Chapter 2
२. स्थान-विस्तार
स्वाध्याय:
प्रश्न १. खालील विधाने योग्य की अयोग्य ते लिहा. अयोग्य विधाने दुरुस्त करून लिहा.
अ) ब्राझील हा देश प्रामुख्याने दक्षिण गोलार्धात आहे.
उत्तर: विधाने योग्य आहे.
दुरुस्त करण्याची आवश्यकता नाही.
सत्य: ब्राझील देश प्रामुख्याने दक्षिण गोलार्धात आहे.
(आ) भारताच्या मध्यातून मकरवृत्त गेले आहे.
उत्तर: विधाने अयोग्य आहे.
दुरुस्त वाक्य:
भारताच्या मध्यातून विशुववृत्त गेले आहे.
(इ) ब्राझीलचा रेखावृत्तीय विस्तार भारतापेक्षा कमी आहे.
उत्तर: विधाने अयोग्य आहे.
दुरुस्त वाक्य:
ब्राझीलचा रेखावृत्तीय विस्तार भारतापेक्षा जास्त आहे.
(ई) ब्राझील देशाच्या उत्तर भागातून विषुववृत्त जाते.
उत्तर: विधाने योग्य आहे.
सत्य: ब्राझील देशाच्या उत्तर भागातून विषुववृत्त जाते.
(3) ब्राझील देशाला पॅसिफिक महासागराचा किनारा लाभला आहे.
उत्तर: विधाने अयोग्य आहे.
दुरुस्त वाक्य:
ब्राझील देशाला पॅसिफिक महासागराचा किनारा लाभला नाही. त्याला अटलांटिक महासागराचा किनारा लाभला आहे.
(ऊ) भारताच्या आग्नेयेस पाकिस्तान हे राष्ट्र आहे.
उत्तर: विधाने अयोग्य आहे.
दुरुस्त वाक्य:
भारताच्या आग्नेयेस बांगलादेश आणि म्यानमार आहेत, पाकिस्तान भारताच्या पश्चिमेस आहे.
(ए) भारताच्या दक्षिण भूभागास द्विपकल्प म्हणतात.
उत्तर: विधाने योग्य आहे.
सत्य: भारताच्या दक्षिण भूभागास द्विपकल्प म्हणतात, कारण हा भूभाग एक द्वीप (आयलंड) प्रमाण आहे.
प्रश्न २. थोडक्यात उत्तरे लिहा.
अ) स्वातंत्र्योत्तर काळात भारत आणि ब्राझील या देशांना कोणत्या समस्यांना तोंड द्यावे लागले?
उत्तर: स्वातंत्र्योत्तर काळात भारत आणि ब्राझील या देशांना तोंड द्याव्या लागलेल्या काही मुख्य समस्या:
-
भारत:
-
दुष्काळ आणि असमानता: भारतात विविध भागांमध्ये दुष्काळ आणि पाणीटंचाई होती, तसेच शेतकरी आणि ग्रामीण भागातील असमानता वाढली.
-
विभाजनाचे परिणाम: भारताच्या विभाजनामुळे होणाऱ्या सामाजिक आणि राजकीय समस्या, तसेच लाखो लोकांच्या स्थलांतरामुळे संघर्ष.
-
आर्थिक व विकासात्मक अडचणी: विकासाची गती मंद होती आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताला आर्थिक दबावांचा सामना करावा लागला.
-
ब्राझील:
-
लष्करी राजवट: १९३० पासून १९८५ पर्यंत ब्राझील लष्करी राजवटीखाली होता, ज्यामुळे देशाच्या लोकशाहीला हानी झाली आणि आर्थिक स्थिती वर्धित होण्यास वेळ लागला.
-
आर्थिक असमानता: ब्राझीलमध्ये मोठ्या प्रमाणावर दारिद्र्य आणि सामाजिक असमानता होती.
-
आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संकट: २०व्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात ब्राझीलला आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संकटाचा सामना करावा लागला.
(आ) भारत आणि ब्राझील या दोन्ही देशांत स्थानासंदर्भातील कोणत्या बाबी वेगळ्या आहेत?
उत्तर: भारत आणि ब्राझील या दोन्ही देशांत स्थानासंदर्भातील काही प्रमुख वेगळेपण:
-
भौगोलिक स्थान:
-
भारत: भारत मुख्यतः उत्तर गोलार्ध आणि पूर्व गोलार्ध मध्ये स्थित आहे. तो आशियातील दक्षिण भागात स्थित आहे.
-
ब्राझील: ब्राझील मुख्यतः दक्षिण गोलार्ध आणि पश्चिम गोलार्ध मध्ये स्थित आहे. तो दक्षिण अमेरिकेतील उत्तर भागात आहे.
-
रेखावृत्तीय विस्तार:
-
भारत: भारताचा रेखावृत्तीय विस्तार मुख्यतः तापमानाच्या विविधतेसाठी कारणीभूत आहे, आणि त्यात विषुववृत्त भारताच्या मध्यभागातून जातो.
-
ब्राझील: ब्राझीलचा रेखावृत्तीय विस्तार अधिक आहे आणि विषुववृत्त ब्राझीलच्या उत्तर भागातून जातो.
-
समुद्र किनारे:
-
भारत: भारताला अधोमुख समुद्र (वेस्टर्न कोस्ट) व पूर्व किनारा दोन्ही लाभले आहेत, यामुळे भारताला विविध समुद्र व महासागराशी संबंध आहे.
-
ब्राझील: ब्राझीलला फक्त अटलांटिक महासागरचा किनारा लाभला आहे, पण पॅसिफिक महासागरचा किनारा नाही.
हे दोन्ही देश त्यांच्या स्थानावरून आणि भौगोलिक सापेक्षतेने वेगवेगळे आहेत.
(इ) भारत व ब्राझील यांचा अक्षवृत्तीय व रेखावृत्तीय विस्तार सांगा.
उत्तर: भारत व ब्राझील यांचा अक्षवृत्तीय व रेखावृत्तीय विस्तार:
-
भारत:
-
अक्षवृत्तीय विस्तार: भारताचा अक्षवृत्तीय विस्तार 8°4' उत्तर अक्षवृत्त ते 37°6' उत्तर अक्षवृत्त पर्यंत आहे.
-
रेखावृत्तीय विस्तार: भारताचा रेखावृत्तीय विस्तार 68°7' ईस्ट रेखांश ते 97°25' ईस्ट रेखांश पर्यंत आहे.
-
ब्राझील:
-
अक्षवृत्तीय विस्तार: ब्राझीलचा अक्षवृत्तीय विस्तार 5°16' उत्तर अक्षवृत्त ते 33°46' दक्षिण अक्षवृत्त पर्यंत आहे.
-
रेखावृत्तीय विस्तार: ब्राझीलचा रेखावृत्तीय विस्तार 34°47' वेस्ट रेखांश ते 73°45' वेस्ट रेखांश पर्यंत आहे.
नोट:
-
भारताचा अक्षवृत्तीय विस्तार कमी आहे, कारण तो मुख्यतः उत्तर गोलार्धात स्थित आहे.
-
ब्राझीलचा अक्षवृत्तीय विस्तार अधिक आहे, कारण तो उत्तर आणि दक्षिण गोलार्धात दोन्ही स्थित आहे.
