
(ঘ) অৰ্থতত্ত্ব প্ৰণালী (Semantic system)
(ঙ) বৰ্ণবিজ্ঞান প্ৰণালী (Phonemic system)
তাৰাপোৰেৱালা (Taraporewala) — আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন প্ৰণালীৰ পাঁচটা মুখ্য শাখাৰ কথা উল্লেখ কৰিছে:
(ক) বাক্যতত্ত্ব (Syntax)
(খ) ৰূপতত্ত্ব (Morphology)
(গ) ধ্বনিতত্ত্ব (Phonology)
(ঘ) অৰ্থতত্ত্ব (Semantics)
(ঙ) ভাষাৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক অধ্যয়ন (Linguistic Palaeontology)
ইয়াৰ উপৰিও ভাষাৰ গঠন-প্ৰণালীৰ বিচাৰ আৰু বিশ্লেষণৰ আধাৰত ভাষাবিজ্ঞানক সাধাৰণতে চাৰিটা ভাগত বিভাজন কৰা হয়:
(ক) ধ্বনিবিজ্ঞান (Phonetics)
(i) ধ্বনিতত্ত্ব (Phonology)
(ii) বৰ্ণবিজ্ঞান (Phonemics) — ধ্বনি, উপধ্বনি, বৰ্ণ, বৰ্ণলিপি আদি বিষয় অন্তর্ভুক্ত।
(খ) ৰূপবিজ্ঞান (Morphomics)
(i) ৰূপতত্ত্ব (Morphology) — আকৃতি, প্রাকৃতি, উপাকৃতি আদিৰ আলোচনা।
(গ) বাক্যবিজ্ঞান (Syntax) — বাক্যতত্ত্বৰ আলোচনা।
(ঘ) অৰ্থবিজ্ঞান (Semantics) — অৰ্থৰ বিজ্ঞানভিত্তিক বিশ্লেষণ।
২। ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ স্তৰ কেইটা আৰু কি কি বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ পৰিধি অতি ব্যাপক। ইয়াৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হৈছে ভাষাৰ গঠন, ব্যৱহাৰ, উৎপত্তি, আৰু বিকাশ বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰে বিশ্লেষণ কৰা। ভাষা হৈছে মানুহৰ ভাব প্ৰকাশৰ এক অন্যতম মাধ্যম, যাৰ জৰিয়তে এজন বক্তাই আন এজন ব্যক্তিলৈ বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰে আৰু সেইটো দ্বিতীয়জনই গ্ৰহণ কৰি পুনৰ বাৰ্তা বিনিময় কৰে।
ভাষাৰ গঠন-প্ৰণালীৰ বিচাৰ আৰু বিশ্লেষণৰ আধাৰত ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন চাৰিটা মুখ্য স্তৰত বিভক্ত — ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য আৰু অৰ্থ। এই চাৰিটা স্তৰে ভাষাৰ সামগ্ৰিক গঠন আৰু কাৰ্যবিধি বুজাবলৈ সহায় কৰে।
(ক) ধ্বনিতত্ত্ব: এই স্তৰত ভাষাৰ ধ্বনিসমূহৰ বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ কৰা হয়। ধ্বনিতত্ত্বত মুখেৰে উচ্চাৰিত বাধ্বনিসমূহৰ উৎস, সৃষ্টি, আৰু পৰিবর্তন অধ্যয়ন কৰা হয়। ধ্বনি দুটা ভাগত বিভক্ত — বিভাজ্য (স্বর আৰু ব্যঞ্জনধ্বনি) আৰু অবিভাজ্য। উদাহৰণস্বৰূপে, “মই ভাত খাও” বাক্যটোত বিভিন্ন ধ্বনি উচ্চাৰিত হয়। ধ্বনিতত্ত্বৰ অধীনত ধ্বনিবিজ্ঞান আৰু বর্ণবিজ্ঞানো পঢ়োৱা হয়।
(খ) ৰূপতত্ত্ব: এই স্তৰটোত ভাষাৰ শব্দ গঠনৰ নিয়ম বিশ্লেষণ কৰা হয়। ৰূপতত্ত্বৰ মূল একক হ’ল 'প্রাকৃতি'। শব্দ গঠনত ব্যৱহৃত ধাতু, সৰ্গ, ধাতুমূল, বিভক্তি, প্রত্যয় ইত্যাদিৰ আলোচনা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, “মোমায়েকহঁতলৈ” শব্দটো চাৰিটা প্ৰাকৃতি — মোমায়েক+হঁত+অ+লৈ — ত বিভক্ত কৰিব পাৰি। এইবোৰৰ ভিতৰত কিছুমান মুক্ত (স্বতন্ত্ৰ) আৰু কিছুমান বদ্ধ (অস্বতন্ত্ৰ) প্ৰাকৃতি।
(গ) বাক্যতত্ত্ব: এই স্তৰটোত বাক্য গঠন আৰু শব্দসমূহৰ সম্পর্ক অধ্যয়ন কৰা হয়। বাক্যতত্ত্ব ইংৰাজী “Syntax” শব্দৰ সমার্থক। শব্দসমূহক যৌক্তিকভাৱে একে ক্ৰমত সংযোগ কৰি সম্পূৰ্ণ বাক্য গঠন কৰা হয়। বাক্যত পদের শৃংখলা, ৰূপৰ ক্ৰম, আৰু শব্দৰ অন্তঃসম্পর্কৰ আলোচনা হয়।
(ঘ) অর্থতত্ত্ব:ভাষাৰ অধ্যয়নৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ স্তৰ হ’ল অর্থতত্ত্ব (Semantics)। এই স্তৰত শব্দৰ অৰ্থ, অৰ্থৰ বিকাশ, পৰিৱর্তন, সংকোচন, বিস্তাৰ আৰু শব্দ-মৃত্যু বা নতুন শব্দৰ জন্ম আদি দিশ আলোচনা কৰা হয়। অৰ্থৰ পৰিৱর্তনৰ পেছত মনস্তাত্ত্বিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক, ৰাজনৈতিক, ভৌগোলিক আদি কাৰণো থাকে।
৩। ধ্বনিবিজ্ঞানৰ বিভিন্ন শাখাসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ধ্বনিবিজ্ঞানত ভাষাৰ ধ্বনিসমূহক উৎপাদন, সংবহন আৰু গ্ৰহণ এই তিনি দিশৰপৰা বৈজ্ঞানিকভাৱে বিশ্লেষণ কৰা হয়। এই দৃষ্টিভংগীসমূহৰ আধাৰত ধ্বনিবিজ্ঞানক মূলতঃ তিনি শাখাত বিভক্ত কৰা হয়—
(ক) উচ্চাৰণাত্মক ধ্বনিবিজ্ঞান (Articulatory Phonetics)
(খ) তৰংগ ধ্বনিবিজ্ঞান (Acoustic Phonetics)
(গ) শ্ৰৱণাত্মক ধ্বনিবিজ্ঞান (Auditory Phonetics)
(ক) উচ্চাৰণাত্মক ধ্বনিবিজ্ঞান (Articulatory Phonetics): এই শাখাত বাগিন্দ্ৰীয়ৰ সহায়ত উচ্চাৰিত ধ্বনিসমূহ কেনেদৰে সৃষ্টি হয় তাৰ বিশ্লেষণ কৰা হয়। মুখ, জিভা, তালু, ওঁঠ, হাঁওফাওঁ আদি বাগ্যন্ত্ৰৰ ব্যৱহাৰেৰে ধ্বনি কেনেদৰে উৎপন্ন হয়, সেই পদ্ধতি আৰু প্ৰক্ৰিয়া এই শাখাত আলোচনা কৰা হয়। ধ্বনিৰ উচ্চাৰণৰ স্থান, প্ৰকাৰ, বায়ু প্ৰবাহৰ দিশ (বাহিৰ বা ভিতৰমুখী) আদি বিষয়সমূহো বিশ্লেষণ কৰা হয়। ভাষাবিজ্ঞানৰ সাধাৰণ অধ্যয়নত এই শাখাৰ ভুমিকা অতি গুৰুত্বপূর্ণ।
(খ) তৰংগ ধ্বনিবিজ্ঞান (Acoustic Phonetics): এই শাখাত উচ্চাৰিত বাধ্বনিসমূহে বায়ুমণ্ডলত সৃষ্টি কৰা তৰংগসমূহৰ বৈশিষ্ট্য অধ্যয়ন কৰা হয়। ধ্বনিৰ frequency (উঠা-নমা গতি), amplitude (প্ৰাবল্য), duration (দীর্ঘতা), pitch (সুৰ), intensity (তীব্ৰতা), আৰু spectrum (তৰংগ পৰিসৰ) আদিৰ বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ কৰা হয়। এই বিশ্লেষণৰ বাবে spectrograph, phonograph, kymograph আদি যন্ত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এই শাখাৰ উল্লেখযোগ্য পুৰোধা হৈছে Rousselot, যিয়ে প্ৰথমে kymograph ব্যৱহাৰ কৰি ধ্বনি বিশ্লেষণ কৰিছিল। Edison ১৮৭৭ চনত phonograph আৱিষ্কাৰ কৰে যাৰ সহায়ত ধ্বনি সংৰক্ষণ কৰিব পৰা হৈছিল। আধুনিক কালে স্পেকটগ্ৰাফ আৰু ডিজিটেল সফ্টৱেৰ ব্যৱহাৰৰ ফলত এই শাখাক যান্ত্রিক ধ্বনিবিজ্ঞান বা প্ৰায়োগিক ধ্বনিবিজ্ঞান বুলিও কোৱা হয়। এই শাখা পদাৰ্থবিজ্ঞানৰ লগতো ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত।
(গ) শ্ৰৱণাত্মক ধ্বনিবিজ্ঞান (Auditory Phonetics): এই শাখাত বক্তাৰ মুখৰ পৰা বাহিৰ হোৱা ধ্বনি শ্ৰোতাই কেনেদৰে শুনে, সেই প্ৰক্ৰিয়া আৰু অনুভূতিক লৈ আলোচনা কৰা হয়। ধ্বনি শ্ৰোতাৰ কাণৰ পৰা মগজুলৈ কিদৰে প্ৰৱেশ কৰে, স্নায়ুকোষত কেনেদৰে সংকেত প্ৰেৰণ হয়, তাৰ বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ এই শাখাত কৰা হয়। এই শাখাৰ বিকাশ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছৰ সময়চোৱাত আৰম্ভ হয়। যদিও এই শাখাত ধ্বনি শুনাৰ দৃষ্টিভংগীৰে বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ কৰা হয়, তথাপিও বহু ভাষাবিজ্ঞানীয়ে এই শাখাক ধ্বনিবিজ্ঞানৰ মূল অংশ হিচাপে নলে। কাৰণ, ই স্বৰ-ব্যঞ্জনৰ সম্পূৰ্ণ বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ প্ৰদান নকৰিব পাৰে বুলি ধৰা হয়।
৪। ধ্বনিতত্ত্বত কি কি বিষয় আলোচনা কৰা হয় সেই বিষয়ে এটি আলচ যুগুত কৰা ।
উত্তৰঃ ভাষাৰ ধ্বনিসমূহৰ বিজ্ঞানসন্মত বিচাৰ-বিশ্লেষণৰ নাম হ'ল ধ্বনিতত্ত্ব। যেনে–অসমীয়া ধ্বনিতত্ত্ব, বাংলা ধ্বনিতত্ত্ব আদিৰ কথা উল্লেখ কৰিব পাৰি। ধ্বনিতত্ত্বত ভাষা বিশেষত ব্যৱহৃত ধ্বনিসমূহ, উচ্চাৰিত বাধ্বনি, ধ্বনিসমূহৰ পৰিৱৰ্তন, বর্ণ আৰু উপধ্বনি আদি সম্পৰ্কে সূক্ষ্মভাৱে আলোচনা কৰা হয়। যদিও মানুহৰ বাগ্যন্ত্ৰৰ জৰিয়তে বিভিন্ন ধৰণৰ ধ্বনি উচ্চাৰিত হ’ব পাৰে, তথাপি প্ৰত্যেক ভাষাত সীমিত সংখ্যক ধ্বনিহে ব্যৱহৃত হয়। গতিকে ধ্বনিতত্ত্বত মূলত কোনো এটা ভাষাত ব্যৱহৃত ধ্বনিসমূহৰহে অধ্যয়ন কৰা হয়। ধ্বনিৰ স্বৰূপ, সৃষ্টি প্ৰক্ৰিয়া আৰু প্ৰয়োগ পদ্ধতি সম্পৰ্কে বৈজ্ঞানিকভাৱে অধ্যয়ন কৰা ধ্বনিতত্ত্বৰ মুখ্য লক্ষ্য। ধ্বনিতত্ত্বৰ দুটা মুখ্য অংশ হ’ল–ধ্বনিবিজ্ঞান আৰু বর্ণবিজ্ঞান। হাঁওফাওঁৰ পৰা বাহিৰলৈ ওলাই অহা বা বাহিৰৰ পৰা মুখৰ ভিতৰলৈ সোমাই অহা বায়ুপ্ৰবাহ বাগিন্দ্ৰীয়ৰ সঞ্চালন দ্বাৰা যেতিয়া নাদ উৎপন্ন কৰে, সেই নাদক বাধ্বনি বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে – “মই ভাত খাও” বাক্যটোত "মই", "ভা+আ+ত", "খ+আ+ও" আদি ধ্বনিসমূহ উচ্চাৰিত হয়। এই বাধ্বনিসমূহক মূলত দুটা ভাগত বিভক্ত কৰা হয়–বিভাজ্য ধ্বনি আৰু অবিভাজ্য ধ্বনি। বিভাজ্য ধ্বনি বুলিবোৰ সেইবোৰ ধ্বনি যাক গোট হিচাপে ভাগ কৰিব পাৰি। ই আকৌ দুটা ভাগত বিভক্ত–স্বৰধ্বনি আৰু ব্যঞ্জনধ্বনি। স্বৰধ্বনি হ’ল সেই ধ্বনি যি জিভাৰ বিভিন্ন অংশৰ সঞ্চালনেৰে বায়ুপ্ৰবাহক পৰিৱৰ্তিত কৰি উচ্চাৰণ কৰা হয়। ব্যঞ্জনধ্বনি হ’ল সেই ধ্বনি য'ত বতাহৰ প্ৰৱাহক আংশিক বা সম্পূৰ্ণভাৱে বাধা দিয়া হয়। গুণ অনুসৰি স্বৰধ্বনিক চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি-
(ক) জিভাৰ অংশ বিশেষৰ স্থান অনুসৰিঃ
(i) সম্মুখ বা প্রান্তীয়
(ii) মধ্য বা কেন্দ্রীয়
(iii) পশ্চ বা মূলীয়
(খ) জিভাৰ অৱস্থান উচ্চতা অনুসৰিঃ
(i) উচ্চ - উচ্চ
উচ্চাভাস
(ii) মধ্য- মধ্যসম মধ্য
মধ্যাভাস
(iii) নিম্ন- নিম্ন
নিম্নাভাস
(গ) মুখ-বিৱৰৰ বিস্তৃতি অনুসৰিঃ
(i) সংবৃত - সংবৃত
অর্থ-সংবৃত
সংবৃতাভাস
(ii) বিবৃত - বিবৃত
অর্ধ-বিবৃত
জ্হঞ কিছুমান হ্রস্ব আৰু কিছুমান দীর্ঘ। ইয়াৰে হ্রস্ব স্বৰবোৰ একমাত্ৰা আৰু দীর্ঘ স্বৰবোৰ দুই মাত্রা হিচাপে ধৰা হয়। অসমীয়া ভাষাৰ স্বৰধ্বনিৰ তালিকা উদাহৰণস্বৰূপে দেখুৱাব পাৰি। অৱশ্যে মন কৰিব যে বিশিষ্ট ভাষাতত্ত্ববিদ গোলোকচন্দ্র গোস্বামীয়ে অসমীয়া স্বৰধ্বনিৰ তালিকা কিছু সুকীয়াকৈ দিছে। তেওঁৰ মতে, অসমীয়া 'আ' আৰু 'অ' দুয়োটাই নিম্ন স্বৰধ্বনি।
অসমীয়া ভাষাৰ স্বৰধ্বনিৰ তালিকা
OLD
তুলনামূলক ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ পৰিচয়
দ্বিতীয় গোট
অতি চমু প্ৰশ্নৰ উত্তৰঃ
(১) প্ৰফুল্ল কটকীৰ তুলনামূলক সাহিত্য় সম্বন্ধীয় প্ৰস্থখনৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু অনুবাদ বিচাৰ (১৮৮৯)
(২) 'তুলনাত্মক সাহিত্য় কী ভূমিকা' গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰঃ ইন্দ্ৰনাথ চৌধুৰী।
(৩) অসমীয়া ভাষাত তুলনামূলক সাহিত্য় সম্পৰ্কীয় প্ৰথম গ্ৰন্থ কোনখন?
উত্তৰঃ প্ৰফুল্ল কটকীৰ তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু অনুবাদ বিচাৰ।
(৪) ভাৰতেৰ ভাগ্য় বিপ্লৱ কবিতাৰ কবি কোন?
উত্তৰঃ ঈশ্বৰ গুপ্ত।
(৫) ভাৰতীয় প্ৰগতিশীল লেখক সংঘ কিমান চনত স্থাপিত?
উত্তৰঃ ১৯৪৬ চনত।
(৬) পটভূমিকাত তুলনামূলক সাহিত্য় গ্ৰন্থৰ গ্ৰন্থকাৰ -
(ক) প্ৰফুল্ল কটকী (খ) নীৰজনা মহন্ত বেজবৰুৱা
(গ) প্ৰফুল্ল কুমাৰ নাথ (ঘ) পল্লৱী ডেকা বেজবৰুৱা
উত্তৰঃ (খ) নীৰজনা মহন্ত বেজবৰুৱা।
(৭) যদিও বিভিন্ন সন্তানে বিভিন্ন ভাষাত কথা কয়, তথাপি ভাৰতবৰ্ষ একক আৰু অবিভাজ্য় - কথাষাৰ বক্তাগৰাকী হল
(ক) ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ (খ) ইন্দ্ৰনাথ চৌধুৰী
(গ) সৰোজনী নাইডু (ঘ) সূৰ্যকান্ত ত্ৰিপাঠী নিৰলা
উত্তৰঃ (গ) সৰোজনী নাইডু।
(৮) নেপালী ভাষাৰ ৰামায়ণৰ ৰচক-
(ক) ভানুভক্ত (খ) দৈৱকীনন্দন ক্ষত্ৰী
(গ) মাধৱকন্দলী (ঘ) ৰামাৱতাৰ
উত্তৰঃ (ক) ভানুভক্ত।
উত্তৰ দিয়াঃ
(১) "Ne Indian Literature" নামৰ কাকতখন কিমান চনত আৰু কৰ পৰা প্ৰকাশ হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৩৯ চনৰ লক্ষ্নোৰ পৰা।
(২) কাৰ প্ৰচেষ্টাত কিমান চনত কলিকতা বিশ্ববিদ্য়ালয়ত আধুনিক ভাৰতীয় ভাষা আৰু সাহিত্য় বিভাগ প্ৰতিষ্ঠা হয়?
উত্তৰঃ অধ্য়াপক আশুতোষ মুখাৰ্জীৰ প্ৰচেষ্টাত ১৯১৯ চনত।
(৩) "Indian Literatureঃ porsonal Encounters" গ্ৰন্থৰ ৰচক কোন? উক্ত গ্ৰন্থখন কিমান চনত প্ৰকাশ হৈছিল।
উত্তৰঃ উমাশংকৰ যোশী ১৯৮৮ চনত প্ৰকাশ হৈছিল।
(৪) তুলনাত্মক সাহিত্য় অৰ্থহীন বুলি কোৱা বক্তাগৰাকী কোন? তেওঁ কোন বিশ্ববিদ্য়ালয়ৰ অধ্য়াপক আছিল?
উত্তৰঃ অধ্য়াপক লেন কুপাৰে তুলনাত্মক সাহিত্য় একেবাৰে অৰ্থহীন বুলি কৈছিল। তেওঁ কাৰ্ণেল বিশ্ববিদ্য়ালয়ৰ অধ্য়াক আছিল।
(৫) তুলনামূলক ভাৰতীয় সাহিত্য় বুলিলে কি বুজা? ভাৰতীয় তুলনামূলক অধ্য়য়নৰ মূল সমস্য়া সমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন প্ৰাদেশিক ভাষাৰ সাহিত্য়ৰ তুলনাৰ মাধ্য়মেৰে কৰা অধ্য়য়নক তুলনামূলক ভাৰতীয় সাহিত্য় বুলি কোৱা হয়। ভাৰতীয় তুলনামূলক অধ্য়য়নৰ ক্ষেত্ৰত দেখা দিয়া কেতবোৰ সমস্য়া হল - (১) ভাষাৰ বোধগম্য়তা
(২) লিপিৰ বোধগম্য়তা
(৩) ভৌগলিক সমস্য়া
(৪) অনুবাদৰ তাকৰ সংখ্য়া
(৫) উপযুক্ত পৰিমাণৰ সমালোচনাৰ অভাৱ।
(৬) কোনজন ভাৰতীয় লেখকে তুলনামূলক সাহিত্য়ক বিশ্বসাহিত্য় বুলি অভিহিত কৰিছিল? তেওঁ কোনটো ভাষাত সাহিত্য় ৰচনা কৰিছিল?
উত্তৰঃ ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে (১৯০৭) তেওঁ বাংলা ভাষাত সাহিত্য় ৰচনা কৰিছিল।
চমুটোকাঃ
(১) জাতীয় সংহতি আৰুৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্য়ত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ ভূমিকাঃ
উত্তৰঃ পশ্চিমীয়া সাহিত্য় জগতৰ সমান্তৰালকৈ ভাৰতৰ সাহিত্য় জগতখনো তুলনামূলক সাহিত্য় শীৰ্ষক শব্দটো অতি জনপ্ৰিয়। তুলনামূলক সাহিত্য়ই ৰাষ্ট্ৰীয় গোড়ামি, ভাষিক, সাম্প্ৰদায়িক আৰু আঞ্চলিকতাবাদৰ ঠেক গণ্ডীৰ পৰাসাহিত্য় অধ্য়য়নৰ সংহত আৰু সমৃদ্ধ কৰিব বিচাৰে।ভাৰতবৰ্ষ বহু ভাষা ভাষীৰ দেশ যদিও ভাৰতীয় দৰ্শন, ভক্তি সাহিত্য়, পুৰাণ উপপুৰাণ, মহাকাব্য়, বেদ উপনিষদ, স্বাধীনতা আন্দোলন, মুছলমান শাসন, সামন্য়প্ৰথাৰ শাসন, জাতীয় চেতনা, সাহিত্য়িক আন্দোলন, পাশ্চাত্য় প্ৰভাৱ আদি কাৰকসমূহে ভাৰতীয়সাহিত্য় আৰু পৰম্পৰাক একক আৰু অখণ্ডিত ৰূপত প্ৰতিষ্ঠা কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় চেতনা জগাই তোলাত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰিহণা যোগাইছে। ৰাষ্ট্ৰীয় সাহিত্য় স্বৰূপে ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ মাজত ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতি আৰু ঐক্য় পৰিলক্ষিত হয়। ভাৰতৰ দৰে বহুভাষিক ৰাষ্ট্ৰ আৰু নাগৰিকসকলৰ মাজত প্ৰয়োজন-অপ্ৰয়োজনত প্ৰথম স্থান দি বহুভাষিকতাৰ মাজত ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ মহত্ব আৰু বিশেষত্বক জিলিকাই ৰাখি ঐক্য়সমূহৰ অনুসন্ধানত ব্ৰতী হোৱাটো বাঞ্ছনীয়। তাৰোপৰি জাতীয় সংহতিৰ সৈতে জীৱন নিৰ্মাণৰ সত্য়সমূহৰ অণ্বেষণৰ দিশটোত ওতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত।
(২) মটিফ
উত্তৰঃ মটিফ হল তুলনামূলক সাহিত্য়ত ব্য়ৱহাৰ হোৱা এক স্বতন্ত্ৰ পৰিভাষা। ঘাইকৈ বিষয়সাৰ অধ্য়য়নত মটিফ ব্য়ৱহাৰ কৰা হয়। পণ্ডিত হাজাৰী প্ৰসাদ দ্বিবেদীআছিল ভাৰতীয় সাহিত্য়ত মটিফৰ অনুসন্ধান চলোৱা প্ৰথম ব্য়ক্তি। সাহিত্য়কৰ্মত ব্য়ৱহৃত একধৰণৰ প্ৰভাৱশালী ধাৰণাক মটিফ বুলি কোৱা হয়, যিয়ে মূলথিম এটাৰ ভিতৰৰ অংশৰ চানেকি স্বৰূপে কাম কৰে।কোনো চৰিত্ৰ, আকস্মিকভাৱে উদিত যন্ত্ৰণা ভাব বা মৌখিক কথনৰ নমুনা স্বৰূপেও ইয়াক ব্য়ৱহাৰ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে বাল্মিকী সৃষ্ট ৰামায়ণৰ মূল বুণিয়াদ ক্ৰৌঞ্চ পক্ষীৰ মৃত্য়ু আকষ্মিকভাৱে উদিত যন্ত্ৰণা ভাবৰ প্ৰকাশ থিমৰ মটিফ হিচাপে ধৰিব পাৰি।
তুলনামূলক অধ্য়য়নত মটিফ অধ্য়য়নৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্ব দিয়া নিৰ্দিষ্ট দিশকেইটা হল - বিষয়সাৰ স্থানান্তকৰণ, বিষয়সাৰ বিকাশকৰণ, বিষয়সাৰ শ্ৰেণীকৰণ আৰু বিষয়সাৰ ৰূপান্তকৰণ। প্ৰকৃতাৰ্থত কেন্দ্ৰীয় বা অৰ্ন্তনিহিত সুৰ উদঘাটনত মটিফ এক অপৰিহাৰ্য উপাদান। সাহিত্য়ৰ যিকোনো ভাগকে মূল বিষয়বস্তুক প্ৰতিফলন কৰিব পৰা এক অন্য়তম মাধ্য়ম হিচাপে মটিফৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান আছে।
(৩) বিশ্ববিদ্য়ালয়ৰ পাঠ্য়ক্ৰমত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়নঃ
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ বিশ্ববিদ্য়ালয় সমূহৰ ভিতৰতে পোন প্ৰথমে যাদৱপুৰ বিশ্ববিদ্য়ালয়ৰ ইংৰাজী বিভাগততুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নত ব্য়ৱস্থা কৰা হয়। পিছলৈ ই এটা স্বতন্ত্ৰ বিভাগ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে। বৰ্তমান ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন বিশ্ববিদ্য়ালয়ত তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ বাবে যাৱতীয় ব্য়ৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হৈছে। ফলস্বৰূপে ভাৰতবৰ্ষতো তুলনামূলক সাহিত্য়ই এক বিদ্য়ায়তনিক বিষয় হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰিছে। বিংশ শতিকাৰ শেষৰ দশকত প্ৰফুল্ল কটকীয়ে ৰচনা কৰা তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু অনুবাদৰ বিচাৰ (১৯৯৮) গ্ৰন্থৰ মাধ্য়মেদি অসমত তুলনামূলক সাহিত্য় সম্পৰ্কীয় এইখনেই প্ৰথম গ্ৰন্থ। ১৯৯২ চনত ডিব্ৰুগড় বিশ্ববিদ্য়ালয়ত অসমীয়া ভাষা সাহিত্য়ৰ পৰম্পৰাগত বিষয়টোৰ লগতেস্নাতকোত্তৰ শ্ৰেণীৰ পাঠ্য়ক্ৰমত কিছু বিষয় সন্নিবিষ্ট কৰিপৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত ইয়াক পাঠ্য়ক্ৰমলৈয়ো সম্প্ৰসাৰিত কৰা হয়। ডিব্ৰুগড় বিশ্ববিদ্য়ালয়ত অধ্য়াপক নগেন শইকীয়াৰ উদ্য়োগত অসমীয়া বিভাগৰ পাঠ্য়ক্ৰমত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ অন্তৰ্ভুক্তি আছিল অসমত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ বিদ্য়ায়তনিক চৰ্চাৰ শুভ আৰম্ভণি।
(৪) তুলনামূলক ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ পটভূমি সম্পৰ্কে এটি প্ৰৱন্ধ যুণ্ডত কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ উদ্ভৱ আৰু বিকাশৰ পৰম্পৰা যিদৰে প্ৰাচীন, ঠিক সেইদৰে ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ বিকাশৰ পৰম্পৰাও প্ৰাচীন। ভাৰতীয় লিখিত সাহিত্য়ৰ আদিতম নিৰ্দশন ৰক্ষিত হৈছে সংস্কৃতত। সাহিত্য়ই তাৰ ইপ্সিত আকাংক্ষাক অধিক প্ৰকাশক্ষম কৰি তুলিবলৈ তুলনাৰ সহায় লয়। সংস্কৃত সাহিত্য়ৰ কাব্য়ৰ ঘাই উপজীব্য় অলংকাৰবোৰত নিদৰ্শন স্পষ্ট। পৰৱৰ্তী সময়ৰ দক্ষিণ ভাৰতৰ তামিল ভাষাটোও যথেষ্ট সমৃদ্ধ আছিল। বাল্মিকী ৰামায়ণকে ধৰি মহাকাব্য়িক পৰম্পৰাৰ ভালেমানগ্ৰন্থ তামিল ভাষাত ৰচিত হবলৈ ধৰিলে। সংস্কৃত আৰু তামিল পণ্ডিতসকলে পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ সাহিত্য় অধ্য়য়ন কৰাৰ সুযোগ লাভ কৰিছিল। সংস্কৃত সাহিত্য়ৰ বিদ্বানসকলে সংস্কৃতৰ সমান্তৰাললৈ প্ৰাকৃত সাহিত্য়ও অধ্য়য়ন কৰিছিল।
বৈদিক যুগৰে পৰা সংস্কৃত সাহিত্য়ৰ ভাষা মূলতঃ সংস্কৃত হলেও এই সাহিত্য়ই ভাৰতবৰ্ষৰ সভ্য়তাৰ ঐতিহাসিক বিকাশৰ ৰূপৰেখাকেই দাঙি ধৰিছিল। বেদ,বেদান্ত উপনিষদ আদিৰ মাজেৰে বিকাশ লাভ কৰা সংস্কৃত ভাষাতেই ৰামায়ণ, মহাভাৰতৰ দৰে সাহিত্য়ৰ সৃষ্টি হৈছিল। পূৱৰ প্ৰাগজ্য়োতিষপুৰৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পশ্চিমৰ গান্ধাৰলৈ আৰ্য-অনাৰ্য সকলো জাতি-উপজাতিৰ কথা উপকথা আখ্য়ান আদি বৰ্ণিত হৈ সঁচা অৰ্থত ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ পণ্ডিত সকলে বিজ্ঞানসন্মত অনুসন্ধানৰ যোগেদি ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন অঞ্চলৰ বিভিন্ন পাঠকৰ মাজত থকা সাদৃশ্য় বৈসাদৃশ্য়সমূহ তুলনা কৰাৰ প্ৰয়াস কৰিছিল। যাৰ ফলত বিভিন্ন পুৰাণ উপনিষদৰ ঢীকা বাখ্য়া সম্ভৱ হৈ উঠিছিল।
উত্তৰ লিখাঃ
(১) তুলনামূলক ভাৰতীয় সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ প্ৰাসংগিকতা সম্বন্ধে বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্য় প্ৰকৃততে সৃষ্টিশীল সাহিত্য়ৰ এটা বিশেষ ভাগ বা শাখা নহয়, সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক বিচাৰহে। পাশ্চাত্য় দেশসমূহ আৰু ভাৰতৰ পৰিৱেশ পৰিস্থিতিৰ ভিন্নতাৰ কাৰণে ভাৰতীয় বিদ্বানসকলে ভাৰতত তুলনামূলক সাহিত্য়ক কিছু ভিন্ন ধৰণৰ গতি প্ৰকৃততে কথা চিন্তা কৰিলে। এনে চিন্তাৰ পৰিণতি স্বৰূপে তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ উৎপত্তি আৰু বিকাশ ঘটিল। বৈদিক সাহিত্য়ই নিৰ্মাণ কৰি দিয়া সুদৃঢ় ভেটিৰ ওপৰত আধুনিক ভাৰতীয় ভাষাসমূহৰ সাহিত্য়ই নিৰ্মাণ কৰি উলিওৱা নানাৰঙী চুড়ালৈকে ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ সুউচ্চ সৌধত প্ৰাকৃত আৰু অপভ্ৰংশ ভাষা সাহিত্য়ও একো একোটা বিশেষ পৰ্যায়। পৰৱৰ্তীকালত ভাৰতীয় সাহিত্য়লৈ তাৎকলিক ভেটি নিৰ্মাণ কৰি সাৰ পানী যোগোৱাৰ লগতে স্বকীয় গুণ গৰিমাৰ দৃষ্টিৰেও এইসাহিত্য় সমূহৰ ভাৰতীয় সাহিত্য়ত বিশেষ গুৰুত্ব আছে।
তুলনামূলক সাহিত্য়ই অধ্য়য়নক অধিক বিস্তৃতি প্ৰদানপ্ৰদান কৰে। পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়কে ই সাহিত্য় হিচাপে গ্ৰহণ কৰাৰ পক্ষপাতী। তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ এই পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়কে একক সাহিত্য় বুলি গ্ৰহণ কৰাৰ ধাৰণা আৱেগিক কল্পনা মাত্ৰ নহয়। নাইবা একাধিক সাহিত্য় একে ধৰা তললৈ আনি টানি আঁজুৰি এক ৰূপত দৰ্শোৱা বা উৎকৃষ্টতা নিকৃষ্টতা নিৰূপনো ইয়াৰ উদ্দেশ্য় নহয়। তাৰ উৎস, তাৰ চাৰিসীমাৰ ভিতৰৰ, ওচৰ-পাজৰৰো প্ৰত্য়েকটো বিষয়ৰলগত সম্পৰ্কজড়িতভাৱে সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়নলৈ সম্পূৰ্ণতা, বিশিষ্টতা, ফলপ্ৰসূতা,যুগানুকূলতা চাওঁতে, সম্পৰ্ক জড়িত কৰি চাওঁতে, ব্য়ক্তিগত, জাতীয় অথবা বিশ্বাত্মক বৈশিষ্ট্য় ওলাই পৰে। সাহিত্য়ৰ সাধাৰণ অধ্য়য়নে তেওঁৰ ৰচনাৰ প্ৰাশ্চ্য়-পাশ্চাত্য় তত্ব উদঘাটন কৰিব। গ্ৰীক সাহিত্য়ৰ ধৰণ কৰণ গ্ৰহণ কৰিব লাগে বুলি তেওঁ কিয় ভাবিলে, ইয়াতকৈ বিস্তৃত পৰিসৰত, কেৱল মধুসূধন দত্তৰ ব্য়ক্তিগত চৰিত্ৰ, আগ্ৰহতে সীমাবদ্ধ নাথাকি তুলনামূলক সাহিত্য়ই মধুসূধন দত্ত এক প্ৰধান ব্য়ক্তিত্ব হিচাপে থকা উনবিংশ শতিকাৰ সমগ্ৰ বাংলা সাহিত্য়ৰ চৰিত্ৰ বিশ্লেষণৰ যত্ন কৰিব। মোগল যুগত নাটক ৰচনা তথা নাট্য় চৰ্চাৰ অভাৱ, বেজবৰুৱাৰ যুগৰ অসমীয়া সাহিত্য়ত দাৰ্শনিক চিন্তাৰ অভাৱ বুলিলে ক্ষান্ত নাথাকি তুলনামূলক সাহিত্য়ই সেই সময়ছোৱাৰ ভিতৰত তাৰ সামাজিক, ধাৰ্মিক, মনোবৈজ্ঞানিক আদি কাৰণ বিশ্লেষণৰ যত্ন কৰিব। ব্ৰজাৱলী ভাষাৰ সংগীত প্ৰধান অংকীয়া ভাওনাৰ পৰা ক্ৰমে ছন্দগন্ধী পুৰণি অসমীয়া ভাওনাৰ মাজেৰে ৰাণী মোৰ বৰ পিয়াহ লাগিছেৰ নিচিনা সংলাপেৰে প্লাষ্টিকৰ জাৰৰ পৰা পানী উলিয়াই খোৱা ভাওনালৈ ভাওনাৰ পাঁচশ বছৰীয়া যাত্ৰাৰ প্ৰতিটো পৰ্যায়ৰ সংলাপ,অভিনেতা, গীত-নৃত্য়-বাদ্য়াংশ, আদিৰ পৰিস্থিতিসমূহৰ বিশ্লেষণ কৰি চাব তুলনামূলক সাহিত্য়ই।
(২) ভাৰতীয় তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ উদ্ভৱ আৰু বিকাশ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ উনবিংশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে ইউৰোপত তুলনামূলক সাহিত্য়ই স্বতন্ত্ৰ বিষয়ে ৰূপে জন্ম লাভ কৰে। ইউৰোপীয় পণ্ডিত তথা সাহিত্য়িক সকলে ভাৰতত তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰতযথেষ্ট অৰিহণা যোগায়। পশ্চিমীয়া পণ্ডিতসকলৰ সমান্তৰালকৈ ভাৰতীয় বিদ্বৎ সমাজৰ ভাষা সাহিত্য়ৰ প্ৰতিজাগি উঠা সজাগতা আৰু জিজ্ঞাসা গা কৰি উঠে।
জাৰ্মান কবি আগষ্ট ৱিলহেল্ম ভন শ্লেগলে ১৮২৩ চনত পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে মূলতঃ সংস্কৃত সাহিত্য় সমূহৰ বুজাবলৈ 'Indian Literature' শব্দটো প্ৰয়োগ কৰে। ১৮৫২ চনত 'Albert Webers ৰ 'The History of Indian Litera - ture' প্ৰকাশিত হয়। ইয়াতো মূলতঃ বৈদিক আৰু সংস্কৃত সাহিত্য় সমূহক সামৰিকৰ যত্ন কৰা হয়। পৰৱৰ্তী সময়ত ১৯০৭ চনত প্ৰকাশিত "Winternitis History of Indian Literature" ত সংস্কৃতৰ উপৰি পালি, প্ৰাকৃত আদি সাহিত্য়সমূহেও স্থান পায়। ইতিমধ্য়ে ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদী ধাৰণা প্ৰবল হৈ উঠে। আনহাতে যোগাযোগ আৰু বিভিন্ন ৰাজনৈতিক তথা সামাজিক কাৰণত প্ৰান্তীয় সাহিত্য়বোৰৰ চৰ্চায়োগুৰুত্ব লাভকৰে আৰু এনেবোৰ কাৰণতেই Joseph shipley ৰ Encyclopaedia of Literature (১৯৪৬) ত আধুনিক ভাৰতীয় ভাষাৰ বিষয়টোৱে স্থান পায়, আৰু পৰৱৰ্তী Cassell's Encyclopaedia of World Literature ১৯৭৩ চনত প্ৰকাশিত দ্বিতীয় সংস্কৰণত সংস্কৃতৰ লগতে নটা আধুনিকভাৰতীয় ভাষাৰ বিষয়েও কিছু আলোচনা প্ৰকাশ পায়।
ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বিকাশে ভাৰতীয় সাহিত্য়সম্পৰ্কীয় পূৰ্বতে থকা ধাৰণাক পৰিব্য়াপ্ত কৰি তোলে। পূৰ্বতে ভাৰতীয় সাহিত্য়ই কেৱল সংস্কৃত সাহিত্য়ক বুজোৱাৰ পৰিৱৰ্তেঅসমীয়া, বাংলা, উৰিয়া, মৈথিলী, সিন্ধ্ৰী, গুজৰাট, মাৰাঠী, তামিল, তেলেণ্ড, মালায়লম, সংস্কৃত, অসমীয়া, মণিপুৰী, নেপালী প্ৰভৃতসমস্ত প্ৰাচীন আৰু আধুনিক ভাৰতীয় ভাষা সমূহকে সামৰি ললে। ১৯১৯ চনত কলিকতা বিশ্ববিদ্য়ালয়ৰ অধ্য়াপক আশুতোষ মুখাৰ্জীৰ প্ৰচেষ্টাত কলিকতা বিশ্ববিদ্য়ালয়ত আধুনিক ভাৰতীয় ভাষা আৰু সাহিত্য় বিভাগ প্ৰতিষ্ঠা হয়। ই আছিল ভাৰতীয় জাতীয় সাহিত্য়ৰ ধাৰণাক গঢ় দিয়া প্ৰথম আনুষ্ঠানিক পদক্ষেপ। ইয়াৰ পিছত ১৯২০ চনত শ্ৰী অৰবিন্দই আৰ্য আলোচনীত ভাৰতীয় সাহিত্য় শীৰ্ষক প্ৰৱন্ধ ৰচনা কৰি ভাৰতীয় সাহিত্য় সম্পৰ্কে এটি স্পষ্ট ধাৰইাই গঢ় লৈ উঠাত সহায় কৰে। ১৯৩৬ চনত স্থাপিত ভাৰতীয় প্ৰগতিশীল লেখক সংঘৰ কাৰ্যাৱলীয়েও ভাৰতীয় সাহিত্য়িৰ ধাৰণাক সাকাৰ ৰূপ দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষভাৱে সহায় কৰে।
(৩) ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ কেইটামান উমৈহতীয়া লক্ষণৰ আধাৰত ভাৰতীয়তা বিচাৰ কৰি এটি টোকা যুগুত কৰা।
উত্তৰঃ বৈদিক সাহিত্য়ৰ পৰা বৰ্তমানলৈ ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন ভাষাত ৰচিত হোৱা সাহিত্য় সমূহৰ ৰচনা কাল, স্থান আৰু সময়ৰব্য়ৱধান থাকিলেও সমগ্ৰ ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ মাজত একে ধৰণৰ ভাৰতীয়তা বা মানসিকতাৰ সুৰ শুনিবলৈ পোৱা টান। কাৰণ সকলো প্ৰকাৰৰ সাহিত্য় সৃষ্টিৰ সময়ত স্ৰষ্টাৰ অৱচেতন মনত এই একে ভাৰতীয়তা বা ভাৰতীয় মানসিকতাই ক্ৰিয়া কৰিছে। ভাৰতৰ প্ৰত্য়েকটো ভাষাৰ সাহিত্য়ৰ বিকাশক্ৰম ভাৰতৰ বিভিন্ন ৰাজনৈতিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক পৰিস্থিতিৰ লগত জড়িত। ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিসমূহ কালানুক্ৰমে এনেধৰণে - (১) সামান্ত প্ৰথাৰ শাসন (২) মুছলমানী প্ৰভাৱ আৰু ইংৰাজ শাসন।
সমস্ত ভাৰতবাসী প্ৰভাৱ পৰা কেইবাটাও ধাৰ্মিক, সাংস্কৃতিক আন্দোলনেও ভাৰতীয় সাহিত্য়ক প্ৰচুৰ প্ৰভাৱিত কৰিছে। সেইবোৰ এনেধৰণৰ -
(১) বৌদ্ধ ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস পোৱাৰ সময়ত ইয়াৰ বিভিন্ন শাখা-প্ৰশাখাৰ লগত শৈৱ আৰু শাক্ত ধৰ্মৰ সংযোগত নাথ সম্প্ৰদায়ৰ আৱিৰ্ভাৱ ঘটে। একাদশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ পৰা ই প্ৰায় সমগ্ৰ ভাৰততে বিস্তাৰ লাভ কৰিবলৈ ধৰে। ভাৰতীয় ভাষা সমূহৰ বিকাশৰ প্ৰথম পৰ্যায়ত প্ৰায় সকলোতে এই সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰভাৱ দেখিবলৈ পোৱা যায়।
(২) ভাৰতলৈ মুছলমান সকলৰ আগমনৰ পাছত ভাৰতৰ প্ৰায় সকলো ধৰণৰ সন্ত সাহিত্য়ত চুফী দৰ্শনৰ প্ৰভাৱ পৰিলক্ষিত হয়।
(৩) বৈষ্ণৱ ভক্তি আন্দোলনে ভাৰতবৰ্ষকে স্পৰ্শকৰাৰ ফলত সগুণ ঈশ্বৰৰ লীলা বৰ্ণনাই সমগ্ৰভাৰতীয় সাহিত্য়ত ঠাই পায়।
ভাৰতৰ বিভিন্ন প্ৰাদেশিক ভাষাৰ সাহিত্য় সমূহত সময়ে সময়ে একে ধৰণক সাহিত্য়িক আন্দোলনে প্ৰভাৱাণ্বিত কৰা দেখাযায়। সেইবোৰ এনেধৰণৰ -
(১) ভাৰতীয় সাহিত্য় সৰ্বপ্ৰথমে প্ৰভাৱিত কৰে ভক্তি আন্দোলনৰ ধাৰাই। ত্ৰয়োদশ শতিকাৰ পৰা ষষ্ঠদশ শতিকালৈকে দক্ষিণ ভাৰতৰ পৰা ক্ৰমাণ্বয়ে উত্তৰ ভাৰতলৈ এই ভক্তি আন্দোলনৰ ধাৰা বিয়পি পৰে।
(২) বৈদিকসাহিত্য়ৰ সময়ৰে পৰা প্ৰচলিত জাতীয়তাবাদী চেতনাই ব্ৰিটিছ শাসনৰ বিৰুদ্ধে প্ৰৱল ৰূপ ধাৰণা কৰে।
(৩) পশ্চিমীয়া শিক্ষা তথা সাহিত্য়ৰ প্ৰভাৱৰ ফলস্বৰূপে সমগ্ৰ ভাৰতীয় সাহিত্য়তে ৰোমাণ্টিক নৱজাগৰণে ভূমিকা মাৰে।
যিকোনো বিষয়ৰ বা কথাৰ বাহ্য়িক মিলতকৈ আভ্য়ন্তৰীণ মিলে অধিক গুৰুত্ব লাভ কৰে। ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন প্ৰাদেশিক ভাষা সমূহৰ মাজত দেখা দিয়া আভ্য়ন্তৰীণ মিলে ভাৰতীয় আত্মাক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছে। এই ক্ষেত্ৰত ডঃ ইন্দ্ৰনাথ চৌধুৰীয়ে তুলনাত্মক সাহিত্য় কী ভূমিকা গ্ৰন্থত নিৰ্দেশ কৰা মূল কাৰণ দুটা হল -
(ক) সংস্কৃত সাহিত্য়, মহাকাব্য়, পুৰাণ, জাতক, লোকসাহিত্য়, দাৰ্শনিক সাহিত্য়, কলা-সংগীত আদি এনে মূল স্ত্ৰেতৰ পৰা প্ৰেৰণা আহৰণ।
(খ) ভাৰতীয় সাহিত্য় সমূহ একে ধৰণৰ বৌদ্ধিক তথা আৱেগিক প্ৰেৰণাৰে সমৃদ্ধ।
ইন্দ্ৰনাথ চৌধুৰীয়ে আৰম্ভণি কালৰে পৰা বৰ্তমান সময়লৈকে সমগ্ৰ ভাৰতীয় সাহিত্য়ৰ প্ৰকৃতিগত বা আত্মিক লক্ষণসমূহ এনেদৰে দেখুৱাইছে-
(১) সৌন্দৰ্য, আনন্দ আৰু জ্ঞানমূলক প্ৰাচীন সাহিত্য়।
(২) মধ্য়যুগৰ আৰম্ভণিতে সাধনামূলক, ভক্তিমূলক তথা দাৰ্শনিক আৰু মধ্য়যুগৰ শেষৰ ফালে শৃংগাৰাত্মক ভক্তিৰ ধাৰা প্ৰবাহিত সাহিত্য়ৰ বিকাশ।
(৩) আধুনিক যুগৰ আৰম্ভণি কালত নৱজাগৰণ, সমাজ সংস্কাৰ, ঔপনিৱেশবাদৰ সংগ্ৰাম, দেশপ্ৰেমমূলক ভাৱধাৰা, জাতীয়তাবাদ, ব্য়ক্তি স্বাধীনতা আৰু ৰোমান্টিক ভাৱধাৰা তথা ক্ৰমশঃ মাৰ্ক্সবা, আৰ্থিক সামাজিক বৈষম্য়ৰ প্ৰতি সচেতনতা আৰু সাম্প্ৰতিক কালত বিশ্বাসহীনতা, মূল্য়হীনতা, অনাস্থাৰ মাজতো আশাৰ প্ৰকাশ।
Answer Type - Boby Bor
