Chapter 3

 ગાંજો

---------------------


👉Text Books Question Answer
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer


Page 1

પ્રશ્ન 1: માંગનો અર્થ આપો.
 જવાબ: કોઈ વસ્તુ કે સેવા ખરીદવાની ઈચ્છા અને ક્ષમતા હોય તે માંગ છે.

પ્રશ્ન 2: માંગને અસર કરતા મુખ્ય પરિબળો કયા છે?
 જવાબ: વસ્તુની કિંમત, વ્યક્તિની આવક, અભિરુચી અને પસંદગી, સંબંધિત વસ્તુઓની કિંમત, વસ્તી અને ભવિષ્યની કિંમતોની અટકળો.

પ્રશ્ન 3: અવેજી વસ્તુઓ શું છે? ઉદાહરણ આપો.
 જવાબ: જે વસ્તુઓ એકબીજાનું વિકલ્પ બને છે તેને અવેજી વસ્તુઓ કહેવાય.
ઉદાહરણ: ચા અને કોફી.

પ્રશ્ન 4: પૂરક વસ્તુઓ શું છે? ઉદાહરણ આપો.
 જવાબ: જે વસ્તુઓ એકસાથે વપરાય છે તેને પૂરક વસ્તુઓ કહેવાય.
ઉદાહરણ: કાર અને પેટ્રોલ.

પ્રશ્ન 5: માંગનો નિયમ શું કહે છે?
 જવાબ: અન્ય પરિબળો સ્થિર રાખીએ તો, વસ્તુની કિંમત વધે ત્યારે માંગ ઘટે અને કિંમત ઘટે ત્યારે માંગ વધે.

પ્રશ્ન 6: માંગના નિયમના બે અપવાદો જણાવો.
 જવાબ: પ્રતિષ્ઠામૂલ્ય ધરાવતી વસ્તુઓ અને અત્યંત સસ્તી વસ્તુઓ માંગના નિયમના અપવાદ છે.

પ્રશ્ન 7: માંગના વિસ્તરણનો અર્થ આપો.
 જવાબ: કિંમત ઘટતી વખતે માંગ વધે તે માંગનું વિસ્તરણ છે.

પ્રશ્ન 8: માંગનો સંકોચન શું છે?
 જવાબ: કિંમત વધતી વખતે માંગ ઘટે તે માંગનો સંકોચન છે.

પ્રશ્ન 9: વ્યક્તિગત માંગ શું છે?
 જવાબ: એક વ્યક્તિ દ્વારા નક્કી સમયગાળા દરમ્યાન ખાસ કિંમત પર ખરીદવામાં આવતી વસ્તુઓની માંગ વ્યક્તિગત માંગ છે.

પ્રશ્ન 10: બજાર માંગ શું છે?
 જવાબ: બધા ખરીદદારોની વ્યક્તિગત માંગનો સંકુલ ભારજ બજાર માંગ છે.

પ્રશ્ન 11: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા શું છે?
 જવાબ: કિંમતમાં થતા ફેરફારને કારણે માંગમાં થતા ટકા મુજબના ફેરફારને માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા કહેવાય છે.

પ્રશ્ન 12: સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ ક્યારે થાય?
 જવાબ: જ્યારે કિંમતમાં જરા પણ ફેરફાર થવાથી માંગ અમર્યાદિત બદલાય ત્યારે સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ થાય છે.

પ્રશ્ન 13: સંપૂર્ણ મૂલ્યઅસાપેક્ષ માંગ ક્યારે થાય?
 જવાબ: જ્યારે કિંમતમાં કોઈ ફેરફાર થાય તો પણ માંગમાં કોઈ ફેરફાર ન થાય ત્યારે સંપૂર્ણ મૂલ્યઅસાપેક્ષ માંગ થાય છે.

પ્રશ્ન 14: માંગની આવક સાપેક્ષતા શું દર્શાવે છે?
 જવાબ: આવકમાં ફેરફાર થવાથી માંગમાં કેટલો ફેરફાર થાય તે માંગની આવક સાપેક્ષતા બતાવે છે.

પ્રશ્ન 15: માંગની પ્રતિમૂલ્ય સાપેક્ષતા શું છે?
 જવાબ: એક વસ્તુની કિંમતમાં ફેરફાર થવાથી બીજી સંબંધિત વસ્તુની માંગમાં થતા ફેરફારને માંગની પ્રતિમૂલ્ય સાપેક્ષતા કહે છે.


Page 2


📚 ધોરણ 11 અર્થશાસ્ત્ર

અધ્યાય 3: માંગ

Short Question - Answer (ટૂંકા પ્રશ્નો અને જવાબો)

પ્રશ્ન 1: માંગનો અર્થ શું છે?
 જવાબ: ચોક્કસ સમય અને કિંમતે ગ્રાહકની ઈચ્છા, શક્તિ અને તૈયારી સાથે વસ્તુ ખરીદવાની પ્રક્રિયાને માંગ કહે છે.

પ્રશ્ન 2: માંગના સર્જન માટે કેટલા પરિબળોની જરૂર પડે છે?
 જવાબ: માંગના સર્જન માટે પાંચ પરિબળો જરૂરી છે — સમય, કિંમત, ઈચ્છા, શક્તિ અને તૈયારી.

પ્રશ્ન 3: માંગને અસર કરતા મુખ્ય પરિબળો કેટલા છે?
 જવાબ: માંગને અસર કરતા બે મુખ્ય પરિબળો છે: (1) વસ્તુની કિંમત (2) કિંમત સિવાયના પરિબળો.

પ્રશ્ન 4: માંગ પર સૌથી વધુ અસર કરતું પરિબળ કયું છે?
 જવાબ: વસ્તુની કિંમત.

પ્રશ્ન 5: વસ્તુની કિંમત વધે ત્યારે માંગ પર શું અસર પડે છે?
 જવાબ: કિંમત વધે ત્યારે માંગ ઘટે છે (સંકોચન થાય છે).

પ્રશ્ન 6: વ્યક્તિની અભિરુચી અને પસંદગી માંગ પર કેવી અસર કરે છે?
 જવાબ: વ્યક્તિની પસંદગી અને અભિરુચી બદલાતી હોવાથી માંગ પણ બદલાય છે.

પ્રશ્ન 7: આવક અને માંગ વચ્ચે કયો સંબંધ છે?
 જવાબ: સીધો સંબંધ છે — આવક વધે ત્યારે માંગ વધે છે.

પ્રશ્ન 8: નિમ્ન ગુણવત્તાવાળી વસ્તુઓ માટે આવક વધે ત્યારે માંગ કેવી અસર કરે છે?
 જવાબ: આવી વસ્તુઓની માંગ આવક વધતાં ઘટી જાય છે.

પ્રશ્ન 9: અવેજી વસ્તુ એટલે શું? ઉદાહરણ આપો.
 જવાબ: અવેજી વસ્તુ એવી છે જેને સ્થાને બીજી વસ્તુનો ઉપયોગ થાય.
ઉદાહરણ: ચા અને કોફી.

પ્રશ્ન 10: પૂરક વસ્તુ એટલે શું? ઉદાહરણ આપો.
 જવાબ: પૂરક વસ્તુ એવી છે કે જેનો ઉપયોગ સાથે કરવામાં આવે છે.
ઉદાહરણ: કાર અને પેટ્રોલ.

પ્રશ્ન 11: ભવિષ્યની કિંમતો અંગેની અટકળો માંગ પર કેવી અસર કરે છે?
 જવાબ: જો ભાવ વધવાનો અનુમાન હોય તો વર્તમાનમાં માંગ વધે છે.


Page 3


🔹 પ્રશ્ન 1: વસ્તી અને વસ્તીનું વયજૂથ માંગ પર કેવી અસર કરે છે?

જવાબ: વસ્તી વધે તો વસ્તુઓની માંગ પણ વધે છે અને વસ્તી ઘટે તો માંગ ઘટે છે. વસ્તીના વય જૂથના ફેરફારથી પણ વસ્તુઓની માંગમાં ફેરફાર આવે છે.

🔹 પ્રશ્ન 2: માંગ વિષય (Demand Function) શું દર્શાવે છે?

જવાબ: મांग વિષય વસ્તુની માંગ અને તેને અસર કરતાં પરિબળો વચ્ચેનો કાર્યકારણ સંબંધ દર્શાવે છે.

🔹 પ્રશ્ન 3: માંગ વિષયનું ગાણિતીક સ્વરૂપ શું છે?

જવાબ: Dx = f(Px, Py, T, Y, U)
(અહીં Dx = X વસ્તુની માંગ, Px = X વસ્તુની કિંમત, Py = સંબંધિત વસ્તુની કિંમત, T = ગ્રાહકની અભિરુચી અને પસંદગી, Y = આવક, U = અન્ય પરિબળો)

🔹 પ્રશ્ન 4: માંગનો નિયમ કોણે રજૂ કર્યો?

જવાબ: પ્રો. આલ્ફ્રેડ માર્શલે માંગનો નિયમ રજૂ કર્યો હતો.

🔹 પ્રશ્ન 5: માંગના નિયમ અનુસાર કિંમત અને માંગ વચ્ચે કેવો સંબંધ હોય છે?

જવાબ: માટે વસ્તુની કિંમત અને તેની માંગ વચ્ચે વ્યસ્ત (Inverse) સંબંધ હોય છે.

🔹 પ્રશ્ન 6: માંગના નિયમ માટે કઈ પારણાઓ સ્વીકારવામાં આવી છે?

જવાબ: (1) ગ્રાહકોની અભિરુચી અને પસંદગી સ્થિર રહે છે.
(2) ગ્રાહકોની આવક સ્થિર રહે છે.
 (3) અવેજી અને પૂરક વસ્તુઓની કિંમતો સ્થિર રહે છે.
 (4) ભવિષ્યની કિંમતો અંગે અનુમાન ન થાય.
 (5) વસ્તીનું પ્રમાણ સ્થિર રહે છે.

🔹 પ્રશ્ન 7: માંગની અનુસૂચિ શું દર્શાવે છે?

જવાબ: માંગની અનુસૂચિ બતાવે છે કે ચોક્કસ કિંમતે ગ્રાહક કેટલાં એકમો ખરીદવા તૈયાર છે.


🔹 પ્રશ્ન 8: Px અને Pyનો અર્થ શું છે?

જવાબ: Px = X વસ્તુની કિંમત (Price of X)
Py = સંબંધિત વસ્તુની કિંમત (Price of Related Goods)


🔹 પ્રશ્ન 9: T, Y અને Uનો અર્થ શું છે?

જવાબ: T = ગ્રાહકની અભિરુચી અને પસંદગી (Taste and Preference)
Y = ગ્રાહકની આવક (Income)
 U = અન્ય પરિબળો (Other Factors)

🔹 પ્રશ્ન 10: માંગ વિષયમાં કયા મુખ્ય પરિબળો ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે?

જવાબ: વસ્તુની કિંમત, સંબંધિત વસ્તુની કિંમત, ગ્રાહકની આવક, પસંદગી અને અભિરુચિ, વસ્તીનું પ્રમાણ અને અન્ય પરિબળો.


Page 4

🔹 પ્રશ્ન 1: માંગની અનુસૂચિ શું છે?

જવાબ: કિંમત અને માંગ વચ્ચેના સંબંધને દર્શાવતી યાદીને માંગની અનુસૂચિ કહે છે.


🔹 પ્રશ્ન 2: માંગની અનુસૂચિમાં દૂધની કિંમત અને માંગના ઉદાહરણમાં શું બતાવવામાં આવ્યું છે?

જવાબ: દૂધની કિંમત ઘટે ત્યારે દૂધની માંગ વધે છે, જેમ કે ₹10 પ્રતિ લિટર કિંમતે 5 લિટર દૂધની માંગ થાય છે.


🔹 પ્રશ્ન 3: માંગરેખા DD શું દર્શાવે છે?

જવાબ: DD માંગરેખા વસ્તુની કિંમત અને માંગ વચ્ચેના વ્યસ્ત સંબંધને દર્શાવે છે, જે ડાબી બાજુથી જમણી બાજુ અને ઉપરથી નીચે જાય છે.


🔹 પ્રશ્ન 4: માંગરેખા કઈ ધરીઓ પર દોરાય છે?

જવાબ: X ધરી પર માંગ (લિટરમાં) અને Y ધરી પર કિંમત (રૂપિયામાં) દર્શાવવામાં આવે છે.


🔹 પ્રશ્ન 5: આવક અસર (Income Effect) શું છે?

જવાબ: વસ્તુની કિંમત ઘટતાં ગ્રાહકની ખરીદ શક્તિ વધે છે અને વાસ્તવિક આવકમાં વધારો થતો હોવાથી માંગ પણ વધે છે, જેને આવક અસર કહે છે.


🔹 પ્રશ્ન 6: અવેજી અસર (Substitution Effect) શું છે?

જવાબ: જ્યારે મૂળ વસ્તુની કિંમત ઘટે છે ત્યારે અવેજી વસ્તુની સરખામણીએ તે સસ્તી લાગી છે, જેથી ગ્રાહક અવેજી વસ્તુ છોડીને મૂળ વસ્તુની માંગ વધારે છે.


🔹 પ્રશ્ન 7: માંગના નિયમના અપવાદો ક્યારે જોવા મળે છે?

જવાબ: જ્યારે માંગના નિયમની પારણાઓ પૂર્ણ થતી નથી ત્યારે અપવાદો જોવા મળે છે.


🔹 પ્રશ્ન 8: DD માંગરેખા કઈ દિશામાં ગતિ કરે છે?

જવાબ: DD માંગરેખા ડાબી બાજુથી જમણી બાજુ અને ઉપરથી નીચે તરફ ગતિ કરે છે.


🔹 પ્રશ્ન 9: દૂધના ઉદાહરણ પ્રમાણે દૂધની કિંમત ₹40 હોય ત્યારે દૂધની માંગ કેટલી છે?

જવાબ: દૂધની કિંમત ₹40 હોય ત્યારે માંગ 2 લિટર છે.

🔹 પ્રશ્ન 10: સાદી પેન્ટ અને જિન્સ પેન્ટનો ઉદાહરણ કઈ અસર માટે અપાયું છે?

જવાબ: અવેજી અસર (Substitution Effect) માટે.


Page 5


(લઘુપ્રશ્નો અને તેમના ઉત્તર)

પ્રશ્ન 1: દિશાના ફેરફારનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: વસ્તુની કિંમત ઘટે છતાં માંગ ન વધે અથવા કિંમત વધી છતાં માંગ ન ઘટે, એ દિશાના ફેરફાર કહેવાય છે.


પ્રશ્ન 2: પ્રતિષ્ઠામૂલ્ય ધરાવતી વસ્તુઓનું ઉદાહરણ આપો.

ઉત્તર: મોંઘી કારો, સોના-ચાંદીના દાગીના, મોંઘા મોબાઈલ વગેરે.


પ્રશ્ન 3: ગીફન વસ્તુઓ કઈ છે?

ઉત્તર: જુવાર, વનસ્પતિ ઘી જેવી હલકી ગુણવત્તાવાળી અને સસ્તી વસ્તુઓ ગીફન વસ્તુઓ છે.


પ્રશ્ન 4: માંગનું વિસ્તરણ ક્યારે થાય છે?

ઉત્તર: જ્યારે અન્ય પરિબળો યથાવત્ હોય અને વસ્તુની કિંમત ઘટે ત્યારે માંગ વધે છે અને તેને માંગનું વિસ્તરણ કહે છે.


પ્રશ્ન 5: અત્યંત સસ્તી વસ્તુઓનું ઉદાહરણ આપો.

ઉત્તર: મીઠું, દીવાસળી, ટાંકણી, સમાચારપત્ર વગેરે.


Long Question Answer

(વિસ્તૃત પ્રશ્નો અને તેમના ઉત્તર)


પ્રશ્ન 1: દિશાના ફેરફારના મુખ્ય કારણો જણાવો.
 ઉત્તર: દિશાના ફેરફાર નીચેના કારણોસર થાય છે:


2. પ્રતિષ્ઠામૂલ્ય ધરાવતી વસ્તુઓ:

ઊંચી કિંમત હોય ત્યારે ધનવાન લોકો માંગ વધારે છે.


3. અત્યંત સસ્તી વસ્તુઓ:

ભાવમાં ફેરફાર થતાં પણ માંગમાં મોટો ફેરફાર થતો નથી.


4. હલકી ગુણવત્તાવાળી વસ્તુઓ (ગીફન વસ્તુઓ):

કિંમત ઘટતાં ગરીબવર્ગ ઊંચી ગુણવત્તાવાળી વસ્તુ તરફ વળે છે, પરિણામે માંગ ઘટે છે.


5. ગ્રાહકોની પસંદગી:

ખાસ પસંદગી ધરાવતાં ગ્રાહકો ભાવના ફેરફાર છતાં તેમની પસંદગીમાં બદલાવ લાવતા નથી.


પ્રશ્ન 2: માંગના વિસ્તરણ અને સંકોચન શું છે? સમજાવો.
 ઉત્તર:

  • માગનું વિસ્તરણ:
     જ્યારે વસ્તુની કિંમત ઘટે અને તેની માંગ વધે ત્યારે તેને માંગનું વિસ્તરણ કહે છે.

  • માગનું સંકોચન:
     જ્યારે વસ્તુની કિંમત વધે અને તેની માંગ ઘટે ત્યારે તેને માંગનું સંકોચન કહે છે.


  • મુખ્ય મુદ્દો:
     આ બંનેમાં અન્ય પરિબળો સ્થિર હોય છે અને માત્ર ભાવના ફેરફારના કારણે માંગ બદલાય છે.


ઉદાહરણરૂપ,

કિંમત (₹માં)માંગ (એકમોમાં)
52
43

વિસ્તરણ: કિંમતો ઘટતાં માંગ વધી છે.
સંકોચન: કિંમતો વધતાં માંગ ઘટી છે.


Page 6


પ્રશ્ન 1: માંગનું વિસ્તરણ શું છે?
 ઉત્તર: જ્યારે વસ્તુની કિંમત ઘટે અને અન્ય પરિબળો સ્થિર રહે ત્યારે માંગમાં વધારો થાય છે, તેને માંગનું વિસ્તરણ કહે છે.


પ્રશ્ન 2: માંગનું સંકોચન શું છે?
 ઉત્તર: જ્યારે વસ્તુની કિંમત વધે અને અન્ય પરિબળો સ્થિર રહે ત્યારે માંગમાં ઘટાડો થાય છે, તેને માંગનું સંકોચન કહે છે.


પ્રશ્ન 3: માંગનો વધારો શું છે?
 ઉત્તર: જ્યારે વસ્તુની કિંમત સ્થિર રહે છતાં અન્ય પરિબળોના પ્રભાવથી માંગ વધી જાય છે, તેને માંગનો વધારો કહે છે.


પ્રશ્ન 4: માંગનો ઘટાડો શું છે?
 ઉત્તર: જ્યારે વસ્તુની કિંમત સ્થિર હોવા છતાં અન્ય પરિબળોના પ્રભાવથી માંગ ઘટે છે, તેને માંગનો ઘટાડો કહે છે.


પ્રશ્ન 5: વ્યક્તિગત માંગ અને બજારમાંગમાં શું તફાવત છે?
 ઉત્તર: વ્યક્તિગત માંગ એ એક ગ્રાહક દ્વારા વિવિધ કિંમતે કરાતી માંગ છે, જ્યારે બજારમાંગ એ બજારના તમામ ગ્રાહકોની કુલ માંગ છે.


📖 Most Important Long Questions (વિસ્તૃત પ્રશ્નો)


પ્રશ્ન 1: માંગના વિસ્તરણ અને સંકોચનની વચ્ચે શું તફાવત છે?
 ઉત્તર:

  • માંગનું વિસ્તરણ થાય છે જ્યારે વસ્તુની કિંમત ઘટે છે અને અન્ય પરિબળો સ્થિર રહે છે, જેના પરિણામે માંગ વધે છે.

  • માંગનું સંકોચન થાય છે જ્યારે વસ્તુની કિંમત વધે છે અને અન્ય પરિબળો સ્થિર રહે છે, જેના પરિણામે માંગ ઘટે છે.

  • બંને ઘટનામાં માગરેખા ઉપર નીચે ખસે છે પણ મૂળ રેખા બદલાતી નથી.


પ્રશ્ન 2: માંગનો વધારો અને માંગનો ઘટાડો સમજાવો.
 ઉત્તર:

  • માગનો વધારો: જ્યારે વસ્તુની કિંમત સ્થિર રહે અને આવક, ફેશન, જનસંખ્યા વગેરે જેવા અન્ય પરિબળોના વધારા કારણે માંગ વધી જાય છે.

  • માગનો ઘટાડો: જ્યારે કિંમત સ્થિર હોવા છતાં અન્ય પરિબળોના ઘટાડા (જેમ કે આવકમાં ઘટાડો) કારણે માંગ ઘટે છે.

  • માંગનો વધારો માંગરેખાને જમણી તરફ ખસેડે છે અને માંગનો ઘટાડો માંગરેખાને ડાબી તરફ ખસેડે છે.


પ્રશ્ન 3: વ્યક્તિગત માંગ અને બજારમાંગનું સ્પષ્ટીકરણ કરો.
 ઉત્તર:

  • વ્યક્તિગત માંગ: ચોક્કસ સમયે અને ચોક્કસ કિંમતે કોઈ એક વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવતી માંગ.

  • બજારમાંગ: ચોક્કસ કિંમતે અને ચોક્કસ સમયે તમામ ગ્રાહકોની કુલ માંગ.

  • બજારમાંગ = દરેક વ્યક્તિની વ્યક્તિગત માંગનો સરવાળો.


Page 7


શ્ન 1: વ્યક્તિગત માંગ શું છે?

ઉત્તર: ચોક્કસ કિંમતે અને ચોક્કસ સમયગાળામાં કોઈ એક વ્યક્તિ દ્વારા ખરીદવામાં આવતી વસ્તુની માત્રાને વ્યક્તિગત માંગ કહે છે.


પ્રશ્ન 2: બજારમાંગ શું છે?

ઉત્તર: બજારમાં તમામ ગ્રાહકોની વ્યક્તિગત માંગના સરવાળાને બજારમાંગ કહે છે.


પ્રશ્ન 3: A, B અને C વ્યક્તિઓની માંગના આધાર પર ₹6 કિંમત પર બજારમાંગ કેટલા એકમ છે?

ઉત્તર: ₹6 કિંમત પર A, B અને Cની સંયુક્ત માંગ 6 એકમ છે.


પ્રશ્ન 4: શું માંગનું વધઘટ માત્ર કિંમતના ફેરફારથી થાય છે?

ઉત્તર: નહીં, માંગનું વધઘટ અન્ય પરિબળો (જેમ કે આવક, સ્વાદ, ફેશન)ના બદલાવથી પણ થાય છે.


📖 Most Important Long Questions (વિસ્તૃત પ્રશ્નો)


પ્રશ્ન 1: વ્યક્તિગત માંગ અને બજારમાંગ વચ્ચે તફાવત લખો.

ઉત્તર:

વિષય વ્યક્તિગત માંગ બજારમાંગ

અર્થ કોઈ એક વ્યક્તિ દ્વારા માંગ બજારમાં તમામ વ્યક્તિઓની કુલ માંગ

ઉદાહરણ A વ્યક્તિ ₹6 કિંમતે 2 એકમ માંગે છે A+B+C મળી ₹6 કિંમતે 6 એકમ માંગે છે

ગણતરી અલગ-અલગ વ્યક્તિ મુજબ વ્યક્તિગત માંગનો સરવાળો

પ્રશ્ન 2: નીચે આપેલ માહિતીના આધારે બજારમાંગ નિર્ધારણ કરો:

| કિંમત (₹) | Aની માંગ | Bની માંગ | Cની માંગ | બજારમાંગ (A+B+C) | |:----------|:----------|:----------|:----------|

| 10 | 1 | 2 | 3 | 6 |

| 8 | 2 | 3 | 4 | 9 |

| 6 | 3 | 4 | 5 | 12 |

| 4 | 4 | 5 | 6 | 15 |

| 2 | 5 | 6 | 7 | 18 |


➡️ ઉત્તર: બજારમાંગ A, B અને C વ્યક્તિની માંગના સરવાળાથી બને છે. tabel મુજબ દરેક કિંમતે આપણે ઉમેરણ કરીને બજારમાંગ મેળવી શકીએ છીએ.


Page 8

🌟 Most Important Short Questions (લઘુ પ્રશ્નો):


પ્ર.1: વ્યક્તિગત માંગ શું છે?
 ઉ: ચોક્કસ કિંમતે, ચોક્કસ સમયગાળામાં એક વ્યક્તિ દ્રારા માંગવામાં આવેલી માલ અથવા સેવા માટેની માંગને વ્યક્તિગત માંગ કહેવાય છે.


પ્ર.2: બજાર માંગ શું છે?
 ઉ: બજારમાં તમામ વ્યક્તિઓની વ્યક્તિગત માંગનો સરવાળો મળીને બજાર માંગ બનતી હોય છે.


પ્ર.3: માંગરેખાનું ઢાળ કેવું હોય છે?
 ઉ: માંગરેખાનું ઢાળ ઋણહાળ (Negative Slope) ધરાવતું હોય છે.


પ્ર.4: માંગની સાપેક્ષતા શું દર્શાવે છે?
 ઉ: માંગની સાપેક્ષતા એ માંગમાં થતા ફેરફાર અને તેના પરિબળોમાં થયેલા ફેરફાર વચ્ચેનો સંબંધ દર્શાવે છે.


પ્ર.5: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા (Price Elasticity of Demand) શું છે?
 ઉ: વસ્તુની કિંમતમાં ફેરફાર થવાથી માંગમાં કેટલો ફેરફાર થાય છે તેની માત્રાને માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા કહે છે.

🌟 Most Important Long Questions (વિસ્તૃત પ્રશ્નો):


પ્ર.1: વ્યક્તિગત માંગરેખા અને બજાર માંગરેખાની વચ્ચે શું તફાવત છે?
 ઉ:

  • વ્યક્તિગત માંગરેખા એ એક વ્યક્તિની અલગ-अलग કિંમતે થતી માંગ દર્શાવે છે.

  • જ્યારે બજાર માંગરેખા એ બધી વ્યક્તિઓની માંગનો સમૂહરૂપ સરવાળો દર્શાવે છે.

  • બંનેમાં ઢાળ ઋણહાળ હોય છે, પણ બજાર માંગરેખા વધુ માપદંડ ધરાવે છે.


પ્ર.2: માંગનું વિસ્તરણ અને સંકોચન સમજાવો.
 ઉ:

  • અન્ય પરિબળો સ્થિર રહે ત્યારે કિંમત ઘટતાં માંગ વધે છે જેને માંગનું વિસ્તરણ કહે છે.

  • કિંમત વધતાં માંગ ઘટે છે જેને માંગનું સંકોચન કહેવાય છે.

  • બંને બદલાવો એ એક જ માંગરેખા પર થતા હોય છે.


પ્ર.3: માંગનો વધારો અને ઘટાડો શું છે? સમજાવો.
 ઉ:

  • જ્યારે કિંમત સ્થિર હોવા છતાં અન્ય પરિબળોના બદલાવથી માંગમાં વધારો થાય છે તો તેને માંગનો વધારો કહે છે.

  • જ્યારે અન્ય પરિબળોના કારણે માંગ ઘટે છે ત્યારે તેને માંગનો ઘટાડો કહે છે.

  • માંગનો વધારો થાય ત્યારે માંગરેખા જમણી તરફ ખસે છે અને માંગનો ઘટાડો થાય ત્યારે ડાબી તરફ ખસે છે.


પ્ર.4: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા વિશે વિગતવાર સમજૂતી આપો.
 ઉ:

  • માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા એ કિંમતમાં થતા ફેરફારની અસરને માપે છે.

  • કિંમત અને માંગ વચ્ચે વ્યસ્ત (ઉલટો) સંબંધ છે.

  • કિંમત ઘટે તો માંગ વધી શકે છે અને કિંમત વધે તો માંગ ઘટી શકે છે, પણ કેટલો પ્રમાણભૂત ફેરફાર થાય છે તે મૂલ્યસાપેક્ષતા દ્વારા નિર્ધારિત થાય છે.


Page 9

🌟 Most Important Short Questions (લઘુ પ્રશ્નો)

પ્ર.1: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા શું છે?
 ઉ: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા એ કિંમતમાં થયેલા ટકાવારી ફેરફારના પરિણામે માંગમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર છે.


પ્ર.2: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા શું રીતે દર્શાવવામાં આવે છે?
 ઉ: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા નીચેના સૂત્ર દ્વારા દર્શાય છે:

Ep=માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફારકિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર
Ep = \frac{\text{માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર}}{\text{કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર}}

પ્ર.3: માર્શલ અનુસાર માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા શું દર્શાવે છે?
 ઉ: માર્શલ અનુસાર માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા એ માંગમાં થયો વધારો કે ઘટાડો અને કિંમતના ફેરફાર વચ્ચેના પ્રમાણને દર્શાવે છે.


પ્ર.4: સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ શું છે?
 ઉ: જ્યારે કિંમતમાં નાનકડો ફેરફાર પણ માંગમાં અમાપ (અનંત) ફેરફાર લાવે છે ત્યારે તેને સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ કહે છે.


પ્ર.5: સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગની માંગરેખાનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે?
 ઉ: તે આડી રેખા જેવી હોય છે, જે બતાવે છે કે કિંમત સ્થિર હોવા છતાં માંગ અમર્યાદિત છે.


🌟 Most Important Long Questions (વિસ્તૃત પ્રશ્નો)

પ્ર.1: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા સમજાવો અને તેનો સૂત્ર આપો.
 ઉ:

  • માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા એ સંબંધ બતાવે છે કે કિંમતમાં થયેલા ફેરફારના પરિણામે માંગમાં કેટલો ફેરફાર થાય છે.

  • માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર અને કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફારનું ગુણોત્તર માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા દર્શાવે છે.

  • સૂત્ર:

Ep=માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફારકિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફારEp = \frac{\text{માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર}}{\text{કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર}}

  • ઉદાહરણ: જો X વસ્તુની કિંમતમાં 1% ઘટાડો થાય અને માંગમાં 5% વધારો થાય, તો

Ep=51=5Ep = \frac{5}{1} = 5

પ્ર.2: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતાના વિવિધ પ્રકારો સમજાવો.
 ઉ: મૂલ્યસાપેક્ષતાના મુખ્ય પાંચ પ્રકાર છે:

  1. સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ (Ep = ∞): નાનકડા કિંમત ફેરફારથી અમર્યાદિત માંગ ફેરફાર.

  2. સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ (Ep = 0): કિંમત બદલાય પણ માંગમાં કોઈ ફેરફાર ન થાય.

  3. એકમ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ (Ep = 1): માંગમાં અને કિંમતમાં સમાન ટકા ફેરફાર.

  4. મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ (Ep > 1): માંગમાં થયેલો ફેરફાર કિંમતમાં થયેલા ફેરફાર કરતા વધારે.

  5. મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ (Ep < 1): માંગમાં થયેલો ફેરફાર કિંમતમાં થયેલા ફેરફાર કરતા ઓછો.


પ્ર.3: સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ (Ep = ∞) શું છે? તેનું ઉદાહરણ અને આકૃતિ સાથે સમજાવો.
 ઉ:

  • સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગમાં નાનકડા કિંમતના ફેરફારથી પણ માંગમાં અમાપ (અનંત) ફેરફાર થાય છે.

  • ઉદાહરણ તરીકે, જો વસ્તુની કિંમત 1% ઘટે તો માંગ અનંત વધે.

  • આ સ્થિતિ સામાન્ય જીવનમાં જોવા મળતી નથી, પણ અર્થશાસ્ત્રમાં આ કાંસેપ્ટ સ્પર્ધાત્મક બજાર સમજાવવા ઉપયોગી છે.

  • આકૃતિમાં માંગરેખા આડી (Parallel to X-axis) દેખાય છે.


Page 10


🌟 Most Important Short Questions (લઘુ પ્રશ્નો)


પ્ર.1: સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ એટલે શું?

ઉ: જ્યારે કિંમતમાં ગમે તેવો ફેરફાર થાય છતાં માંગ સ્થિર રહે, ત્યારે તેને સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ કહે છે.


પ્ર.2: સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ માટે मांगની મૂલ્યસાપેક્ષતા (Ep) કેટલી હોય છે?

ઉ: Ep = 0 (શૂન્ય) હોય છે.


પ્ર.3: એકમ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ એટલે શું?

ઉ: જ્યારે કિંમતના ટકાવારી ફેરફાર અને માંગના ટકાવારી ફેરફાર સરખા હોય ત્યારે તેને એકમ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ કહે છે.


પ્ર.4: એકમ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ માટે Epનું મૂલ્ય કેટલું હોય છે?

ઉ: Ep = 1 હોય છે.


પ્ર.5: સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગની માંગરેખાનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે?

ઉ: તે ઊભી (Vertical) રેખા હોય છે, જે બતાવે છે કે માંગ સ્થિર છે.


🌟 Most Important Long Questions (વિસ્તૃત પ્રશ્નો)


પ્ર.1: સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ શું છે? ઉદાહરણ અને આકૃતિ દ્વારા સમજાવો.

ઉ: જ્યારે વસ્તુની કિંમતમાં ગમે તેટલો વધારો કે ઘટાડો થાય, પરંતુ માંગમાં કોઈ ફેરફાર ન થાય, ત્યારે તેને સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ કહે છે.

ઉદાહરણ: જો 'K' વસ્તુની કિંમતમાં 10% વધારો થાય છતાં માંગ યથાવત્ રહે, તો એ સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ છે.


સૂત્ર: 𝐸 𝑝 = માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર = 0

Ep= કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર = 0 આકૃતિ: DD માંગરેખા ઊભી (Vertical) છે.


પ્ર.2: એકમ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ શું છે? ઉદાહરણ અને આકૃતિ સાથે સમજાવો.

ઉ: એકમ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ ત્યારે થાય છે જ્યારે કિંમતના ટકાવારી ફેરફાર અને માંગના ટકાવારી ફેરફાર સરખા હોય છે.

ઉદાહરણ: જો 'S' વસ્તુની કિંમતમાં 5% ઘટાડો થાય અને માંગમાં પણ 5% વધારો થાય.

સૂત્ર: 𝐸 𝑝 = માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર = 1

Ep= કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર =1

આકૃતિ: માંગરેખા ઓરડી હોય છે અને કિંમતમાં જેટલો ઘટાડો થાય છે, માંગમાં એજ પ્રમાણમાં વધારો થાય છે.


📚 ટૂંકમાં યાદ રાખો:

સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ: Ep = 0 → ઊભી રેખા

એકમ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ: Ep = 1 → ઢાળવાળી રેખા (Demand અને Price એકસરખા વિમુખ ફેરફાર)


Page 11

🌟 Most Important Short Questions (લઘુ પ્રશ્નો)

પ્ર.1: મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ એટલે શું?

ઉ: જ્યારે કિંમતના ટકાવારી ફેરફાર કરતાં માંગમાં ટકાવારી ફેરફાર વધુ હોય, ત્યારે તેને મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ કહે છે.


પ્ર.2: મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ માટે Epનું મૂલ્ય કેટલું હોય છે?

ઉ: Ep > 1 (એક કરતા વધારે) હોય છે.


પ્ર.3: મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ એટલે શું?

ઉ: જ્યારે કિંમતના ટકાવારી ફેરફાર કરતાં માંગમાં ટકાવારી ફેરફાર ઓછો હોય, ત્યારે તેને મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ કહે છે.


પ્ર.4: મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ માટે Epનું મૂલ્ય કેટલું હોય છે?

ઉ: Ep < 1 (એક કરતા ઓછું) હોય છે.


પ્ર.5: કઈ પ્રકારની વસ્તુઓ માટે માંગ મૂલ્યસાપેક્ષ હોય છે?

ઉ: મોજશોખ, મનોરંજન અને આરામદાયક વસ્તુઓ માટે.


પ્ર.6: કઈ વસ્તુઓની માંગ મૂલ્યઅનપેક્ષ હોય છે?

ઉ: અનાજ, દૂધ, તેલ જેવી આવશ્યક વસ્તુઓ માટે.


🌟 Most Important Long Questions (વિસ્તૃત પ્રશ્નો)


પ્ર.1: મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ શું છે? ઉદાહરણ અને આકૃતિ સાથે સમજાવો.

ઉ: જ્યારે કિંમતમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર કરતાં માંગમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર વધુ હોય ત્યારે એવી માંગને મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ કહે છે.

ઉદાહરણ: જો 'R' વસ્તુની કિંમતમાં 10% વધારો થાય અને માંગમાં 30% ઘટાડો થાય.

સૂત્ર: 𝐸 𝑝 = માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર > 1

Ep= કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર >1

આકૃતિ: PP જેટલો ભાવ વધે છે અને માંગ MM જેટલી ઓછી થાય છે — માંગમાં મોટો ઘટાડો થાય છે.

સામાન્ય રીતે ટેલિવિઝન, કાર વગેરે જેવી વસ્તુઓ માટે માંગ મૂલ્યસાપેક્ષ હોય છે.


પ્ર.2: મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ શું છે? ઉદાહરણ અને આકૃતિ સાથે સમજાવો.

ઉ: જ્યારે કિંમતમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર કરતાં માંગમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર ઓછો હોય ત્યારે એવી માંગને મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ કહે છે.

ઉદાહરણ: જો 'G' વસ્તુની કિંમતમાં 20% વધારો થાય અને માંગમાં માત્ર 5% ઘટાડો થાય.


સૂત્ર: 𝐸 𝑝 = માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર

કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર

< 1 Ep=

કિંમતમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર

માંગમાં થયેલ ટકાવારી ફેરફાર

​

<1 આકૃતિ: PP જેટલો ભાવ વધે છે પરંતુ માંગ MM થોડો જ ઘટે છે — માંગમાં ઓછો ઘટાડો થાય છે.

સામાન્ય રીતે અનાજ, દૂધ, તેલ જેવી આવશ્યક વસ્તુઓ માટે માંગ મૂલ્યઅનપેક્ષ હોય છે.


📚 ટૂંકું યાદ રાખો:

મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ: Ep > 1 → માંગમાં વધારે ફેરફાર.

મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ: Ep < 1 → માંગમાં ઓછો ફેરફાર.


Page 12


📚 સંક્ષિપ્ત સમજૂતી

3.12 માંગની આવક સાપેક્ષતા (Income Elasticity of Demand)

  • જ્યારે વ્યક્તિની આવકમાં થતા બદલાવને કારણે વસ્તુની માંગમાં બદલાવ થાય છે, ત્યારે આવક સાપેક્ષતા માપવામાં આવે છે.

  • સૂત્ર:

આવક સાપેક્ષતા(y)=માંગમાં થતો ટકાવારી ફેરફારવ્યક્તિની આવકમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર\text{આવક સાપેક્ષતા} (y) = \frac{\text{માંગમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર}}{\text{વ્યક્તિની આવકમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર}}

3.13 માંગની આવક સાપેક્ષતાના પ્રકારો

3.13.1 હકારાત્મક (Positive) આવક સાપેક્ષ માંગ

  • આવક વધે ત્યારે માંગ વધે અને આવક ઘટે ત્યારે માંગ ઘટે.

  • પ્રકારો:

    • (A) એકમ આવક સાપેક્ષ માંગ (y = 1) : આવક અને માંગમાં સરખો ફેરફાર.

    • (B) એકમથી વધુ આવક સાપેક્ષ માંગ (y > 1) : માંગનો વધારો આવક કરતાં વધુ.

    • (C) એકમથી ઓછી આવક સાપેક્ષ માંગ (y < 1) : માંગનો વધારો આવક કરતાં ઓછો.

3.13.2 નકારાત્મક (Negative) આવક સાપેક્ષ માંગ

  • આવક વધે ત્યારે માંગ ઘટે અને આવક ઘટે ત્યારે માંગ વધે.

  • ઉદાહરણ: બાજરી, વનસ્પતિ તેલ, સાદું કપડું.


3.13.3 શૂન્ય આવક સાપેક્ષ માંગ

  • આવકમાં બદલાવ હોવા છતાં માંગમાં કોઈ ફેરફાર ન થાય.

  • ઉદાહરણ: મીઠું, દીવાસળી, પોસ્ટકાર્ડ.


3.14 માંગની પ્રતિમૂલ્ય સાપેક્ષતા (Cross Elasticity of Demand)

  • એક વસ્તુની કિંમત બદલાય ત્યારે બીજી વસ્તુની માંગમાં થતો બદલાવ માપવામાં આવે છે.

  • અવેજી વસ્તુઓ: વૈકલ્પિક વસ્તુઓ (જેમ કે, કોફી અને ચા).

  • પૂરક વસ્તુઓ: સાથે વપરાતી વસ્તુઓ (જેમ કે, કાર અને પેટ્રોલ).

🌟 Most Important Short Questions (લઘુ પ્રશ્નો)

પ્ર.1: માંગની આવક સાપેક્ષતા એટલે શું?
 ઉ: વ્યક્તિની આવકમાં ફેરફાર થતાં માંગમાં થતો ફેરફાર માપવો એ આવક સાપેક્ષતા છે.


પ્ર.2: આવક સાપેક્ષતાનું સૂત્ર જણાવો.
 ઉ:

y=માંગમાં થતો ટકાવારી ફેરફારવ્યક્તિની આવકમાં થતો ટકાવારી ફેરફારy = \frac{\text{માંગમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર}}{\text{વ્યક્તિની આવકમાં થતો ટકાવારી ફેરફાર}}

પ્ર.3: નકારાત્મક આવક સાપેક્ષ માંગનું ઉદાહરણ આપો.
 ઉ: બાજરી, વનસ્પતિ તેલ.


પ્ર.4: શૂન્ય આવક સાપેક્ષ માંગના ઉદાહરણો આપો.
 ઉ: મીઠું, દીવાસળી, સ્ટેપલર પિન.


પ્ર.5: અવેજી વસ્તુ અને પૂરક વસ્તુ વચ્ચે શું તફાવત છે?
 ઉ: અવેજી વસ્તુઓ વૈકલ્પિક છે; પૂરક વસ્તુઓ સાથે વપરાય છે.


🌟 Most Important Long Questions (વિસ્તૃત પ્રશ્નો)

પ્ર.1: માંગની આવક સાપેક્ષતા શું છે? તેના પ્રકારો સમજાવો.
 ઉ:

  • વ્યક્તિની આવકમાં થતા ફેરફારથી માંગમાં થતા ફેરફારનું માપ આવક સાપેક્ષતા કહેવાય છે.

  • મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર છે:

    • હકારાત્મક આવક સાપેક્ષ માંગ

    • નકારાત્મક આવક સાપેક્ષ માંગ

    • શૂન્ય આવક સાપેક્ષ માંગ


ઉ:

  • એકમ આવક સાપેક્ષ માંગ (y = 1)

  • એકમથી વધુ આવક સાપેક્ષ માંગ (y > 1)

  • એકમથી ઓછી આવક સાપેક્ષ માંગ (y < 1)


પ્ર.3: માંગની પ્રતિમૂલ્ય સાપેક્ષતા શું છે? અવેજી અને પૂરક વસ્તુઓના ઉદાહરણો સાથે સમજાવો.
 ઉ:

  • એક વસ્તુની કિંમત બદલાય ત્યારે બીજી વસ્તુની માંગમાં થતા ફેરફારનું માપ.

  • અવેજી વસ્તુ: કોફી અને ચા

  • પૂરક વસ્તુ: કાર અને પેટ્રોલ


Page 13


1. અર્થશાસ્ત્ર શું છે?

જવાબ: અર્થશાસ્ત્ર એ માનવીના ઉપયોગ, ઉત્પાદન અને વિતરણની પ્રવૃત્તિઓનો અભ્યાસ છે.


2. માઙનું નિયમ શું છે?

જવાબ: માંગનો નિયમ કહે છે કે, જો બીજી બધી બાબતો સ્થિર રહી છે, તો વસ્તુની કિંમત વધવાથી તેની માંગ ઘટે છે અને કિંમત ઘટવાથી માંગ વધે છે.


3. પુરવઠાનો નિયમ શું છે?

જવાબ: પુરવઠાનો નિયમ કહે છે કે, જ્યારે વસ્તુની કિંમત વધે છે, તો ઉત્પાદક તે વસ્તુનું પુરવઠો વધુ કરશે.


4. જથ્થો (Supply) શું છે?

જવાબ: જથ્થો એ તે માત્રા છે, જે ઉત્પાદકકર્મી વસ્તુઓ અથવા સેવાઓને ચોક્કસ કિિમતે બજારમાં વેચવા માટે તૈયાર હોય છે.


5. આવક કયા પરિબળોથી અસરિત થાય છે?

જવાબ: આવક પરિબળોમાં વેપાર, જ્ઞાતિ, કૃષિ, ઉદ્યોગ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.


6. ઊછાંખટ્ટી અને પચી ઊંચાઈ શું છે?

જવાબ: ઊછાંખટ્ટી તે પદાર્થનું ઉત્પાદન છે જ્યારે પચી ઊંચાઈ એ વપરાશકર્તા દ્વારા પદાર્થનો ઉપયોગ કરવાની પ્રવૃત્તિ છે.


7. બજાર equilibrium શું છે?

જવાબ: બજાર equilibrium એ તે સ્થિતિ છે જ્યાં માંગ અને પુરવઠો સમાન હોય છે.


8. ઘટક પદાર્થ (Factors of Production) શું છે?

જવાબ: અર્થશાસ્ત્રમાં ત્રણે મુખ્ય ઘટક પદાર્થો છે - જમીન, શ્રમ અને મૂડી.


9. આર્થિક વૃદ્ધિ શું છે?

જવાબ: આર્થિક વૃદ્ધિ એ અર્થવ્યવસ્થામાં ઉત્પાદન અને સેવાઓની વધતી સંખ્યા છે.


10. સેવાઓ શું છે?

જવાબ: સેવાઓ એ એવી આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ છે જે વસ્તી માટે ઉપયોગી હોય છે, જેમ કે શિક્ષણ, આરોગ્ય અને પ્રવાસ.


11. આવકને કયા પ્રકારોમાં વહેંચી શકાય છે?

જવાબ: આવકને આર્થિક, સામાજિક, અને કૌટુંબિક આવકમાં વહેંચી શકાય છે.


12. આર્થિક વટાવટ શું છે?

જવાબ: આર્થિક વટાવટ એ છે, જ્યારે સામાન અને સેવાઓની પુનરાવૃત્તિની પ્રક્રિયા થતી હોય છે.


13. વિશ્વિક બજાર શું છે?

જવાબ: વૈશ્વિક બજાર એ છે, જ્યાં દેશો પોતાના માલમસાલા અને સેવાઓનો વિનિમય કરે છે.


14. આધુનિક અર્થશાસ્ત્ર અને પરંપરાગત અર્થશાસ્ત્રમાં શું ફરક છે?

જવાબ: પરંપરાગત અર્થશાસ્ત્ર ભૂતકાળના વૃત્તિઓનો અભ્યાસ કરે છે, જ્યારે આધુનિક અર્થશાસ્ત્ર વૈશ્વિક પરિસ્થિતિને અનુરૂપ છે.


15. જીવન સ્તર શું છે?

જવાબ: જીવન સ્તર એ માણસના ભૌતિક, આર્થિક અને સામાજિક સંસાધનોના આધાર પર ગુણવત્તાવાળી જીવનની સ્થિતિ છે.


16. આવક અને ખર્ચ વચ્ચે શું સંબંધ છે?

જવાબ: આવક વધતી જાય તો ખર્ચને અસર થતી હોય છે, જેમાં ખર્ચ વધે છે.


17. માત્રાત્મક અર્થશાસ્ત્ર શું છે?

જવાબ: આ અર્થશાસ્ત્ર પિરસંગ અને સંખ્યાત્મક આંકડાઓના આધારે વિષયનો અભ્યાસ કરે છે.


18. અર્થશાસ્ત્રના ક્ષેત્રોમાં કયા મુખ્ય વિભાગો છે?

જવાબ: મૈક્રો અર્થશાસ્ત્ર અને મિક્રો અર્થશાસ્ત્ર.


19. બજાર અર્થશાસ્ત્ર શું છે?

જવાબ: બજાર અર્થશાસ્ત્ર એ બજારમાંની સપ્લાય, માંગ અને કિંમતના સંબંધોનો અભ્યાસ છે.


20. મૂળભૂત પ્રશ્નો કયા છે?

જવાબ: મૂળભૂત અર્થશાસ્ત્રના પ્રશ્નો છે - શું બનાવવું, કેવી રીતે બનાવવું અને કોને આપવું.


Page 14


ટૂંકા જવાબ

(1) માંગ વિશેષ એટલે શું?

  • જવાબ: માંગ વિશેષ એ તે વિધિ છે, જેમાં કિંમતના ઘટાડા સાથે વસ્તુની માંગમાં વધારો થાય છે.


(2) આવેજી અસર એટલે શું?

  • જવાબ: આવેજી અસર એ તે અસર છે, જે વખતે વ્યક્તિની આવક વધતી જાય છે, ત્યારે તે અન્ય વસ્તુઓની માંગમાં વધારો થાય છે.


(3) ગીઠન વસ્તુ એટલે શું?

  • જવાબ: ગીઠન વસ્તુ એ એવી વસ્તુ છે, જે એકબીજીની જગ્યાએ વપરાઈ શકે છે (વિશેષરૂપે substitute goods).


(4) વ્યક્તિગત માંગ એટલે શું?

  • જવાબ: વ્યક્તિગત માંગ એ એવી માત્રા છે, જે એક વ્યક્તિ કે ઘરઘર વેચાણકર્તાને ચોક્કસ કિંમત પર ખરીદવા માટે તૈયાર હોય છે.


(5) બજાર માંગ એટલે શું?

  • જવાબ: બજાર માંગ એ છે, જે એક નિશ્ચિત સમયે અને કિંમતે સમગ્ર બજારમાં તમામ ગ્રાહકો દ્વારા ખરીદવામાં આવતી વસ્તુઓની કુલ માંગ.


(6) માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા એટલે શું?

  • જવાબ: માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા એ તે માપ છે, જે દર્શાવે છે કે કિંમતમાં થતો ફેરફાર તેમના પરિબળોના આધારે કોઈ વસ્તુની માંગમાં કેટલો ફેરફાર લાવે છે.


(7) પ્રતિષ્ઠામૂલ્ય વસ્તુ એટલે શું?

  • જવાબ: પ્રતિષ્ઠામૂલ્ય વસ્તુ એ એવી વસ્તુ છે, જેનો ઉત્પાદક લોકોને ઊંચી કિંમતે વેચી શકે છે, અને તે પ્રતિષ્ઠાનો કારણ બની શકે છે.


(8) માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા માપવાની રીતોના નામ આવવા.

  • જવાબ: (1) ગુણોત્તરની પદ્ધતિ, (2) કુલ ખર્ચની પદ્ધતિ, (3) ભૌમિતિક પદ્ધતિ.


મુદાસર જવાબ

(1) આવક-અસર અને અવેજી અસરનો અર્થ આપો.

  • જવાબ:

    • આવક-અસર: આવકમાં વધારાથી કેટલીક વસ્તુઓની માંગમાં વધારો થાય છે, જ્યારે કેટલીક વસ્તુઓની માંગમાં ઘટાડો થઈ શકે છે.

    • અવેજી અસરો: તે પરિબળ છે, જે લોકો અન્ય વસ્તુના બદલામાં અન્ય વસ્તુ ખરીદી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, પેપ્સી અને કોકacola.


(2) માંગમાં વિસ્તરણ અને સંકોચન આકૃતિ સહિત સમજાવો.

  • જવાબ:

    • વિસ્તરણ: જ્યારે અન્ય પરિબળો સ્થિર રહે, અને કિંમત ઘટે છે, તો માંગમાં વધારો થાય છે.

    • સંકોચન: જ્યારે કિંમતો વધે છે, તો માંગમાં ઘટાડો થાય છે.


(3) માંગમાં વધારો-ઘટાડો આકૃતિ સહીત સમજાવો.

  • જવાબ:

    • માગમાં વધારો: જ્યારે કિંમત ઘટે છે, તો માંગનો ગ્રાફ ઉપરની તરફ ખીચાય છે.

    • માગમાં ઘટાડો: જ્યારે કિંમત વધે છે, તો માંગનો ગ્રાફ નીચેની તરફ ખીચાય છે.


(4) માંગની આવક સાપેક્ષતાની સમજૂતી આપો.

  • જવાબ: માંગની આવક સાપેક્ષતા એ છે કે જ્યારે વ્યક્તિની આવક વધે છે, ત્યારે કંઈક ઉત્પાદનોની માંગમાં વધારાની અસર થાય છે, અને બીજી વસ્તુઓની માંગમાં ઘટાડો.


(5) માંગના નિયમના અપવાદી સમજાવો.

  • જવાબ: કેટલાક અસાધારણ પરિસ્થિતિઓમાં, જેમ કે ગીફન વસ્તુઓ, માંગના નિયમનું અનુકરણ નથી થતું, કારણ કે તેમનાં ભાવ વધે છતાં, લોકો તેમને વધુ ખરીદે છે.


વિસ્તારપૂર્વક જવાબ

(1) વ્યક્તિગત માંગ અને બજાર માંગની સમજૂતી આકૃતિસહ આપી.

  • જવાબ:

    • વ્યક્તિગત માંગ: તે એક વ્યક્તિના સત્તાવાર મૂલ્ય પર ખરીદી માટે તૈયાર થતી ચોક્કસ માત્રા છે.

    • બજાર માંગ: તે તમામ ગ્રાહકોની માંગનો સંકલન છે જે બજાર પર ઉપલબ્ધ છે.


(2) માંગનો અર્થ આપી, માંગને અસર કરતા પરિબળો સમજાવો.

  • જવાબ:

    • માઙનો અર્થ: એવી માત્રા, જે ગ્રાહક ચોક્કસ કિંમતે ખરીદવા માટે તૈયાર હોય છે.

    • માગને અસર કરતા પરિબળો: કિંમતા, આવક, વૈવિધ્ય, પ્રતિષ્ઠા, જીન્દગીની આદતો, ઍડવર્ટાઇઝિંગ.


(3) માંગના નિયમને અનુસૂચિ અને આકૃતિની મદદથી સમજાવો.

  • જવાબ:

    • મંગાનો નિયમ: કિંમતના વધારાથી માંગમાં ઘટાડો થાય છે અને કિંમત ઘટવાથી માંગમાં વધારો થાય છે.

    • આકૃતિ: (ગ્રાફમાં, કિંમત સામે માંગનો રેખાક્રમ.)


(4) માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા का अर्थ देकर उसके प्रकारों की व्याख्या करें।

  • જવાબ:

    • મૂલ્યસાપેક્ષતા: કંઈક વસ્તુના ભાવમાં થયેલ ફેરફારથી તેની માંગમાં થતો ફેરફાર.

    • પ્રકાર:

      1. પૂરક માંગ.

      2. અવેજી માંગ.

      3. અનુકૂળ માંગ.


Page 15

1. માંગ શું છે?
જવાબ: કોઈ ચોક્કસ સમયે અને કિંમતે વસ્તુ ખરીદવાની ઇચ્છાશક્તિ અને તૈયારીને માંગ કહેવાય છે.


2. આવક અસરો શું છે?
જવાબ: જ્યારે વસ્તુની કિંમત ઘટે છે, તો ગ્રાહકની ખરીદ શક્તિ (આવક) વધે છે, જેના પરિણામે તે વસ્તુની માંગ વધે છે, આને આવક અસરો કહેવામાં આવે છે.


3. અવેજી અસરો શું છે?
જવાબ: જ્યારે એક વસ્તુની કિંમત વધે છે, તો ગ્રાહક તેની સરખામણીમાં સસ્તી અવેજી વસ્તુ (સબ્સ્ટિચ્યુટ)ની માંગ વધારે છે, આને અવેજી અસરો કહેવાય છે.


4. સમ્પૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ શું છે?
જવાબ: જ્યારે વસ્તુની કિંમતમાં ખૂબ થોડો ફેરફાર થાય અને તેની માંગમાં અનંત (અમેરીયેટ) ફેરફાર થાય, ત્યારે એવી માંગને સંપૂર્ણ મૂલ્યસાપેક્ષ માંગ કહેવામાં આવે છે.


5. સમ્પૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ શું છે?
જવાબ: જ્યારે વસ્તુની કિંમત વધતી જાય, પરંતુ તેની માંગમાં કોઇ ફેરફાર ન થાય, ત્યારે એવી માંગને સંપૂર્ણ મૂલ્યઅનપેક્ષ માંગ કહેવામાં આવે છે.


6. ગિફન વસ્તુ શું છે?
જવાબ: ગિફન વસ્તુ એ એવી વસ્તુ છે, જેમણે તેની કિંમત ઘટી જવા છતાં, તેની માંગ ઘટતી નથી, પરંતુ વધતી જાય છે.


7. પ્રતિષ્ઠામૂલ્યવાણી વસ્તુઓ શું છે?
જવાબ: તે વસ્તુઓ જે માત્ર ધનવાન લોકો ખરીદી શકે છે અને જેની મકસદ વ્યક્તિની સામાજિક સ્થિતિ અને પ્રતિષ્ઠા વધારવી હોય છે.


8. માંગની મૂલ્ય-સાપેક્ષતા શું છે?
જવાબ: કોઈ વસ્તુની માંગમાં થતા ટકાવારી ફેરફારોને તેની કિંમતમાં થતા ટકાવારી ફેરફારથી માપવામાં આવે છે, આને માંગની મૂલ્ય-સાપેક્ષતા કહેવામાં આવે છે.


9. આવક-સાપેક્ષતા શું છે?
જવાબ: આ એ પ્રદર્શન છે, જે બતાવે છે કે ગ્રાહકની આવકમાં થતી ટકાવારી ફેરફારથી તે વસ્તુની માંગમાં કેટલો ટકાવારી ફેરફાર લાવતો હોય છે.


10. માંગના નિયમના અપવાદી કયા છે?
જવાબ: ગિફન વસ્તુઓ અનેprestige goods (પ્રતિષ્ઠાવાન વસ્તુઓ) એવા અપવાદી છે, જ્યાં વસ્તુની કિંમત વધતા, પણ માંગ ઘટતી નથી