Chapter 6
બજાર
-----------------
✅ ટૂંકા પ્રશ્નો અને જવાબો (Short Q&A)
1. હરીફાઈ આધારિત બજારના કેટલા મુખ્ય પ્રકાર છે?
➤ બે: (1) પૂર્ણ હરીફાઈ (2) અપૂર્ણ હરીફાઈ
2. પૂર્ણ હરીફાઈનું બજાર શું છે?
➤ આવું બજાર એ આદર્શ બજાર છે જ્યાં અસંખ્ય વેચનાર અને ખરીદનાર હોય છે અને કોઈ એક વ્યક્તિ કે પેઢી ભાવને અસર કરી શકતી નથી.
3. અપૂર્ણ હરીફાઈના કેટલા પ્રકાર છે?
➤ ત્રણ મુખ્ય પ્રકાર: ઈજારો, ઈજારાયુક્ત હરીફાઈ અને અલ્પહસ્તક ઈજારો
4. પૂર્ણ હરીફાઈનું લક્ષણ શું છે?
➤ અગણિત વેચનાર અને ખરીદનાર, સમાન ગુણવત્તાવાળી વસ્તુઓ, મૂલ્ય પર કોઈ પણ વ્યકિતનો કે પેઢીનો પ્રભાવ નહીં હોવો.
6. શ્રીમતી જોન રોબિન્સનનું પૂર્ણ હરીફાઈ વિશેનું પરિભાષન શું છે?
➤ "જ્યાં ઉત્પાદિત વસ્તુની કિંમત સંપૂર્ણ રીતે નિર્ધારિત હોય તેવા બજારને પૂર્ણ હરીફાઈ કહેવાય."
7. પૂર્ણ હરીફાઈવાળા બજારમાં ભાવ નક્કી કોણ કરે છે?
➤ માંગ અને પુરવઠા જેવા બજાર પરિબળો
8. પૂર્ણ હરીફાઈનું ઉદાહરણ આપો.
➤ ઘઉંનું બજાર, શાકભાજીનું સ્થાનિક બજાર
✅ લાંબા પ્રશ્નો અને જવાબો (Long Q&A)
પ્રશ્ન 1: પૂર્ણ હરીફાઈ શું છે? તેની વ્યાખ્યા આપો અને લક્ષણો સમજાવો.
જવાબ: પૂર્ણ હરીફાઈ એ હરીફાઈ આધારિત બજારનો એક પ્રકાર છે, જેને આદર્શ અથવા સાદગિક રીતે શ્રેષ્ઠ પ્રકારનું બજાર માનવામાં આવે છે. આ બજારનું અભ્યાસ અર્થશાસ્ત્રમાં અત્યંત અગત્યનું છે કારણ કે આના માધ્યમથી બજારનું વર્તન સમજાવવામાં સરળતા થાય છે.
વ્યાખ્યા:
(1) શ્રીમતી જોન રોબિન્સન: “પૂર્ણ હરીફાઈ ત્યાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે જ્યાં ઉત્પાદિત વસ્તુની કિંમત સંપૂર્ણ રીતે નિર્ધારિત હોય.”
(2) પ્રો. લેફ્ટવીચ: “પૂર્ણ હરીફાઈ એ એવી બજાર વ્યવસ્થા છે જેમાં ખૂબ સંખ્યામાં પેઢીઓ સમાન વસ્તુ વેચે છે અને કોઈ પણ એક પેઢી ભાવ ઉપર અસર પાડી શકતી નથી.”
લક્ષણો:
1. અસંખ્ય વેચનાર અને ખરીદનાર: ઘણા બધાં વેચનાર અને ખરીદનાર હોય છે. કોઈ પણ વ્યક્તિ કે પેઢી ભાવ ઉપર અસર કરી શકતી નથી.
়તમામ વેચનાર એક જેવી (homogeneous) વસ્તુ વેચે છે.
3. મૂલ્યનિયંત્રણ નહીં હોય: કોઈ પણ વ્યક્તિએ ભાવ નક્કી કરતા અસર પાડી શકતી નથી.
4. સંપૂર્ણ માહિતીની ઉપલબ્ધતા: ખરીદનાર અને વેચનાર બંને પાસે સમગ્ર બજાર વિશે પૂરી માહિતી હોય છે.
5. નવું પ્રવેશ સરળ હોય: નવી પેઢીનું પ્રવેશ અથવા બજારમાંથી બહાર જવું સરળ હોય છે.
6. મુલ્ય બજાર દળો દ્વારા નક્કી થાય: કિંમત માત્ર માંગ અને પુરવઠા પર આધારિત હોય છે.
✅ લાંબા પ્રશ્નો અને જવાબો (Long Q&A)
1. પ્રશ્ન: પૂર્ણ હરીફાઈના લક્ષણો સમજાવો.
જવાબ: પૂર્ણ હરીફાઈ એ હરીફાઈ આધારિત બજારનો સૌથી સાદગિક અને આદર્શ પ્રકાર છે. આ બજારમાં ખરીદનાર અને વેચનાર બંને અગણિત હોય છે અને કોઈપણ વ્યક્તિ બજાર ભાવને અસર કરી શકતી નથી.
લક્ષણો:
2. અસંખ્ય ખરીદનાર અને વેચનાર:
➤ કોઈ પણ વ્યક્તિ બજાર ભાવ પર નિયંત્રણ નહીં રાખે એટલા ઘણાં પેઢીઓ હોય છે.
2. સમાનગુણી વસ્તુઓ:
➤ વેચાતી તમામ વસ્તુઓ એકસમાન ગુણવત્તાવાળી અને સંપૂર્ણ અવેજી હોય છે.
3. પેઢીઓની મુક્ત અવર-જવર:
➤ નફા કે ખોટના આધારે પેઢીઓ ઉદ્યોગમાં પ્રવેશ કે બહાર નીકળી શકે છે.
4. બજાર અંગેનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન:
➤ દરેક ખરીદનાર અને વેચનારને કિંમત, ગુણવત્તા અને ઉપલબ્ધતા અંગે સંપૂર્ણ જાણ હોય છે.
5. ઉત્પાદનના સાધનોની પૂર્ણ ગતિશીલતા:
➤ જમીન, મજૂરી, મૂડી અને વ્યવસ્થાપન સરળતાથી અન્ય ઉદ્યોગમાં સ્થાનાંતરિત થઈ શકે છે.
6.ભાવનિર્માણ:
➤ ભાવની નિર્ધારણા માંગ અને પુરવઠાના આધારે થાય છે. વેચનાર માત્ર कीमत સ્વીકારનાર હોય છે.
Page 6
1. Monopoly શબ્દનો અર્થ શું થાય છે?
➤ "Monopoly" બે ગ્રીક શબ્દોથી બનેલો છે – Monos (એક) અને Polein (વેચનાર), એટલે કે "એક વેચનારનું બજાર".
2. પૂર્ણ હરીફાઈના બજારમાં વાહનવ્યવહાર ખર્ચ વિશે શું માનવામાં આવે છે?
➤ વાહનવ્યવહાર ખર્ચ શૂન્ય માનવામાં આવે છે.
3. ઈજારાવાળા બજારમાં વેચનારને શું કહે છે?
➤ કિંમત નિર્ધારક (Price Maker)
4. પૂર્ણ હરીફાઈમાં ખરીદનાર અને વેચનાર વચ્ચે કઈ પ્રકારની માહિતી હોય છે?
➤ બજાર અંગેનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન.
5. Monopoly બજારમાં વસ્તુની કોઈ અવેજી વસ્તુ કેમ ન હોય?
➤ કારણ કે ઈજારદાર એ વસ્તુનું એકમાત્ર ઉત્પાદન કરતો હોય છે.
6. પૂર્ણ હરીફાઈમાં પેઢીઓના પ્રવેશ પર શું સ્થિતિ હોય છે?
➤ મુક્ત પ્રવેશ અને બહાર નીકળવા પર કોઈ પ્રતિબંધ નહીં હોય.
7. Monopoly બજારમાં નવી પેઢીઓ ઉદ્યોગમાં પ્રવેશી શકે છે કે નહીં? કેમ?
➤ ના, કારણ કે ઈજારદાર કાયદાકીય, કુદરતી અથવા અન્ય અડચણોથી અવરોધ ઉભો કરે છે.
✅ લાંબા પ્રશ્નોત્તરી (Long Questions and Answers)
પ્રશ્ન: ઇજારાવાળા બજારના લક્ષણો સમજાવો.
જવાબ: ઈજારાવાળું બજાર એટલે કે Monopoly Market તે બજાર છે જેમાં માત્ર એક જ વેચનાર હોય છે જે સમગ્ર બજારના પુરવઠા પર નિયંત્રણ રાખે છે. તેના મુખ્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:
1. એક વેચનાર અને અનેક ખરીદનાર:
માત્ર એક જ પેઢી હોય છે જે ઉત્પાદન અને વેચાણ કરે છે. ખરીદનાર અસંખ્ય હોય છે. વેચનાર ભાવ નક્કી કરતો હોય છે (Price Maker).
1. અવેજી વસ્તુઓનો અભાવ:
➤ ઈજારાવાળી વસ્તુ માટે બજારમાં બીજી કોઈ સમાન અથવા પૂરક વસ્તુ ઉપલબ્ધ ન હોય.
2. નવી પેઢીઓના પ્રવેશ પર અંકુશ:
➤ ઈજારાવાળા ઉદ્યોગમાં નફા હોવા છતાં નવી પેઢીઓ પ્રવેશી શકતી નથી કારણ કે ઈજારદાર કુદરતી, કાયદાકીય અથવા ટેકનિકલ અવરોધ ઊભો કરે છે.
3. ભાવ નિયંત્રણ:
➤ ઈજારદાર પોતાની મરજી પ્રમાણે ભાવ નક્કી કરે છે. તેને “કિંમત નિર્ધારક” કહે છે.
4. હરીફાઈનો અભાવ:
➤ અન્ય કોઈ પેઢી ન હોવાથી ઈજારદારને હરીફાઈનો સામનો કરવો પડતો નથી.
5. અસામાન્ય નફો:
➤ વેચનાર હંમેશા પોતાને અનુકૂળ ભાવ નક્કી કરીને અસામાન્ય નફો કમાય છે.
✅ ટૂંકા પ્રશ્નોત્તરી (Short Questions and Answers)
-
ઈજારાવાળા બજારમાં કિંમત અને વેચાણ બંને પર કાબૂ કેમ નહીં રાખી શકાય?
➤ ઈજારદાર માત્ર કિંમત કે વેચાણ, એમાંના એક પર જ કાબૂ મેળવી શકે છે — બંને પર સાથે નહિ. -
ઈજારાવાળું બજાર ઉત્પાદન માટે કેટલી પેઢીઓ ધરાવે છે?
➤ માત્ર એક જ પેઢી હોય છે, અને એ જ પેઢી આખા ઉદ્યોગ સમાન હોય છે. -
ઈજારાવાળા બજારમાં ઈજારદાર કેવી નીતિથી જુદી-જુદી કિંમત વસૂલી શકે છે?
➤ કિંમતિ ભેદભાવની નીતિ (Price Discrimination) દ્વારા. -
ઈજારાવાળા બજારમાં ઇજારદાર કેવી રીતે અસામાન્ય નફો મેળવે છે?
➤ કારણ કે નવી પેઢીઓનો પ્રવેશ બંધ હોય છે અને ભાવ ઊંચા રાખી શકાય છે. -
ઈજારાયુક્ત હરીફાઈનું મુખ્ય લક્ષણ શું છે?
➤ વસ્તુ-વિભિન્નતા. -
Monopolistic Competitionમાં વેચનારની સંખ્યા કેટલી હોય છે?
➤ મોટી સંખ્યામાં, પરંતુ અસંખ્ય નહિ.
✅ લાંબા પ્રશ્નોત્તરી (Long Questions and Answers)
1. પ્રશ્ન: ઇજારાવાળા બજારના લક્ષણો સમજાવો.
જવાબ: Monopoly એટલે એક જ વેચનારનું બજાર. આ બજારના મુખ્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:
એક જ વેચનાર:
➤ ઈજારાવાળા બજારમાં માત્ર એક જ પેઢી હોય છે અને એ સમગ્ર પુરવઠા પર કાબૂ ધરાવે છે.
અવેજી વસ્તુનો અભાવ:
➤ વેચાતા ઉત્પાદને બદલે બીજું કોઈ સમાન ઉત્પાદન ઉપલબ્ધ નથી.
કિંમત અને વેચાણ પર અર્ધસત્તા:
➤ ઈજારદાર એકસાથે ઊંચી કિંમત અને વધુ વેચાણ કરી શકતો નથી. પસંદગી કરવી પડે છે.
અસામાન્ય નફો:
➤ ઇજારાવાળા બજારમાં હરીફાઈ ના હોવાથી અને પ્રવેશ નિષિદ્ધ હોવાથી ઇજારદાર લાંબા સમય સુધી વધારે નફો મેળવી શકે છે.
-
કિંમતિ ભેદભાવ:
➤ એક જ વસ્તુ માટે જુદી-જુદી જગ્યાએ, સમયે કે ગ્રાહકો માટે જુદી-જુદી કિંમત વસૂલવા દેવાનો અધિકાર. -
પેઢી એ જ ઉદ્યોગ:
➤ ઉદ્યોગમાં માત્ર એક પેઢી હોય છે, તેથી પેઢી અને ઉદ્યોગ એકસમાન બને છે.
1. પ્રશ્ન: ઇજારાયુક્ત હરીફાઈના લક્ષણો સમજાવો.
જવાબ:
Monopolistic Competition એટલે કે ઈજારાયુક્ત હરીફાઈ એ એવુ બજાર છે જેમાં ઈજારો અને હરીફાઈ બંને તત્વો જોવા મળે છે. તેના લક્ષણો નીચે મુજબ છે:
1. મોટી સંખ્યામાં વેચનાર અને અસંખ્ય ખરીદનાર:
➤ ઘણા વેચનાર હોય છે પણ અસંખ્ય નહિ. ખરીદનાર ઘણી સંખ્યામાં હોય છે.
2. વસ્તુ-વિભિન્નતા:
➤ એક જ પ્રકારની વસ્તુઓમાં રૂપ, ગુણવત્તા, પેકિંગ વગેરેના આધારે તફાવત લાવવામાં આવે છે.
3. કીમતો પર નિયંત્રણ:
➤ વેચનારને મર્યાદિત કાબૂ હોય છે. સમગ્ર બજારના ભાવ નક્કી કરી શકતા નથી.
4. મુક્ત પ્રવેશ અને બહાર નીકળવા સ્વતંત્રતા:
➤ નવા વેચનાર બજારમાં પ્રવેશી શકે છે અને જૂના બહાર નીકળી શકે છે.
5. વૈજ્ઞાનિક જાહેરાત:
➤ વેચનાર પોતાની વસ્તુને શ્રેષ્ઠ બતાવવા માટે જાહેરાત અને પ્રમોશનનો ઉપયોગ કરે છે.
✅ લાંબા પ્રશ્નો (Long Questions with Answers)
1. પ્રશ્ન: ઇજારાયુક્ત હરીફાઈના લક્ષણો વિસ્તૃતમાં સમજાવો.
જવાબ: ઈજારાયુક્ત હરીફાઈ એવુ બજાર છે જ્યાં ઈજારાની સ્થિતિ અને હરીફાઈ બંને તત્વો મોજૂદ હોય છે. તેના મુખ્ય લક્ષણો નીચે પ્રમાણે છે:
2. વસ્તુ-વિભિન્નતા:
➤ સમાન પ્રકારની વસ્તુઓ વચ્ચે સામાન્ય તફાવત, જેનાથી ખાસ ઓળખ મળે છે (જેમ કે સાબુ, મોબાઈલ વગેરે).
3. પેઢીઓની મુક્ત અવર-જવર:
➤ ટૂંકા ગાળામાં પેઢીઓ ઉદ્યોગમાં પ્રવેશ/નિકાસ કરે છે, પરંતુ લાંબા ગાળે સામાન્ય નફાની સ્થિતિ આવવાથી પ્રવેશ બંધ થાય છે.
4. વેચાણખર્ચ:
➤ પેકિંગ, જાહેરાત, ડિસ્કાઉન્ટ, ઈનામ વગેરેના રૂપમાં વેચાણ વધારવા થતા ખર્ચ. આ હરીફાઈ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
5. બિનકિંમત હરીફાઈ:
➤ વેચાણ વધારવા માટે કિંમતે ફેરફાર ન કરતાં પણ ગુણવત્તા, સેવાઓ, બ્રાન્ડિંગથી ગ્રાહકને આકર્ષવાનો પ્રયત્ન.
6. અપૂરતું બજાર જ્ઞાન:
➤ ગ્રાહકો અને વેચનારાને બજારમાં ઉપલબ્ધ નજીકની અવેજી વસ્તુઓ અને તેમની કિંમત વિષે સંપૂર્ણ માહિતી હોતી નથી.
Page 9
1. 'Oligopoly' શબ્દ ક્યા ભાષા પરથી લેવામાં આવ્યો છે?
➤ ગ્રીક ભાષા પરથી.
2. Oligos અને Polleinનો અર્થ શું થાય છે?
➤ Oligos = થોડા, Pollein = વેચનાર.
3. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં કેટલા વેચનાર હોય છે?
➤ વેચનાર બેથી વધુ અને આશરે દસથી વીસ સુધી મર્યાદિત હોય છે.
4. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં વેચાતા ઉત્પાદનોના કેટલા પ્રકાર હોય છે?
➤ સમાનગુણી અથવા નજીકની અવેજી વસ્તુઓ.
5. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં વેચાણ-ખર્ચ કેમ મહત્વપૂર્ણ છે?
➤ તીવ્ર હરીફાઈના કારણે ગ્રાહકોને આકર્ષવા માટે વેચાણ-ખર્ચ જરૂરી બને છે.
✅ લાંબા પ્રશ્નો (Long Questions with Answers)
1.પ્રશ્ન: અલ્પહસ્તક ઈજારાના લક્ષણો વિસ્તૃતમાં સમજાવો.
જવાબ: અલ્પહસ્તક ઈજારો એ એવું બજાર છે જ્યાં થોડા વેચનારાઓનું રાજ્ય હોય છે અને તેમની વચ્ચે તીવ્ર હરીફાઈ જોવા મળે છે. તેના મુખ્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:
2. અલ્પ વેચનાર અને અસંખ્ય ખરીદનાર:
➤ બજારમાં થોડા વેચનારાઓ હોય છે (બે થી વીસ સુધી) અને ખરીદનારાઓ અસંખ્ય હોય છે. દરેક પેઢી બજાર પર અસર પાડી શકે છે.
3. સમાનગુણી કે નજીકની અવેજી વસ્તુઓ:
➤ સમાનગુણી વસ્તુઓના વેચાણમાં આ બજાર સંપૂર્ણ અલ્પહસ્તક ઈજારો ગણાય છે (જેમ કે મીઠું, ચા), જ્યારે નજીકની અવેજી વસ્તુઓના વેચાણમાં અપૂર્ણ અલ્પહસ્તક ઈજારો કહેવાય છે (જેમ કે ઠંડા પીણાં, બાઈક).
4. પેઢીઓનો પ્રવેશ:
➤ કેટલાક બજારમાં નવા વેચનાર પ્રવેશ કરી શકે છે (મુક્ત), જ્યારે કેટલાકમાં પ્રવેશ પ્રતિબંધિત હોય છે.
5. વેચાણ-ખર્ચ:
➤ વેચાણ વધારવા માટે પેકિંગ, જાહેરાત, ડિસ્કાઉન્ટ, ઇનામો વગેરેનો ખર્ચ કરવો પડે છે, જે ખાસ કરીને વાહનો અને ઈલેક્ટ્રોનિક ઉત્પાદનોના ઉત્પાદકો માટે મહત્વપૂર્ણ હોય છે.
Page 10
1. નીચેના પ્રશ્નોના સાચા વિકલ્પો પસંદ કરો :
(1) સ્થાન આધારિત બજારના કેટલા પ્રકારો હોય છે ?
➡️ (C) ત્રણ
(2) વાહનવ્યવહાર ખર્ચનો અભાવ એ કયા બજારનું લક્ષણ છે ?
➡️ (A) પૂર્ણ હરીફાઈ
(3) કિંમત ભેદભાવ કયા બજારનું લક્ષણ છે ?
➡️ (B) ઈજારો
(4) કયા બજારમાં પેઢી એ જ ઉદ્યોગ બને છે ?
➡️ (B) ઈજારો
(5) વેચાણ-ખર્ચ કયા બજારનું અગત્યનું લક્ષણ છે ?
➡️ (C) ઈજારાયુક્ત હરીફાઈ
(6) પરસ્પર અવલંબન કયા બજારમાં જોવા મળે છે ?
➡️ (A) અલ્પહસ્તક ઈજારો
❖ 1. અલ્પહસ્તક ઈજારાના લક્ષણો સમજાવો.
જવાબ: અલ્પહસ્તક ઈજારામાં ઓછી સંખ્યામાં વેચનારાઓ હોય છે. તેમના વચ્ચે સ્પર્ધા હોય છે પણ એકબીજાના નિર્ણયોથી પરસ્પર અવલંબિત રહે છે. મુખ્ય લક્ષણો:
-
ઓછા વેચનાર
-
હોમોજિનિયસ અથવા વિભિન્ન સામાન
-
ઊંચી પ્રવેશ અવરોધ
-
પરસ્પર અવલંબન
-
વેચાણ ખર્ચ પર ભાર
-
કિંમતોમાં સ્થિરતા (ખાંચાવાળી માંગરેખા)
❖ 2. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં પરસ્પર અવલંબન સમજાવો.
જવાબ:
આમાં દરેક પેઢીનું વેચાણ તેના હરીફોની વ્યૂહરચના પર આધારિત હોય છે. એક પેઢી પોતાની કિંમત ઘટાડે તો અન્ય પેઢીઓને પણ તેની અનુસરણ કરવી પડે છે જેથી ગ્રાહકો ખસીને ન જાય. આ અવસ્થા પરસ્પર અવલંબન તરીકે ઓળખાય છે.
❖ 3. ખાંચાવાળી માંગરેખા શું છે? તે અલ્પહસ્તક ઈજારામાં કેવી રીતે લાગુ પડે છે?
જવાબ:
ખાંચાવાળી માંગરેખા એ એવી છે જેમાં કિંમત ઘટે ત્યારે માંગ ઝડપથી વધે છે, પણ કિંમત વધે ત્યારે માંગ ઘટતી નથી. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં વેચનારાઓ કિંમત વધારતા નથી કારણ કે ગ્રાહકો હરીફ પાસે ચાલીને જાય છે. તેથી કિંમતો સ્થિર રહે છે.
❖ 4. અલ્પહસ્તક ઈજારાના ફાયદા અને નુકસાન સમજાવો.
જવાબ:
ફાયદા:
-
નવીનતાને પ્રોત્સાહન
-
ઉત્પાદનનો માપદંડ ઊંચો
-
ખર્ચ ઘટાડી શકે
નુક્સાન:
-
ગ્રાહકો માટે ઓછી પસંદગી
-
કબજા કરવાથી ભાવ નક્કી થવા લાગે
-
સ્પર્ધાની અભાવથી ભાવ ઊંચા રહે
❖ 5. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં વેચાણ ખર્ચની ભૂમિકા સમજાવો.
જવાબ: અલ્પહસ્તક ઈજારામાં ઉત્પાદકો ગ્રાહકોને આકર્ષવા માટે મોટા પ્રમાણમાં જાહેરાત કરે છે. તેથી વેચાણ ખર્ચ ઊંચો હોય છે. સ્પર્ધામાં ટકી રહેવા માટે કંપનીઓ માર્કેટિંગ, ડિસ્કાઉન્ટ, સ્કીમ વગેરે અપનાવે છે.
❖ 6. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં કિંમતો કેમ સ્થિર હોય છે?
જવાબ: કિંમતો સ્થિર રહે છે કારણ કે એક પેઢી કિંમત વધારે તો ગ્રાહકો હરીફ પાસે જતા રહે છે, અને કિંમત ઘટાડી તો હરીફો પણ ઓછી કિંમત રાખે છે. પરિણામે એક સ્તર પછી કિંમતમાં ફેરફાર થતો નથી. જેને “કીન્ક્ડ ડિમાન્ડ કર્વ” પણ કહે છે.
❖ 7. અલ્પહસ્તક ઈજારાને અન્ય પ્રકારના બજારો સાથે તુલનાત્મક રીતે સમજાવો.
જવાબ:
-
પૂર્ણ હરીફાઈમાં અનેક વેચનાર હોય છે, પણ અલ્પહસ્તક ઈજારામાં ઓછા.
-
ઈજારાયુક્ત હરીફાઈમાં પણ સ્પર્ધા હોય છે, પણ અલ્પહસ્તક ઈજારામાં કંપનીઓ એકબીજાને ધ્યાનમાં રાખીને નિર્ણયો લે છે.
-
ઈજારોમાં એક પેઢી હોય છે, પણ અહીં અનેક હોય છે.
❖ 8. અલ્પહસ્તક ઈજારાની ઉદાહરણ આપો.
જવાબ:
-
ભારતમાં કાર ઉદ્યોગ (Maruti, Hyundai, Tata)
-
મોબાઈલ સેવા આપતી કંપનીઓ (Jio, Airtel, VI)
-
ટેલિવિઝન ઉત્પાદકો
-
Airline services (Indigo, Air India, etc.)
❖ 9. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં પડતી હરીફાઈના પ્રકારો સમજાવો.
જવાબ:
-
કિંમતી હરીફાઈ: પેઢીઓ પોતપોતાની કિંમત ઓછી રાખે છે.
-
અકિંમતી હરીફાઈ: પેઢીઓ ગુણવત્તા, જાહેરાત, સેવાને આધારે સ્પર્ધા કરે છે.
-
સાંકળ જોડાણ: પેઢીઓ વચ્ચે ગઠબંધન થઈ શકે છે જેથી ભાવ નિયંત્રણ રહે.
❖ 10. અલ્પહસ્તક ઈજારામાં વેચાણ ખર્ચ અને કિંમતી હરીફાઈ વચ્ચેનો તફાવત સમજાવો.
જવાબ:
-
વેચાણ ખર્ચ: ગ્રાહકોને આકર્ષવા માટે જાહેરાત, સ્કીમ વગેરે.
-
કિંમતી હરીફાઈ: કિંમત ઘટાડીને બજારમાં ટકી રહેવાનો પ્રયત્ન.
અલ્પહસ્તક ઈજારામાં બંનેનો ઉપયોગ થાય છે પણ વેચાણ ખર્ચ વધુ મહત્વ પામે છે કારણ કે કિંમત સ્થિર રહે છે.
Page 11
(1) કિંમત-ચુસ્તતા કયા બજારમાં જોવા મળે છે ?
➡️ (B) અલ્પહસ્તક ઈજારો
(2) કયા બજારમાં પેઢીઓનો પ્રવેશ બંધ હોય છે ?
➡️ (C) ઈજારો
(3) સમાનગુણવત્તાવાળી વસ્તુઓ કયા બજારનું લક્ષણ છે?
➡️ (A) પૂર્ણ હરીફાઈ
(4) અસામાન્ય નફો કયા બજારનું સામાન્ય લક્ષણ છે ?
➡️ (B) ઈજારો
(5) ખાંચાવાળી માંગરેખા કયા બજારમાં શક્ય છે ?
➡️ (B) અલ્પહસ્તક ઈજારો
🟩 2. નીચેના પ્રશ્નોના એક વાક્યમાં જવાબ આપો :
(1) બજારની સામાન્ય અર્થ આપો.
➡️ બજાર એ એવા વ્યવસ્થિત સ્થળ/વ્યવસ્થાનો સમૂહ છે જ્યાં ખરીદ-વેચાણ થાય છે.
(2) પ્રાદેશિક બજાર એટલે શું ?
➡️ એક નિશ્ચિત પ્રદેશની અંદર આવેલો બજાર પ્રાદેશિક બજાર કહેવાય છે.
(3) રાષ્ટ્રીય બજાર એટલે શું?
➡️ આખા દેશવ્યાપી વેચાણ અને ખરીદ માટેનું સ્થળ રાષ્ટ્રીય બજાર છે.
(4) પૂર્ણ હરીફાઈ એટલે શું ?
➡️ જ્યાં ઘણી પેઢીઓ હોય, સમાન વસ્તુ વેચાય અને કોઈ ભાવ નિયંત્રણ ન હોય તેવો બજાર.
(5) ઈજારો એટલે શું ?
➡️ જ્યાં માત્ર એક જ પેઢી હોય અને એ બજાર પર સંપૂર્ણ નિયંત્રણ રાખે તેને ઈજારો કહે છે.
(6) વેચાણ-ખર્ચ એટલે શું?
➡️ વેચાણ માટે થતો જાહેરાત, બજારજાણ, સ્કીમ વગેરેનો ખર્ચ વેચાણ-ખર્ચ કહેવાય છે.
(7) વસ્તુ-વિભિન્નતાનો અર્થ આપો.
➡️ જ્યારે એકસમાન વસ્તુઓ થોડી ભિન્નતાવાળી હોય છે, તેને વસ્તુ-વિભિન્નતા કહેવાય છે.
(8) અલ્પહસ્તક ઈજારાની વ્યાખ્યા આપો.
➡️ અલ્પહસ્તક ઈજારો એ બજાર છે જેમાં થોડા ઉત્પાદકો હોય છે અને હરીફાઈ પણ હોય છે.
(9) કિંમત સ્વીકારનાર એટલે શું ?
➡️ જે પેઢી બજારમાં ભાવ નક્કી કરતી નથી પણ જે હોય તે સ્વીકારે છે.
(10) કયા બજારમાં પેઢીઓનો પ્રવેશ પ્રતિબંધિત હોય છે?
➡️ ઈજારો બજારમાં.
🟩 3. ટૂંકમાં જવાબ આપો :
(1) પૂર્ણ હરીફાઈના સંદર્ભમાં વાહનવ્યવહાર ખર્ચ સમજાવો.
➡️ સંપૂર્ણ હરીફાઈમાં વાહનવ્યવહાર ખર્ચનો અભાવ માનવામાં આવે છે એટલે બધું સમાન કિંમતે ઉપલબ્ધ હોય છે.
(2) ઈજારાના સંદર્ભમાં પેઢી એ જ ઉદ્યોગ સમજાશે.
➡️ કારણ કે ઈજારોમાં માત્ર એક જ પેઢી હોય છે જે સંપૂર્ણ બજાર પૂરું પાડી રહી છે.
(3) ઈજારાયુક્ત હરીફાઈ એટલે શું ?
➡️ તેમાં ઘણી પેઢીઓ હોય છે જે અલગ વસ્તુઓ બનાવે છે પણ વચ્ચે હરીફાઈ હોય છે.
(4) કિંમત-ભેદભાવનો અર્થ સમજાવો.
➡️ વિભિન્ન ગ્રાહકો પાસેથી એકસમાન વસ્તુ માટે અલગ કિંમત લેવી તેને કિંમત ભેદભાવ કહે છે.
(5) પરસ્પર અવલંબનનો અર્થ સમજાવો.
➡️ એક પેઢી પોતાના નિર્ણય માટે હરીફ પેઢીઓના નિર્ણય પર આધાર રાખે છે તેને પરસ્પર અવલંબન કહેવાય છે.
Page 12
(1) બજારની સામાન્ય વ્યાખ્યા આપો.
બજાર એ ખરીદનાર અને વેચનાર વચ્ચે ખરીદ-વેચાણ માટે થતી વ્યવસ્થા છે.
(2) પ્રાદેશિક બજાર એટલે શું?
જ્યાં વેચાણ કોઈ ચોક્કસ પ્રદેશ સુધી મર્યાદિત હોય તે બજાર પ્રાદેશિક બજાર કહેવાય છે.
(3) રાષ્ટ્રીય બજાર એટલે શું?
જ્યાં ખરીદ-વેચાણ આખા દેશમાં થાય તે બજાર રાષ્ટ્રીય બજાર છે.
(4) પૂર્ણ હરીફાઈ એટલે શું?
જ્યાં અનેક પેઢીઓ સમાન ગુણવત્તાવાળી વસ્તુઓ વેચે અને કિંમત સ્વતંત્રપણે નક્કી ન કરી શકે તે બજાર પૂર્ણ હરીફાઈ કહેવાય છે.
(5) ઈજારો એટલે શું?
જ્યાં માત્ર એક જ પેઢી વસ્તુનું ઉત્પાદન અને વેચાણ કરે છે તે ઈજારાવાળું બજાર કહેવાય છે.
(6) વેચાણ-ખર્ચ એટલે શું?
વેચાણ વધારવા માટે કરવામાં આવતા જાહેરખબર, ડિસ્કાઉન્ટ વગેરે ખર્ચ વેચાણ-ખર્ચ કહેવાય છે.
(7) વસ્તુ-વિભિન્નતાનો અર્થ આપો.
વસ્તુમાં રંગ, પેકિંગ, બ્રાન્ડિંગ વગેરે રૂપે થતો ફરક વસ્તુ-વિભિન્નતા કહેવાય છે.
(8) અલ્પહસ્તક ઈજારાની વ્યાખ્યા આપો.
જ્યાં થોડા ઉત્પાદકો હોય અને તે એકબીજા પર આધાર રાખતા હોય તે અલ્પહસ્તક ઈજારો છે.
(9) કિંમત સ્વીકારનાર એટલે શું?
જે પેઢી બજાર દ્વારા નક્કી થયેલી કિંમત સ્વીકારી વસ્તુ વેચે તેને કિંમત સ્વીકારનાર કહે છે.
(10) કયા બજારમાં પેઢીઓનો પ્રવેશ પ્રતિબંધિત હોય છે?
ઈજારાવાળું બજાર એ છે જેમાં નવી પેઢીઓ માટે પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ હોય છે.
Page 13
1. કિંમત-ભેદભાવ (Price Discrimination)
-
એક જ વસ્તુ કે સેવા માટે જુદી-જુદી કિંમત વસૂલવી.
-
ઉદાહરણ: રેલવેમાં વિદ્યાર્થીઓને કે વડીલને ખાસ ભાડું લેવામાં આવે છે.
2. વેચાણ ખર્ચ (Selling Cost)
-
વસ્તુ કે સેવા વેચવા માટે કરાતા ખર્ચ.
-
ઉદાહરણ: જાહેરાત, ડિસ્કાઉન્ટ ઓફરો, વેચાણ પ્રોત્સાહન.
3. પરસ્પરાવલંબન (Interdependence)
-
ઓલિગોપોલી બજારમાં થોડા વેચનારો હોય છે, તેઓ એકબીજાના નિર્ણયોથી અસર પામે છે.
-
ઉદાહરણ: એક કંપની કિંમત ઘટાડે તો બીજી પણ તેની સાથે બદલાવ કરે.
4. કિંમત-ચુસ્તતા (Price Stickiness)
-
બજારમાં કિંમત હળવા બદલાવ છતાં સ્થિર રહે છે.
-
ઉદાહરણ: માંગ ઘટે તો પણ કંપની કિંમત ઓછું નથી કરતી.
5. ઉત્પાદનના સાધનોની ગતિશીલતા (Mobility of Factors of Production)
-
કામદાર, મૂડી, જમીન વગેરે વિવિધ સ્થળે કે કામમાં બદલાઈ શકે છે કે કેમ તે દેખાડે છે.
-
ઉદાહરણ: એક કામદાર ખેતી છોડીને કારખાનામાં કામ કરવા જાય.
6. પેઢી (Firm)
-
તે એકવ્યક્તિ કે સંગઠન હોય છે જે ઉત્પાદન કે વેચાણ કરે છે.
7. ઔદ્યોગિક સંઘ (Industry)
-
જે પેઢીઓ સમાન પ્રકારનું ઉત્પાદન કરે છે તેમનો સમૂહ.
-
ઉદાહરણ: કાપડ ઉદ્યોગ, ચોખા ઉદ્યોગ.
