Chapter 2

 મૂળભૂત ખ્યાલો અને સંકલ્પનાઓ

--------------------------------


👉Text Books Question Answer
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer


Page 1


1. પ્રશ્ન: અર્થશાસ્ત્ર શું છે?

જવાબ: અર્થશાસ્ત્ર એ માનવ પ્રવૃત્તિઓના અભ્યાસના ભૌતિક અને માનસિક પાસાઓને સમજાવતું વિજ્ઞાન છે, જે કાચાં માલ, ઉત્પાદિત માલ, સેવાઓ અને સંસાધનોના વપરાશ, ઉત્પાદન, વિતરણ અને વિમયની પ્રક્રિયાઓ પર ધ્યાન આપે છે.


2. પ્રશ્ન: મૂલ્ય અને કિંમત વચ્ચેનો તફાવત શું છે?

જવાબ: મૂલ્ય: આ એ સ્વભાવિક ગુણ છે જે ઉત્પાદનની ઉપયોગિતા અને વિનિમય માટેની શ્રેષ્ઠતા પર આધાર રાખે છે.

કિંમત: આ એ માત્ર સંકલિત નાણાંકિય માન છે જે વસ્તુઓ અને સેવાઓ માટે બજારમાં ચૂકવવામાં આવે છે.


3. પ્રશ્ન: અર્થશાસ્ત્રના 2 પ્રકારો કયા છે?

જવાબ: લઘુત્તમ અર્થશાસ્ત્ર (Microeconomics): આ અર્થશાસ્ત્ર તત્ત્વો અને વ્યક્તિગત પ્રવૃત્તિઓના અભ્યાસ પર કેન્દ્રિત છે.

મહત્વપૂર્ણ અર્થશાસ્ત્ર (Macroeconomics): આ અર્થશાસ્ત્ર દેશના કે વૈશ્વિક અર્થવ્યવસ્થાને વિશ્લેષિત કરે છે.


પ્રશ્ન: 'ઉપયોગિતા-મૂલ્ય' અને 'વિનિમય-મૂલ્ય' વચ્ચે શું તફાવત છે?

જવાબ:

    • ઉપયોગિતા-મૂલ્ય: એ એ મૂલ્ય છે જે ચોક્કસ વસ્તુના ઉપયોગ પર આધારિત છે, જેમ કે પાણીનું મૂલ્ય તેના ઉપયોગિતાની પરિપ્રેક્ષ્યથી છે.

    • વિનિમય-મૂલ્ય: એ એ મૂલ્ય છે જે વસ્તુને અન્ય વસ્તુ સાથે બદલવામાં આવે છે.


  1. પ્રશ્ન: વસ્તુઓના કયા પ્રકારો છે?
     જવાબ:

    • ભૌતિક અને અભૌતિક વસ્તુઓ

    • સર્વસુલભ અને આર્થિક વસ્તુઓ

    • ટકાઉ અને નાશવંત વસ્તુઓ

    • ખાનગી અને જાહેર વસ્તુઓ

    • વપરાશી અને ઉત્પાદક વસ્તુઓ


  1. પ્રશ્ન: 'વ્યાપારચક્ર' શું છે?
     જવાબ: વેપારચક્ર એ આર્થિક પ્રવૃત્તિમાં આવતી અને જતા પ્રવાહોની સિરિઝ છે, જેમ કે ઉછાળો, મंदी, પુનઃપ્રાપ્તિ અને સંકોચન.

  2. પ્રશ્ન: સંપત્તિનો અર્થ શું છે?
     જવાબ: સંપત્તિ એ સંસાધનો અને માલમત્તાઓ છે જે વ્યક્તિ કે સમાજ માટે મૂલ્ય ધરાવે છે, જેમ કે જમીન, મકાન, રોકાણ વગેરે.

  3. પ્રશ્ન: 'વિશિષ્ટીકરણ' શું છે?
     જવાબ: વિશિષ્ટીકરણ એ એ પ્રક્રિયા છે જેમાં વ્યકિત અથવા ઉપકરણોને એક ચોક્કસ કાર્ય માટે વિશિષ્ટ બનાવવામાં આવે છે, જેથી કાર્યની ક્ષમતા વધે.

  4. પ્રશ્ન: 'વિશ્વ અર્થતંત્ર' શું છે?
     જવાબ: વિશ્વ અર્થતંત્ર એ વૈશ્વિક સ્તરે વિવિધ દેશોના અર્થતંત્રના પરસ્પર સંલગ્ન અને પરિચલિત મકાન અને વ્યવહારને રજૂ કરે છે.

  5. પ્રશ્ન: 'આર્થિક પ્રવૃત્તિ' શું છે?
     જવાબ: આર્થિક પ્રવૃત્તિ એ તે દરેક ક્રિયાવલી છે જે માનવીઓ તેમના ભૌતિક અને માનસિક જરૂરિયાતો માટે કમાઇ અને ખર્ચ કરે છે.


Page 2

  1. પશ્ચિમમાં અર્થશાસ્ત્રના ઉદ્ભવ અને વિકાસ વિશે ટૂંકમાં માહિતી આપો.

    જવાબ:
     પશ્ચિમમાં અર્થશાસ્ત્રનો ઉદ્ભવ સદીઓ પહેલાંના ગ્રીક દાર્મિક દ્રષ્ટિકોણ અને પુરૂષિક હક્કોથી થયો હતો. આરંભમાં તે પરિપૂર્ણ ન હતો અને મૌલિક રીતે વાણિજ્ય અને ખેતી સાથે સંકળાયેલ હતો. આर्थિક વિચારધારાનું વિકાસ મથ્યો આડા છે, જેમ કે એડમ સ્મિથ, કેઈન, કાર્લ માર્ક્સ અને અન્ય મોટા વિચારકોએ અર્થશાસ્ત્રના ક્ષેત્રે યોગદાન આપ્યું. એડમ સ્મિથના ‘The Wealth of Nations’ (1776)એ અર્થશાસ્ત્રના વિકાસની નવી દિશા શરૂ કરી, જે ખાસ કરીને મફત બજાર અને ખાનગી ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહિત કરતો હતો. પછીથી, આર્થિક માળખું અને મનોવૈજ્ઞાનિક અભિગમ વિકસાવવાના દિશામાં મોટા સુધારાઓ થયા.


  1. 'આંકડાકીય માહિતીને સંક્ષિપ્તમાં રજૂ કરવા માટે આકૃતિ અને આલેખ વધારે અનુકૂળ છે.' - સમજાવો.

    જવાબ:
     આંકડાકીય માહિતીનું સંક્ષિપ્ત રીતે પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે આકૃતિ અને આલેખ વધુ યોગ્ય છે કારણ કે આ પદ્ધતિ માહિતીની સત્તાવાર અને સરળ સંખ્યા દ્વારા સ્પષ્ટ રજૂઆત કરે છે. આકૃતિઓ જેમ કે ગ્રાફ, ચાર્ટ, પાઈ ચાર્ટ, વગેરેનો ઉપયોગ કરીને, માહિતી ઝડપથી અને સરળતાથી સમજાવી શકાય છે. આ પદ્ધતિ વિવૃત્ત અને સંકુલ આંકડાઓને સરળ બનાવીને, તેનાથી સમજી શકાય તે રીતે રજૂ કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.


  1. ઉપયોગિતા-મૂલ્ય અને વિનિમય-મૂલ્ય વચ્ચેનો સંબંધ સમજાવો.

    જવાબ:
     ઉપયોગિતા-મૂલ્ય એ વ્યક્તિ માટે તે વસ્તુ કે સેવા દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલા ફાયદાને દર્શાવે છે. જ્યારે વિનિમય-મૂલ્ય એ વસ્તુના બદલામાં બીજી વસ્તુ અથવા નાણાં કેટલા પ્રમાણમાં આપવામાં આવે છે, તે દર્શાવે છે. આ બંને વચ્ચે સંબંધ એ છે કે જ્યારે કોઈ વસ્તુની ઉપયોગિતા વધુ હોય છે, ત્યારે તેની માંગ વધે છે, જે તેને દ્રષ્ટિએ એવી વસ્તુના વિનિમય-મૂલ્યમાં વધારો કરશે. પરંતું, કેટલીક વસ્તુઓ જેમ કે સૂર્યપ્રકાશ, પાણી, વગેરે, ઉપયોગિતા-મૂલ્ય ધરાવતી છે, પરંતુ વિનિમય-મૂલ્ય ઓછું હોય છે.


  1. વસ્તુઓ અને સેવાઓ શું છે? એમાં ફરક જણાવો.

    જવાબ:
     વસ્તુઓ તે ભૌતિક વસ્તુઓ છે જે વ્યક્તિની જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે કાર્યરૂપ હોય છે, જેમ કે ખોરાક, કપડાં, ફ્રિજ, વગેરે.
    સેવાઓ એ અભૌતિક વસ્તુઓ છે, જેમ કે શિક્ષણ, દાક્તરી સેવા, સંગીત, વગેરે. આ સેવાઓ ભૌતિક રીતે ન જોઈ શકાય, પરંતુ માનવ જરૂરીયાતોને પૂરી કરવા માટે અપાય છે.


  1. વિનિમય-મૂલ્ય અને ઉપયોગિતા-મૂલ્ય વચ્ચેનો તફાવત જણાવો.

    જવાબ:
     ઉપયોગિતા-મૂલ્ય એ તે વસ્તુનો મૂલ્ય છે જે તેના ઉપયોગથી વ્યકિતને મળતી ફાયદો અથવા સંતોષને દર્શાવે છે.
    વિનિમય-મૂલ્ય એ એ মূল্য છે જે વસ્તુના બદલામાં બીજી વસ્તુ અથવા નાણાંના એકમો દ્વારા સ્થાનાંતરિત થાય છે.
    ઉદાહરણ તરીકે, સૂર્યપ્રકાશનો ઉપયોગિતા-મૂલ્ય ઘણો વધુ છે, પરંતુ તેનો વિનિમય-મૂલ્ય શૂન્ય છે, જ્યારે સોનું એટલે કે વધુ અછતવાળી વસ્તુ, તેનો વિનિમય-મૂલ્ય ઘણો વધુ છે.


  1.  અને સર્ક્યુલર આર્થિક પરિવર્તનો વિશે સમજાવો.

    જવાબ:
     આર્થિક પરિવર્તનો એ સમયે-સમયે આવી રહેલી આર્થિક મૌદ્રિક અને બજારની પરિસ્થિતિઓમાં ફેરફાર છે, જેમ કે એકસાથે વિકાસ અને મંદી.
    સર્ક્યુલર આર્થિક પરિવર્તનો તે ચક્રાત્મક પરિવર્તનો છે, જે અનુક્રમણિકા પર આધારિત છે, જેમ કે અર્થવ્યવસ્થામાં શ્રેષ્ઠ અને ખરાબ સમયનું આવરણ.


Page 3

🌿 2.3.3 નાશવંત અને ટકાઉ વસ્તુઓ


પ્રશ્ન 1: નાશવંત વસ્તુઓ કોને કહેવામાં આવે છે?
 ઉત્તર: જે વસ્તુઓ વપરાશ પછી તરત ખતમ થઈ જાય છે, તેને નાશવંત વસ્તુઓ કહે છે. ઉદાહરણ: દૂધ, બિસ્કિટ.


પ્રશ્ન 2: ટકાઉ વસ્તુઓના ઉદાહરણ આપો.
 ઉત્તર: કપડાં, ટીવી, ફ્રિજ જેવી વસ્તુઓ ટકાઉ વસ્તુઓ છે.

🏡 2.3.4 ખાનગી અને જાહેર વસ્તુઓ


પ્રશ્ન 3: ખાનગી વસ્તુની બે વિશેષતાઓ જણાવો.
 ઉત્તર: (1) સ્પર્ધાત્મકતા હોય છે. (2) વંચિતતાનો ગુણ ધરાવે છે.


પ્રશ્ન 4: જાહેર વસ્તુને ઉદાહરણ સાથે સમજાવો.
 ઉત્તર: બગીચો એ જાહેર વસ્તુ છે કારણ કે તેનું વપરાશ દરેક વ્યક્તિ એકસાથે કરી શકે છે અને કોઈને વંચિત રાખી શકાતું નથી.


પ્રશ્ન 5: બિનસ્પર્ધાત્મકતા શું છે?
 ઉત્તર: જ્યારે એક વ્યક્તિ કોઈ વસ્તુ વાપરે, છતાં બીજાના વપરાશમાં ઘટાડો ન થાય, તેને બિનસ્પર્ધાત્મકતા કહે છે.

🛠️ 2.3.5 વપરાશી અને ઉત્પાદક વસ્તુઓ

પ્રશ્ન 6: વપરાશી વસ્તુઓના ઉદાહરણ આપો.
 ઉત્તર: ખોરાક, કપડાં, ફળો.


પ્રશ્ન 7: ઉત્પાદક વસ્તુઓ શું છે?
 ઉત્તર: જે વસ્તુઓ ઉત્પાદન પ્રક્રિયામાં ઉપયોગી થાય છે, તે ઉત્પાદક વસ્તુઓ છે. ઉદાહરણ: ટ્રેક્ટર, મશીનો.

💰 2.5 સંપત્તિનો અર્થ અને લક્ષણો

પ્રશ્ન 8: સંપત્તિના ચાર લક્ષણો જણાવો.
 ઉત્તર: ઉપયોગિતા, અછત, વિનિમય ક્ષમતા અને વ્યક્તિગત માલિકી.


પ્રશ્ન 9: સંપત્તિનો અર્થ શું છે?
 ઉત્તર: જે વસ્તુ ઉપયોગી હોય, અછતવાળી હોય, વિનિમયપાત્ર હોય અને વ્યક્તિગત માલિકી હેઠળ હોય તેને સંપત્તિ કહે છે.


Page 4

✨ 2.5 સંપત્તિના લક્ષણો


પ્રશ્ન 1: સંપત્તિમાં કયો મહત્વનો ગુણ હોવો જોઈએ?

ઉત્તર: ઉપયોગિતાનો ગુણ હોવો જોઈએ, એટલે કે તે માનવીની જરૂરિયાત સંતોષે.



પ્રશ્ન 2: સર્વસુલભ વસ્તુઓને સંપત્તિ કેમ ગણાવી શકાતી નથી?

ઉત્તર: કારણ કે તે અછતવાળી નથી અને તેનો વિનિમય થતો નથી.


પ્રશ્ન 3: શું વિચારવાની શક્તિ સંપત્તિ છે? કેમ?

ઉત્તર: નહિ, કારણ કે વિચારવાની શક્તિ આંતરિક ગુણ છે અને તેનું હસ્તાંતરણ થઈ શકતું નથી.


પ્રશ્ન 4: સંપત્તિ માટે વિનિમયપાત્ર હોવું કેમ જરૂરી છે?

ઉત્તર: જેથી તેને આપીને બીજી વસ્તુ પ્રાપ્ત કરી શકાય.


પ્રશ્ન 5: કઈ વસ્તુઓમાં ટકાઉપણાનો ગુણ હોય છે?

ઉત્તર: મકાન, સોનું, જમીન, શેર વગેરે વસ્તુઓમાં ટકાઉપણાનો ગુણ હોય છે.


🏡 2.6 સંપત્તિના પ્રકારો


પ્રશ્ન 6: વ્યક્તિગત સંપત્તિ કઈ છે?

ઉત્તર: જેની માલિકી અને વપરાશ વ્યક્તિગત હોય તે વ્યક્તિગત સંપત્તિ છે.


પ્રશ્ન 7: રાષ્ટ્રીય સંપત્તિનો ઉદાહરણ આપો.

ઉત્તર: નદીઓ, પર્વતો, ઐતિહાસિક ઇમારતો વગેરે રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ છે.


પ્રશ્ન 8: આંતરરાષ્ટ્રીય સંપત્તિ શું છે?

ઉત્તર: જે સંપત્તિ પર સમગ્ર વિશ્વનો હક હોય, જેવી કે દરિયો, તે આંતરરાષ્ટ્રીય સંપત્તિ છે.


🌟 2.7 કલ્યાણ (Welfare)


પ્રશ્ન 9: કલ્યાણનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: સારી સ્થિતિમાં સુધારો, ખાસ કરીને ભૌતિક જીવન ધોરણમાં સુધારો.


Page 5


🌟 2.7 કલ્યાણ (Welfare)


પ્રશ્ન 1: કલ્યાણ શબ્દનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: વધુ સારી સ્થિતિ અને કાયમી ધોરણે જીવનમાં સુધારો એટલે કલ્યાણ.


પ્રશ્ન 2: અર્થશાસ્ત્રમાં કલ્યાણના કેટલા પ્રકાર છે?

ઉત્તર: બે પ્રકાર છે: (1) વ્યક્તિગત કલ્યાણ (2) સામુહિક કલ્યાણ.


પ્રશ્ન 3: કલ્યાણમાં શું મહત્વપૂર્ણ છે – આવકવૃદ્ધિ કે આવકની વહેંચણી?

ઉત્તર: આવકની યોગ્ય વહેંચણી.


પ્રશ્ન 4: શું સંપત્તિમાં વધારો થવાથી હંમેશા કલ્યાણ વધે છે?

ઉત્તર: નહિ, જો આવકની વહેંચણી યોગ્ય ન હોય તો બધાનું કલ્યાણ વધતું નથી.


🏡 2.8 ઉત્પાદનનાં સાધનો (Factors of Production)


પ્રશ્ન 5: ઉત્પાદનનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: વસ્તુ કે સેવામાં ઉપયોગિતાનો ગુણ ઉમેરવાની પ્રક્રિયા ઉત્પાદન કહેવાય છે.


પ્રશ્ન 6: ઉત્પાદનનાં મુખ્ય કેટલા સાધનો છે?

ઉત્તર: ચાર સાધનો છે – જમીન, શ્રમ, મૂડી અને નિયોજક.


પ્રશ્ન 7: જમીન શબ્દનો અર્થ અર્થશાસ્ત્રમાં શું છે?

ઉત્તર: તમામ કુદરતી પરિબળો જેમ કે જમીન, પાણી, હવા, સૂર્યપ્રકાશ વગેરે.


પ્રશ્ન 8: જમીનનાં લક્ષણો કયા છે?

ઉત્તર: (1) કુદરતી બક્ષિસ (2) પુરવઠો સ્થિર (3) ભૌગોલિક અગતિશીલતા (4) ફળદ્રુપતામાં ભિન્નતા.


પ્રશ્ન 9: જમીન માટે મળતું વળતર શું કહેવાય છે?

ઉત્તર: ભાડું.


પ્રશ્ન 10: શ્રમ કોને કહેવાય છે?

ઉત્તર: અન્યની દેખરેખ હેઠળ માનસિક કે શારીરિક કાર્ય કરવાનું શ્રમ કહેવાય છે.


Page 6


⚙️ 2.8.2 શ્રમ (Labour)

પ્રશ્ન 1: શ્રમ કઈ રીતે ક્ષણનાશવંત છે?
 ઉત્તર: શ્રમ સંગ્રહ કરી શકાતો નથી; તે એક ક્ષણ પછી નષ્ટ થઈ જાય છે.


પ્રશ્ન 2: શ્રમની કાર્યક્ષમતા શું હોય શકે છે?
 ઉત્તર: દરેક શ્રમિકની કાર્યક્ષમતા જુદી હોઈ શકે છે.

💰 2.8.3 મૂડી (Capital)


પ્રશ્ન 3: મૂડીનું શું મહત્વ છે?
 ઉત્તર: મૂડી ઉત્પાદનમાં ઉપયોગી માનવસર્જિત સાધન છે.


પ્રશ્ન 4: મૂડી કઈ પ્રકારની વસ્તુ છે?
 ઉત્તર: ભૌતિક વસ્તુ.


👩‍💼 2.8.4 નિયોજક (Entrepreneur)


પ્રશ્ન 5: વ્યવસ્થાપકને મળતું વળતર શું કહેવાય છે?
 ઉત્તર: વેતન.


પ્રશ્ન 6: નિયોજક કઈ ખાસિયત ધરાવે છે?
 ઉત્તર: જોખમ ઉઠાવવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.


🔄 2.9 વેપાર ચક્ર (Trade Cycle)

પ્રશ્ન 7: મોસમી આર્થિક પરિવર્તનનું ઉદાહરણ આપો.
 ઉત્તર: ચોમાસામાં ખેતીની વધતી માંગ.


પ્રશ્ન 8: ચક્રવત આર્થિક પરિવર્તનોમાં શું થાય છે?
 ઉત્તર: ઉછાળો અને ઘટાડો વારંવાર આવે છે.


Page 7


🔄 2.10 વ્યાપારચક્રની વ્યાખ્યા (Definition of a Trade Cycle)


પ્રશ્ન 1: વ્યાપારચક્ર શું છે?

ઉત્તર: વ્યાપારના સારા અને ખરાબ તબક્કાઓના વારંવાર આવતા ચક્રને વ્યાપારચક્ર કહેવાય છે.


પ્રશ્ન 2: વ્યાપારચક્રના કયા લક્ષણો છે?

ઉત્તર:

(1) અર્થતંત્રમાં ઊથલપાથલ થાય છે.

(2) સારા અને ખરાબ તબક્કાઓ જોવા મળે છે.

(3) માંગના પરિવર્તનના કારણે થાય છે.

(4) સમાન સમયગાળા પછી આવતું નથી.


🔄 2.11 વ્યાપારચક્રના તબક્કાઓ (Stages of a Trade Cycle)


પ્રશ્ન 3: વ્યાપારચક્રના કેટલા તબક્કા છે?

ઉત્તર: ચાર તબક્કા છે: તેજી, ઓટ, મંદી અને સુધારણા.


પ્રશ્ન 4: તેજી તબક્કામાં શું થાય છે?

ઉત્તર: વ્યાપાર પ્રવૃત્તિ ઊંચી રહે છે, નફો વધે છે અને રોજગારી વધે છે.


પ્રશ્ન 5: ઓટ તબક્કામાં શું થાય છે?

ઉત્તર: ખર્ચ વધે છે, નફો ઘટે છે અને માંગ ધીમી પડે છે.


પ્રશ્ન 6: મંદી તબક્કામાં શું થાય છે?

ઉત્તર: માંગ ઘટે છે, નફો ઘટે છે અને બેરોજગારી વધે છે.


પ્રશ્ન 7: સુધારણા તબક્કામાં શું થાય છે?

ઉત્તર: માંગ વધી છે, નફો વધે છે અને અર્થતંત્ર ફરીથી સુધરે છે.


📝 સ્વાધ્યાય MCQ માટે


પ્રશ્ન 8: માનવજીવન માટે વસ્તુ કેટલી ઉપયોગી છે તે શું દર્શાવે છે?

ઉત્તર: (B) ઉપયોગિતા-મૂલ્ય.


પ્રશ્ન 9: વસ્તુ કે સેવાના બદલામાં ચૂકવાતા નાણાકીય એકમનું પ્રમાણ શું કહેવાય છે?

ઉત્તર: (A) મૂલ્ય.


પ્રશ્ન 10: ભૌતિક વસ્તુમાં કઈ વસ્તુનો સમાવેશ થાય છે?

ઉત્તર: (D) ભિક્ષા (જમીન, મકાન વગેરે જેવી ભૌતિક વસ્તુ).


Page 8


✅ MCQ પ્રશ્નોના જવાબો:

પ્રશ્ન 4: સંપત્તિ નીચે આપેલા વિકલ્પમાંથી કયું લક્ષણ ધરાવતી નથી?

ઉત્તર: (B) તેની છત હોવી જોઈએ.


પ્રશ્ન 5: 'તમામ કુદરતી સંપત્તિ' એટલે શું?

ઉત્તર: (D) સંપત્તિ.


પ્રશ્ન 6: નીચેના પૈકી કયો વ્યાપારચક્રનો પ્રકાર નથી?

ઉત્તર: (C) અંશતઃ આર્થિક પરિવર્તનો.


✅ એક વાક્યમાં જવાબો:


પ્રશ્ન 1: મૂલ્યનો અર્થ શું?

ઉત્તર: વસ્તુ કે સેવાનો વિનિમય માટે નક્કી થયેલો દર મૂલ્ય કહેવાય છે.


પ્રશ્ન 2: સર્વસુલભ વસ્તુઓ શું છે? ઉદાહરણ આપો.

ઉત્તર: જે વસ્તુઓ સ્વાભાવિક રીતે પૂરતી હોય છે, જેમ કે હવા અને સાગરનું પાણી.


પ્રશ્ન 3: અર્થશાસ્ત્રમાં નારાવૃત્તિ વસ્તુઓ કઈ છે?

ઉત્તર: જે વસ્તુઓને કિંમતે વેચી શકાય નહીં તેવી નારાવૃત્તિ વસ્તુઓ કહેવાય છે.


પ્રશ્ન 4: વપરાશી વસ્તુઓનો અર્થ અને ઉદાહરણ.

ઉત્તર: જે વસ્તુઓ સીધી રીતે મનુષ્યની જરૂરિયાતો સંતોષે છે તે વપરાશી વસ્તુઓ છે, જેમ કે અનાજ.


પ્રશ્ન 5: કઈ સંપત્તિ વ્યક્તિગત સંપત્તિ ગણાય છે?

ઉત્તર: જે સંપત્તિ કોઈ વ્યક્તિની હોય તે વ્યક્તિગત સંપત્તિ કહેવાય છે.


પ્રશ્ન 6: ઉત્પાદનના સાધનોનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: ઉત્પાદન માટે ઉપયોગમાં લેવાતા સ્રોતો જેવા કે જમીન, શ્રમ, મૂડી અને નિયોજક.


પ્રશ્ન 7: મૂડીનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: માનવસર્જિત ભૌતિક સ્રોતો કે જે ઉત્પાદન માટે ઉપયોગી થાય.


પ્રશ્ન 8: નેબરલરના મતે વ્યાપારચક્રની વ્યાખ્યા આપો.

ઉત્તર: વારાફરતી આવતા સારા અને ખરાબ આર્થિક પરિવર્તનો વ્યાપારચક્ર છે.


પ્રશ્ન 9: વ્યાપારચક્રના કેટલા તબક્કા છે? કયા કયા?

ઉત્તર: ચાર તબક્કા છે: તેજી, ઓટ, મંદી અને સુધારણા.


✅ ટૂંકમાં જવાબો:

પ્રશ્ન 1: ખાનગી અને જાહેર વસ્તુ વચ્ચેનો તફાવત.

ઉત્તર: ખાનગી વસ્તુ વ્યક્તિગત ઉપયોગ માટે હોય છે અને જાહેર વસ્તુ સૌ કોઈ માટે હોય છે.


પ્રશ્ન 2: વસ્તુઓ અને સેવાઓનો અર્થ ઉદાહરણ સાથે.

ઉત્તર: વસ્તુઓ સ્પર્શી શકાય તેવું ઉત્પાદન છે જેમ કે કપડા, જ્યારે સેવાઓ સ્પર્શી શકાતી નથી જેમ કે શિક્ષણ.


પ્રશ્ન 3: ટકાઉ વસ્તુઓનો અર્થ ઉદાહરણ સાથે.

ઉત્તર: લાંબા સમય સુધી વપરાય તેવી વસ્તુઓ ટકાઉ વસ્તુઓ છે, જેમ કે ફ્રિજ.


પ્રશ્ન 4: વપરાશી વસ્તુઓ અર્થશાસ્ત્રમાં શું છે?

ઉત્તર: માનવીની જરૂરિયાતોને સીધા સંતોષતી વસ્તુઓ.


પ્રશ્ન 5: વ્યક્તિગત અને સામાજિક સંપત્તિનો અર્થ.

ઉત્તર: વ્યક્તિગત સંપત્તિ વ્યક્તિની હોય છે જ્યારે સામાજિક સંપત્તિ સમાજની હોય છે.


પ્રશ્ન 6: પ્રો. માર્શલના મતે સંપત્તિનો અર્થ.

ઉત્તર: માનવજીવન માટે ઉપયોગી એવી વસ્તુઓ.


પ્રશ્ન 7: ઉત્પાદનનો અર્થ.

ઉત્તર: માનવ જરૂરિયાતોને સંતોષવા માટે વસ્તુઓ અને સેવાઓ બનાવવી.


પ્રશ્ન 8: ઉત્પાદનના સાધનો સંદર્ભમાં શ્રમનો અર્થ.

ઉત્તર: માનવદ્વારા કરાતો શારીરિક કે બૌદ્ધિક પ્રયાસ.


Page 9


(1) સંપત્તિનો અર્થ આપી સંપત્તિના લક્ષણો સમજાવો

સંપત્તિનો અર્થ:
 અહીં "સંપત્તિ"નો અર્થ છે એવી વસ્તુ કે જે ઉપયોગી છે, અછતવાળી છે, વિનિમયપાત્ર છે અને જેના પર વ્યક્તિગત માલિકી થઈ શકે છે. એટલે કે જે વસ્તુઓ માનવ જરૂરિયાતોને સંતોષે છે અને નાણાંથી ખરીદવી-વેચવી શક્ય છે તે સંપત્તિ કહેવાય છે.

સંપત્તિના લક્ષણો:


1.ઉપયોગિતાનો ગુણ:

  1. સંપત્તિએ માનવીની કોઈ જરૂરિયાત સંતોષવી જોઈએ.

  2. અછત હોવી:
     સંપત્તિ મફતમાં મળતી ન હોય, તે મર્યાદિત માત્રામાં ઉપલબ્ધ હોય છે.

  3. વિનિમયપાત્રતા:
     સંપત્તિને નાણાં કે અન્ય વસ્તુઓના વિનિમયમાં લેવા-દેવા શકાય છે.

  4. વ્યક્તિગત માલિકી:
     સંપત્તિ પર કોઈ વ્યક્તિ કે સંસ્થાની માલિકી હોવી જરૂરી છે.

  5. ભૌતિક કે અભૌતિક સ્વરૂપ:
     સંપત્તિ દ્રશ્ય (જેમ કે જમીન) અથવા અભૌતિક (જેમ કે જ્ઞાન) સ્વરૂપે હોઈ શકે છે.


(2) અર્થતંત્રમાં આવતાં ચક્રાકાર આર્થિક પરિવર્તનોના પ્રકારોની વિસ્તૃત માહિતી

અર્થતંત્રમાં ચક્રાકાર આર્થિક પરિવર્તનો (વ્યાપારચક્ર):
 અર્થતંત્રમાં સારા અને ખરાબ સમયમાં આવતાં ફેરફારોને વ્યાપારચક્ર કહેવાય છે.

વ્યાપારચક્રના મુખ્ય પ્રકારો:


1. આકસ્મિક આર્થિક પરિવર્તનો:

આવી પરિવર્તનો અનિચ્છનીય ઘટનાઓ (યુદ્ધ, કુદરતી આપત્તિઓ) થકી اچાનક થાય છે.


2. મોસમી આર્થિક પરિવર્તનો:

ઋતુઓ બદલાતી હોવાથી, કૃષિ અને કેટલાક ઉદ્યોગોમાં ફેરફારો થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે: ખેતરમાં ખેડાણ પછી સીઝનલી તેજી.


3. દીર્ઘકાલીન આર્થિક પરિવર્તનો:

લાંબા ગાળામાં, ટેક્નોલોજી, વસતિવૃદ્ધિ કે સંસ્કૃતિના બદલાવના કારણે અર્થતંત્રમાં ધીમે ધીમે પરિવર્તન થાય છે.


તપાસો કે દરેક પ્રકારનું અસર અર્થતંત્રના વિવિધ ક્ષેત્રો પર અલગ-અલગ રીતે પડે છે.


(3) ઉત્પાદનનો અર્થ આપી ઉત્પાદનના સાધનો વિશદ કરો

ઉત્પાદનનો અર્થ:
 ઉત્પાદનનો અર્થ છે માનવીની જરૂરિયાતોને સંતોષવા માટે વસ્તુઓ અને સેવાઓનું નિર્માણ કરવું.


ઉત્પાદનના મુખ્ય સાધનો (Factors of Production):

જમીન (Land):


1. પ્રકૃતિ દ્વારા પ્રદાન કરાયેલ સ્રોતો જેવી કે જમીન, પાણી, ખનિજ, વગેરે.

  1. શ્રમ (Labour):
     માનવશ્રમ એટલે કે શારીરિક કે બૌદ્ધિક પ્રયત્નો, જેમ કે મજૂરનું કામ.

  2. મૂડી (Capital):
     ઉત્પાદન માટે ઉપયોગી માનવસર્જિત સાધનો જેમ કે મશીન, સાધનો, ઇમારતો.

  3. ઉદ્યોગસાહસ (Entrepreneurship):
     વિવિધ સાધનોનો સંયોજન કરીને ઉત્પાદન પ્રત્યે પ્રયાસ કરનારા અને જોખમ ઉઠાવનારા વ્યક્તિ કે સંસ્થા.

📚 પારિભાષિક શબ્દો પણ સરસ રીતે યાદ કરી શકીશ:

  • કિંમત (Price): ચૂકવાતા નાણાંનું પ્રમાણ.

  • મૂલ્ય (Value): વસ્તુ કે સેવાની વિનિમય ક્ષમતા.

  • વસ્તુઓ (Goods): સ્પર્શી શકાય તેવી વસ્તુઓ.

  • સંપત્તિ (Wealth): ઉપયોગી, અછતવાળી, વિનિમયપાત્ર અને માલિકીની વસ્તુ.

  • સેવાઓ (Services): અભૌતિક ઉપકરણો જેમ કે શિક્ષણ, આરોગ્ય સેવા.

  • ઉત્પાદનના સાધનો: ઉત્પાદન માટે જરૂરી મૂળભૂત ઘટકો.

  • વ્યાપારચક્ર (Trade Cycle): વારાફરતી સારા અને ખરાબ આર્થિક તબક્કા.

  • કલ્યાણ (Welfare): જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો.



Editing by--Liza Mahanta