अध्याय ४
अध्ययन प्रक्रिया
प्र.१. (क) एक ते दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.
(१) अध्ययनातून संक्रमित होणारे दोन घटक लिहा.
उत्तर: तंत्रे व कौशल्ये.
(२) अध्ययनाच्या दोन उपपत्तींची नावे लिहा.
उत्तर: १. प्रयत्न प्रमाद अध्ययन उपपत्ती
२. मर्मदृष्टीमूलक अध्ययन उपपत्ती(३) अध्ययनावर परिणाम करणारे दोन बाह्य घटक लिहा
उत्तर: १. वातावरण
२. अध्यापन पद्धती.
प्रयत्न प्रमाद व मर्मदृष्टीमूलक अध्ययन उपपत्ती
| अनुक्रमांक | प्रयत्न प्रमाद अध्ययन उपपत्ती | मर्मदृष्टीमूलक अध्ययन उपपत्ती |
|---|---|---|
| १ | चुकांतून शिकण्यावर भर असतो. | समग्र परिस्थितीचे मर्म समजून शिकण्यावर भर असतो. |
| २ | शिकताना अनेक चुका होतात आणि त्या दुरुस्त करत करत यश मिळते. | समस्या समजून घेतल्यावर योग्य उपाय लगेच स |
अध्ययनाचे धन संक्रमण व ऋण संक्रमण
| अनुक्रमांक | धन संक्रमण (Positive Transfer) | ऋण संक्रमण (Negative Transfer) |
|---|---|---|
| १ | पूर्वी शिकलेल्या गोष्टी नवीन शिकताना मदत करतात. | पूर्वी शिकलेल्या गोष्टी नवीन शिकण्यात अडथळा करतात. |
| २ | नवीन कौशल्य किंवा ज्ञान सहज आत्मसात होते. | नवीन कौशल्य किंवा ज्ञान शिकताना गोंधळ निर्माण होतो. |
| ३ | अध्ययनात गती व यश मिळते. | अध्ययनात अडचणी आणि चुका होतात. |
| ४ | उदाहरण: सायकल चालवायला आलेल्याला स्कूटर शिकणे सोपे जाते. | उदाहरण: इंग्रजी भाषेचा व्याकरणाचा प्रभाव मराठी भाषेच्या वापरावर होतो. |
अध्ययनावर परिणाम करणारे आंतरिक व बाह्य घटक
| अनुक्रमांक | आंतरिक घटक (Internal Factors) | बाह्य घटक (External Factors) |
|---|---|---|
| १ | हे घटक विद्यार्थ्याच्या स्वतःच्या शरीर आणि मनाशी संबंधित असतात. | हे घटक विद्यार्थ्याच्या बाहेरील वातावरणाशी संबंधित असतात. |
| २ | उदाहरणे: शारीरिक आरोग्य, बुद्धिमत्ता, जिज्ञासा, आवड, इच्छाशक्ती, लक्ष, स्मरणशक्ती. | उदाहरणे: कुटुंबाचे वातावरण, शाळेची सुविधा, शिक्षकांचे मार्गदर्शन, मित्रपरिवार, सामाजिक परिस्थिती. |
| ३ | या घटकांवर विद्यार्थ्याने स्वतः काम करणे आवश्यक असते. | या घटकांवर मुख्यतः पालक, शिक्षक, समाज यांचा प्रभाव असतो. |
| ४ | आंतरिक घटकांची सुधारणा झाल्यास स्व-अध्ययनात प्रगती होते. | बाह्य घटक चांगले असले तरी आंतरिक घटक दुर्बल असतील तर अध्ययनात अडथळा येतो. |
| ५ | उदाहरण: एखाद्याची एकाग्रता चांगली असेल तर तो लवकर शिकतो. | उदाहरण: जर शाळेमध्ये योग्य साधने नसतील तर विद्यार्थ्याच्या शिकण्यात अडचण होते. |
प्रयत्न प्रमाद अध्ययन उपपत्तीमध्ये शिकण्याच्या प्रक्रियेत चुका करणे आणि त्या चुका सुधारत सुधारत योग्य उत्तरापर्यंत पोहोचणे महत्त्वाचे मानले जाते. या पद्धतीत सरावाला विशेष महत्त्व आहे. विद्यार्थ्यांच्या शारीरिक व मानसिक परिपक्वतेचा विचार केला जातो. शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांमध्ये चांगला सलोखा असणे आवश्यक आहे. विद्यार्थी चुकांमधून शिकून पुढे जाऊन यशस्वी बनतात.
मर्मदृष्टीमूलक अध्ययन उपपत्तीमुळे विद्यार्थ्यांना विषयाचे समग्र आकलन करता येते. 'पूर्णाकडून अंशाकडे' या तत्त्वाचा वापर करून शिक्षक विद्यार्थ्यांना शिकवतात. विद्यार्थ्यांमध्ये सहसंबंध शोधण्याची, फरक समजण्याची व सामान्यीकरण करण्याची कौशल्ये विकसित होतात. समस्या सोडवण्याची क्षमता व अनुभव वाढतो. त्यामुळे अध्ययन अधिक परिणामकारक आणि स्थायी बनते.
आजचे सामाजिक वातावरण तंत्रज्ञानाने समृद्ध असले तरीही त्यात अस्थिरता, स्पर्धा व तणाव वाढला आहे. या वातावरणाचा विद्यार्थ्यांच्या अध्ययनावर थेट परिणाम होतो. मोबाइल, सोशल मीडिया यामुळे त्यांच्या एकाग्रतेवर विपरीत परिणाम होतो, तर सकारात्मक बाजूने, योग्य मार्गदर्शन असल्यास विद्यार्थ्यांमध्ये जिज्ञासा, संशोधनाची वृत्ती आणि व्यापक ज्ञानाची आवडही निर्माण होते.
प्र.७ खालील प्रश्नांची प्रत्येकी १०० ते १५० शब्दांत उत्तरे लिहा.
(१) थॉर्नडाईक यांच्या प्रयत्न प्रमाद अध्ययन उपपत्तीचे शैक्षणिक महत्त्व सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर:
थॉर्नडाईक यांच्या प्रयत्न प्रमाद अध्ययन उपपत्तीचे शैक्षणिक महत्त्व सोदाहरण स्पष्ट करा.
थॉर्नडाईक यांच्या प्रयत्न प्रमाद अध्ययन उपपत्तीप्रमाणे शिक्षण ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये विद्यार्थी चुकांमधून शिकतो. विद्यार्थ्याने एखादी कृती पुन्हा पुन्हा केली, चुका केल्या आणि त्या सुधारल्या तर योग्य प्रतिसाद तयार होतो. शैक्षणिक क्षेत्रात या उपपत्तीचे महत्त्व खूप आहे. उदाहरणार्थ, गणितातील उदाहरणे सोडवताना विद्यार्थी चुकतो, पण शिक्षकाच्या मार्गदर्शनाखाली तो योग्य पद्धत शिकतो. त्यामुळे सरावाने योग्य सवयी तयार होतात. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास वाढतो आणि शिकण्याची प्रेरणा निर्माण होते. शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना चुका करण्याची संधी द्यावी व त्या चुका सुधारताना पाठिंबा द्यावा. प्रयत्न आणि सराव यामुळे शिक्षण अधिक प्रभावी व दीर्घकालीन होते.
(२) मर्मदृष्टीमूलक अध्ययन उपपत्ती प्रयोगाच्या आधारे अध्ययनाचे तीन टप्पे स्पष्ट करा.
उत्तर:
मर्मदृष्टीमूलक अध्ययन उपपत्ती प्रयोगाच्या आधारे अध्ययनाचे तीन टप्पे स्पष्ट करा.
कोहलर यांनी चिंपांझीवर केलेल्या प्रयोगाच्या आधारे मर्मदृष्टीमूलक अध्ययनाचे तीन टप्पे स्पष्ट केले आहेत.
पहिला टप्पा म्हणजे समस्येची जाणीव होणे. चिंपांझीला भूक लागल्यावर केळी मिळवण्याची गरज लक्षात आली.
दुसरा टप्पा म्हणजे परिस्थितीतील विविध घटकांमधील परस्परसंबंध समजून घेणे. चिंपांझीने दोन वेगवेगळ्या काठ्यांमध्ये संबंध पाहिला आणि त्या जोडून लांब काठी तयार केली.
तिसरा टप्पा म्हणजे समस्येवर योग्य उपाय शोधणे. चिंपांझीने तयार केलेल्या लांब काठीने केळी ओढून घेतल्या.
या उपपत्तीवरून शिकण्याचे महत्व म्हणजे — फक्त प्रयत्न न करता समस्येचा मर्म समजून विचारपूर्वक उपाय शोधावा. त्यामुळे अध्ययन अधिक प्रभावी आणि शाश्वत होते.
(३) अध्ययन संक्रमण न झाल्यामुळे तुम्हांला कोणत्या समस्यांना सामोरे जावे लागले ते सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर: अध्ययन संक्रमण न झाल्यामुळे तुम्हांला कोणत्या समस्यांना सामोरे जावे लागले ते सोदाहरण स्पष्ट करा
अध्ययन संक्रमण न झाल्यामुळे मला शाळेतील इंग्रजी व्याकरण शिकताना समस्या भासली. मी शाळेत इंग्रजीचे नियम आणि वाक्यरचना शिकली होती, परंतु प्रत्यक्ष संभाषणात किंवा निबंधलेखनात ते ज्ञान वापरता आले नाही. त्यामुळे बोलताना व लिखताना चुका होत असत. उदाहरणार्थ, "has" आणि "have" यांचा योग्य वापर मला संभाषणात करताना जमायचा नाही. यामुळे माझा आत्मविश्वास कमी होत असे. या अनुभवावरून असे लक्षात आले की अध्ययन संक्रमण न झाल्यास शालेय शिक्षणाचे प्रत्यक्ष वापरात रूपांतर होत नाही आणि व्यवहारिक अडचणी निर्माण होतात.
