Chapter 3. राजकीय पक्ष
स्वाध्याय
(१). दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा .
(१) राजकीय सत्ता प्राप्त करण्यासाठी जेव्हा लोक एकत्र येऊन निवडणूक प्रक्रियेत सहभागी होतात, तेव्हा त्या संघटनांना ............ म्हटले जाते.
(अ) सरकार
(ब) समाज
(क) राजकीय पक्ष
(ड) सामाजिक संस्था
उत्तर: योग्य पर्याय: (क) राजकीय पक्ष
विधी पूर्ण होईल:
"राजकीय सत्ता प्राप्त करण्यासाठी जेव्हा लोक एकत्र येऊन निवडणूक प्रक्रियेत सहभागी होतात, तेव्हा त्या संघटनांना राजकीय पक्ष म्हटले जाते."
(२) नॅशनल कॉन्फरन्स हा पक्ष ........ येथे आहे.
(अ) ओडिशा
(ब) आसाम
(क) बिहार
(ड) जम्मू आणि काश्मीर
उत्तर: योग्य पर्याय: (ड) जम्मू आणि काश्मीर
विधी पूर्ण होईल:
"नॅशनल कॉन्फरन्स हा पक्ष जम्मू आणि काश्मीर येथे आहे."
(३) जस्टीस पार्टी वा ब्राह्मणेतर चळवळीचे रूपांतर ........... या राजकीय पक्षात झाले .
अ) आसाम गण परिषद
(ब) शिवसेना
(क) द्रविड मुनेत्र कळघन
(ड) जम्मू आणि काश्मीर नॅशनल कॉन्फस्स
उत्तर: योग्य पर्याय: (क) द्रविड मुनेत्र कळघन
विधी पूर्ण होईल:
"जस्टीस पार्टी वा ब्राह्मणेतर चळवळीचे रूपांतर द्रविड मुनेत्र कळघन या राजकीय पक्षात झाले."
३. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा.
(१) प्रादेशिकता
उत्तर: प्रादेशिकता :
प्रादेशिकता म्हणजे एखाद्या प्रदेशाच्या वैशिष्ट्यांबद्दल, म्हणजेच त्या प्रदेशाच्या भाषेबद्दल, संस्कृतीबद्दल, परंपरांबद्दल, सामाजिक चळवळींबद्दल आणि विकासाबद्दल अभिमान बाळगणे व त्या प्रदेशाच्या हितासाठी कार्य करण्याची भावना होय.
जेव्हा लोक आपल्या भाषेची, साहित्याची, परंपरेची, शैक्षणिक आणि सामाजिक सुधारणांच्या इतिहासाची आत्मीयतेने जाणीव ठेवतात आणि त्या गोष्टींचे रक्षण व विकास करण्यासाठी संघटित होतात, तेव्हा प्रादेशिकता निर्माण होते.
प्रादेशिकतेच्या प्रभावामुळे अनेकदा प्रादेशिक राजकीय पक्ष निर्माण होतात, जे त्या भागाच्या विकासासाठी, स्वायत्ततेसाठी किंवा स्थानिक जनतेच्या हितासाठी प्रयत्न करतात.
(२) राष्ट्रीय पक्ष
उत्तर: राष्ट्रीय पक्ष:
राष्ट्रीय पक्ष हा असा पक्ष असतो ज्याचा प्रभाव एकापेक्षा जास्त राज्यांमध्ये असतो आणि ज्याने देशाच्या विविध भागात लोकसभा किंवा विधानसभेच्या निवडणुकीत महत्त्वपूर्ण विजय मिळवलेले असतात. या पक्षाला राष्ट्रीय पातळीवर मान्यता मिळवण्यासाठी निवडणूक आयोगाने काही निकष ठरवले आहेत, ज्याच्या पूर्ततेनुसार त्याला राष्ट्रीय पक्ष म्हणून मान्यता दिली जाते.
राष्ट्रीय पक्षासाठी निवडणूक आयोगाचे निकष:
-
मागील निवडणुकीत चार किंवा अधिक राज्यांमध्ये लोकसभा किंवा विधानसभेच्या निवडणुकीत किमान 6% वैध मते मिळवणे आणि त्याचप्रमाणे किमान चार सदस्य लोकसभेवर निवडून आले पाहिजेत.
किंवा
-
एकूण लोकसभा मतदारसंघाच्या किमान 2% मतदारसंघांमधून, तसेच किमान तीन राज्यांमधून उमेदवार निवडून येणे आवश्यक आहे.
या निकषांच्या आधारावर काही प्रमुख राष्ट्रीय पक्षांना भारतीय राजकारणात मान्यता प्राप्त आहे. उदाहरणार्थ:
-
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (INC)
-
भारतीय जनता पक्ष (BJP)
-
भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी) (CPI-M)
हे पक्ष देशभरात विविध राज्यांमध्ये आपला प्रभाव दाखवतात आणि देशाच्या विविध प्रश्नांवर आपली भूमिका ठरवतात.
४. . खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(१) राजकीय पक्षांची ठळक वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा?
उत्तर: राजकीय पक्षांची ठळक वैशिष्ट्ये:
राजकीय पक्ष म्हणजे असे गट किंवा संघटन जे लोकशाही पद्धतीने सरकार स्थापन करण्याचा उद्देश ठेवतात. राजकीय पक्षांची काही ठळक वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
-
विचारसरणी आणि धोरणे: प्रत्येक राजकीय पक्षाचे एक निश्चित विचारसरणी, तत्त्वज्ञान, आणि धोरणे असतात. हे धोरणे समाजातील विविध समस्या सोडवण्यासाठी तयार केले जातात. उदाहरणार्थ, समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता, स्वतंत्रता, विकास आणि इतर विषयांवर पक्षांची भूमिका असते.
-
सरकार स्थापनेसाठी प्रयत्न: राजकीय पक्ष सरकार स्थापन करण्यासाठी निवडणुकीत भाग घेतात. ते निवडणूक लढवतात आणि त्याच्या माध्यमातून लोकांच्या पाठिंब्याने सत्ता मिळवण्याचा प्रयत्न करतात.
-
कार्यक्रम आणि उद्दिष्टे: पक्षाचे ठरवलेले उद्दिष्टे, कार्यपद्धती, आणि इतर धोरणात्मक बाबी एक ठोस कार्यक्रमात असतात. या कार्यक्रमाद्वारे ते जनतेला आकर्षित करतात आणि विश्वास निर्माण करतात.
-
सत्तेच्या वाटणीची प्रक्रिया: राजकीय पक्ष सार्वजनिक सेवा आणि प्रशासनामध्ये सत्तेच्या वाटणीची प्रक्रिया निश्चित करतात. हे पक्ष सरकारमध्ये स्थान मिळवून त्याच्यानुसार कायदे, योजना आणि इतर धोरणे राबवतात.
-
नेतृत्व: राजकीय पक्षाचा एक नेतृत्व असतो जो पक्षाच्या कार्यपद्धतीचे नियोजन, दिशा ठरवतो आणि निवडणुकीत प्रचार करतो. या नेतृत्वाच्या माध्यमातून पक्षाची ओळख निर्माण होईल.
-
जनतेची प्रतिनिधित्व: राजकीय पक्ष हे जनतेचे प्रतिनिधित्व करतात. ते विविध लोकांच्या समस्या, मागण्या आणि हितसंबंधांची काळजी घेतात आणि त्यावर उपाय सुचवतात.
-
विविधता आणि एकता: राजकीय पक्षांचे सदस्य विविध पार्श्वभूमी, जात, धर्म, आणि सामाजिक स्तरावरून येतात, तरीही त्यांना एक ध्येय असतो - देशाच्या किंवा राज्याच्या विकासासाठी कार्य करणे.
हे वैशिष्ट्ये राजकीय पक्षांची कार्यप्रणाली आणि प्रभाव क्षेत्र दर्शवतात.
(२) भारतातील पक्षपद्धतीच्या स्वरूपात काय बदल झाला आहे?
उत्तर: भारतातील पक्षपद्धतीच्या स्वरूपात झालेले बदल:
भारताच्या पक्षपद्धतीमध्ये स्वातंत्र्यानंतर अनेक महत्त्वपूर्ण बदल झाले आहेत. प्रारंभिक काळात एकाधिकारवादी पक्षपद्धती प्रचलित होती, पण नंतर विविध पक्षांच्या वादळात पक्षपद्धतीत विविधतेचा आणखी समावेश झाला. या बदलांचा संक्षिप्त आढावा खालीलप्रमाणे आहे:
-
एकपक्षीय राजकारणाचे अंत:
-
१९४७ मध्ये स्वातंत्र्य प्राप्तीच्या नंतर भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस हा प्रमुख राजकीय पक्ष होता. स्वातंत्र्योत्तर काळात काँग्रेसने भारतीय राजकारणावर प्रमुख वर्चस्व ठेवले होते.
-
तथापि, १९६७ नंतर काँग्रेसच्या एकाधिकारशाहीला विरोध सुरू झाला आणि इतर पक्षांनी आपले अस्तित्व दाखवले. विविध राज्यांमध्ये प्रादेशिक पक्षांचा उदय झाला, ज्यांनी काँग्रेसला चुनौती दिली.
-
-
संघटनात्मक आणि प्रादेशिक पक्षांचे वाढते प्रभाव:
-
१९७० च्या दशकात आणि नंतर, प्रादेशिक पक्ष आणि दुसरे छोटे पक्ष आपापल्या राज्यांमध्ये प्रभावी झाले. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रात शिवसेना, तमिळनाडूमध्ये द्रविड मुन्नेत्र कळघम, आणि उत्तर भारतात बहुजन समाज पक्ष (BSP) आणि समाजवादी पक्ष (SP) यांचा उदय झाला.
-
हे पक्ष मुख्यत: त्यांच्या राज्यांमध्ये मुद्देसुद विचारसरणी आणि धोरणे मांडत होते, त्यामुळे राष्ट्रीय स्तरावरही त्यांच्या प्रभावीतेची सुरुवात झाली.
-
-
गठबंधन सरकारांचा उदय:
-
१९८० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात, भारताच्या राजकारणात बहुपक्षीय प्रणालीचे स्वरूप दिसू लागले. यामुळे मोठ्या राष्ट्रीय पक्षांच्या ऐवजी विविध छोटे आणि प्रादेशिक पक्ष एकत्र येऊन "गठबंधन" सरकार स्थापन करण्याची प्रक्रिया सुरू झाली.
-
उदाहरणार्थ, १९८९ मध्ये, जनता दल, भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष, आणि अन्य छोटे पक्ष एकत्र येऊन "राष्ट्रीय जनतांत्रिक आघाडी" (National Front) स्थापन केले.
-
-
द्रुत बदललेली राष्ट्रीय पक्षपद्धती:
-
१९९० च्या दशकात भारतीय जनता पक्ष (BJP) आणि काँग्रेस पार्टी ह्यांच्यातील वर्चस्वाच्या लढतीत महत्त्वाचा बदल झाला. BJP, जो हिंदुत्वाच्या मुद्द्यांवर जोर देणारा पक्ष आहे, त्याने १९९६ मध्ये केंद्र सरकार स्थापन केले आणि २०१४ मध्ये नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली भाजपला ऐतिहासिक विजय मिळाला.
-
यामुळे भारतीय राजकारणात दोन मुख्य पक्षांच्या अस्तित्वाचे प्रमाण वाढले, तथापि प्रादेशिक पक्षांची भूमिका कायम ठेवली.
-
-
प्रादेशिक आणि राष्ट्रीय पक्षांची एकत्रितता:
-
भारतात प्रादेशिक पक्षांचे महत्त्व वाढले असून, ते राष्ट्रीय राजकारणात प्रभावी भूमिका घेत आहेत. उदाहरणार्थ, तृणमूल काँग्रेस (TMC) आणि आम आदमी पार्टी (AAP) ह्या पक्षांनी दिल्ली आणि पश्चिम बंगालमध्ये महत्त्वाची राजकीय भूमिका घेतली आहे.
-
-
नवीन विचारधारेचा समावेश:
-
राजकारणातील विविधता आणि नव्याने उभ्या राहिलेल्या पक्षांनी आपली विचारधारा, प्रादेशिक विकास आणि लोकांच्या गरजांनुसार राजकीय सादरीकरण केले आहे. यामध्ये नव्या मुद्द्यांची समावेश करणे, समाजातील विविध घटकांच्या हितासाठी पक्षाचे धोरण बदलणे आणि आधुनिकतेचा स्वीकार करणे यांचा समावेश होतो.
-
निष्कर्ष:
भारताच्या पक्षपद्धतीमध्ये प्रमुख बदल म्हणजे एकाधिकारवादापासून बहुपक्षीय प्रणालीकडे वळणे. प्रादेशिक पक्षांचा प्रभाव वाढला आहे आणि सत्ता स्थापनेसाठी विविध पक्षांचे गठबंधन तयार होणे सामान्य झाले आहे. या बदलांमुळे भारतीय राजकारणात अधिक विविधता, धोरणे आणि विचारसरणीचा समावेश झाला आहे.
