chapter 9
स्वाध्याय
१. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा .
(१) लिओनार्दो द चिंची या जगप्रसिद्ध इटालियन चित्रकाराने रेखाटलेल्या ........... या चित्राचा समावेश लुत्र संग्रहालयात आहे.
(अ) नेपोलियन
(ब) मोनालिसा
(क)ह्स स्लोअन
(ड) दुसरा जॉर्ज
उत्तर: (ब) मोनालिसा
(२) कोलकाता वेधील ......... हे भारतातील पहिले संग्रहालय होय.
अ) गव्हर्मेंट म्युझियम
(च) राष्ट्रीय वस्तुसंग्रहालय
(क) छत्रपती शिवाजी महाराज बस्तुसंग्रहालय
(ड) भारतीय संग्रहालय
उत्तर: (ड) भारतीय संग्रहालय
२. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
(१) अभिलेखागारे व ग्रंथालये नियतकालिके आणि इतर प्रकाशने प्रसिद्ध करतात.
उत्तर: अभिलेखागारे व ग्रंथालये नियतकालिके आणि इतर प्रकाशने प्रसिद्ध करतात, हे कारण असं आहे की:
अभिलेखागारे आणि ग्रंथालये ज्ञानाची आणि माहितीची जतन करणारी संस्थांपैकी असतात. या संस्थांनी विविध प्रकारचे साहित्य संकलन केलेले असते, जसे की पुस्तकं, पत्रिका, कागदपत्रे, सरकारद्वारे प्रकाशित नोंदी, संशोधन अहवाल इत्यादी. यामुळे, या संस्थांना त्या साहित्याचा संचय आणि प्रसार करण्याची आवश्यकता असते.
नियतकालिके (जसे की मासिके, तिमाही पत्रिका) आणि इतर प्रकाशने (जसे की शोधनिबंध, रिपोर्ट्स) हे विशेषत: संशोधन, शास्त्रीय माहिती, आणि ऐतिहासिक दस्तऐवज यांचा प्रसार करण्याचा एक महत्त्वपूर्ण मार्ग असतात. त्यामुळे अभिलेखागारे आणि ग्रंथालये यांचा कार्यक्षेत्र केवळ संग्रहित करणेच नसून, त्या माहितीचा प्रसार आणि सार्वजनिक उपलब्धता सुनिश्चित करणे देखील असते. यामुळे, विविध प्रकारच्या प्रकाशनांचा प्रसार आणि वाचनालयांच्या वापरकर्त्यांना ते साहित्य सुलभपणे उपलब्ध करून देणे महत्त्वाचे ठरते.
(२) विविध विषयांमधील कृतींसाठी प्रशिक्षणाची आवश्यकता असते.
उत्तर: विविध विषयांमधील कृतींसाठी प्रशिक्षणाची आवश्यकता असते कारण:
-
सखोल ज्ञान आणि कौशल्य विकसीत करणे: प्रत्येक क्षेत्रात कार्य करण्यासाठी आवश्यक असलेली सखोल माहिती आणि तंत्रज्ञान शिकणे आवश्यक आहे. प्रशिक्षणामुळे त्या क्षेत्रातील विशिष्ट कौशल्ये आणि कार्यशैली शिकता येतात, जे कार्यक्षेत्रामध्ये यशस्वी होण्यासाठी महत्त्वाचे ठरते.
-
समस्या सोडवण्याची क्षमता: विविध क्षेत्रांत असलेल्या समस्यांचा निराकरण करण्यासाठी, योग्य तंत्र आणि उपायांचा अभ्यास आवश्यक असतो. प्रशिक्षणामुळे त्या विषयातील समस्या ओळखून त्यावर प्रभावीपणे कार्यवाही करणे सोपे होते.
-
उत्कृष्टता प्राप्त करणे: संबंधित क्षेत्रातील उत्कृष्टतेच्या दिशेने मार्गदर्शन मिळवण्यासाठी प्रशिक्षण आवश्यक असते. हे प्रशिक्षण व्यक्तीला त्याच्या कार्यक्षेत्रामध्ये कौशल्य, आत्मविश्वास आणि समज वाढवण्यास मदत करते.
-
तंत्रज्ञान आणि बदलांशी जुळवून घेणे: आजकाल प्रत्येक क्षेत्रात तंत्रज्ञान आणि कार्यपद्धतीत लक्षणीय बदल होत असतात. त्यामुळे नवीनतम तंत्रज्ञानाची माहिती असलेले प्रशिक्षण आवश्यक आहे, ज्यामुळे कामातील कार्यप्रवाह अधिक सुलभ आणि कार्यक्षम बनतो.
-
पारस्परिक सहयोग आणि टीमवर्क: विविध कार्यशास्त्रातील टीममध्ये काम करताना, प्रत्येक व्यक्तीला आवश्यक असलेल्या कौशल्यांचा आणि संकल्पनांचा समज असावा लागतो. प्रशिक्षणामुळे व्यक्तींना एकमेकांशी कार्य करण्याची आणि सहकार्याची क्षमता प्राप्त होते.
म्हणजेच, विविध क्षेत्रांमधील कार्यांची योग्य रीतीने अंमलबजावणी करण्यासाठी प्रशिक्षण आवश्यक असते, ज्यामुळे त्या क्षेत्रातील गुणवत्तेचा आणि कार्यक्षमतेचा स्तर सुधारतो.
४. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(१) ग्रंथालय व्यवस्थापन का महत्त्वाचे आहे ?
उत्तर: ग्रंथालय व्यवस्थापन हे ज्ञान व्यवस्थापन, माहिती संरक्षण, आणि समाजातील माहितीचा प्रभावी प्रसार सुनिश्चित करणारे एक महत्त्वपूर्ण कार्य आहे. याच्या विविध गोष्टींवर विचार करतांना, ग्रंथालय व्यवस्थापनाचे महत्त्व खालील प्रकारे स्पष्ट करता येईल:
१. ज्ञानाचा संकलन आणि वितरण:
ग्रंथालय व्यवस्थापन हे ज्ञानाच्या संकलन आणि वितरणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामध्ये विविध प्रकारच्या ग्रंथ, लेख, शोधपत्रिका, मासिके इत्यादींचे संकलन करून वाचकांना उपलब्ध करून देणे हे मुख्य कार्य आहे. एक चांगले व्यवस्थापित ग्रंथालय वाचकांना त्यांचे आवश्यक ज्ञान उपलब्ध करून देण्यास मदत करते, ज्यामुळे त्यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि ज्ञानवृद्धी होते.
२. वाचनाची उत्तेजना:
ग्रंथालय व्यवस्थापन वाचन संस्कृतीला प्रोत्साहन देण्याचे काम करते. वाचनाची आवड निर्माण करणे आणि वाचनाची योग्य साधने व वाचनाचे वातावरण उपलब्ध करणे, यामुळे समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना ज्ञान मिळवण्याची संधी मिळते. यामुळे त्यांचे विचारशक्ती व विकास होतो.
३. माहितीचा सुसंगत वापर:
ग्रंथालय व्यवस्थापन माहितीचा सुसंगत आणि व्यवस्थित संचय करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. विविध कागदपत्रे, पुस्तके, डिजिटल सामग्री यांचे योग्य व्यवस्थापन केल्यामुळे वाचकांना नेहमी आवश्यक माहिती सहज उपलब्ध होऊ शकते. व्यवस्थित कॅटेगोरायझेशन, वर्गीकरण, आणि डेटाबेस मॅनेजमेंटमुळे ही माहिती चांगल्या प्रकारे वापरता येते.
४. संवर्धन आणि संरक्षण:
ग्रंथालय व्यवस्थापनाचे एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे ग्रंथालयातील दस्तऐवज, पुस्तकांचे जतन आणि त्यांचे संरक्षण करणे. ऐतिहासिक दस्तऐवज, दुर्लभ पुस्तके, आणि महत्त्वपूर्ण संदर्भ साहित्य यांना योग्य प्रकारे जतन करून ठेवणे, त्यांची काळजी घेणे, आणि योग्य पद्धतीने संग्रहित करणे आवश्यक आहे. यामुळे भविष्यातील पिढ्यांसाठी त्या माहितीचा उपयोग होऊ शकतो.
५. प्रवेश व्यवस्थापन आणि वाचनाची सुविधा:
ग्रंथालय व्यवस्थापन वाचनासाठी विविध सुविधा प्रदान करते, ज्या माध्यमातून वाचकांना एक सुलभ अनुभव मिळतो. प्रवेश नियंत्रित करणे, लायब्रेरी कार्ड सिस्टम, डाटा बेस व्यवस्थापन, आणि विक्रेता संबंध यासाठी कार्यशील व्यवस्थापन आवश्यक आहे. यामुळे वाचकांना योग्य प्रकारे मार्गदर्शन मिळते आणि त्यांना अधिक सेवेची उपलब्धता मिळते.
६. सांगण्याची प्रणाली आणि माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर:
आजच्या डिजिटल युगात, ग्रंथालय व्यवस्थापनामध्ये माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरतो. संगणकीय प्रणालींमध्ये डेटा सुसंगत ठेवणे, ई-बुक्स, डिजिटल जर्नल्स आणि ऑनलाइन डेटाबेस उपलब्ध करणे, यामुळे वाचनाच्या सोयी वाढतात आणि ग्रंथालयाचे कार्य अधिक प्रभावी होते. तंत्रज्ञानाच्या मदतीने ग्रंथालयांची कार्यक्षमता वाढवता येते.
७. शोध आणि संशोधन प्रोत्साहन:
ग्रंथालय व्यवस्थापनाचे एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे संशोधन आणि शोधासाठी संसाधने उपलब्ध करून देणे. संशोधकांना आवश्यक असलेल्या संदर्भ पुस्तकांपासून ते संशोधन पेपरपर्यंत सर्व सामग्री एकाच ठिकाणी उपलब्ध होणे, त्यांना गुणवत्तापूर्ण आणि पुरेसा डेटा मिळवण्यास मदत करते.
८. सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान:
ग्रंथालये हे सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून देखील महत्त्वपूर्ण असतात. ते समाजाच्या विविध गटांमध्ये समानता आणि समावेश प्रोत्साहित करतात. ग्रंथालये विविध कार्यक्रम, सेमिनार्स, वाचन अभियान, आणि कार्यशाळांचा आयोजन करून सामाजिक आणि सांस्कृतिक समृद्धी साधतात.
९. शासन आणि धोरणे:
ग्रंथालय व्यवस्थापन हे देशातील सांस्कृतिक धोरणांशी संबंधित असते. सरकारी धोरणानुसार, लायब्ररी सिस्टीम्समध्ये सुधारणा आणि योग्य प्रगती करण्यासाठी नियोजन करण्यात येते. यामुळे ज्ञानाच्या प्रसारासाठी एक स्थिर आधार तयार होतो.
निष्कर्ष:
ग्रंथालय व्यवस्थापन ही एक आवश्यक आणि महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया आहे, कारण ते ज्ञानाच्या संकलन, वितरण, संरक्षण आणि सुसंगततेसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. यामुळे समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला आवश्यक असलेले ज्ञान मिळवण्याची आणि त्याचा योग्य उपयोग करण्याची संधी मिळते. तसेच, ग्रंथालये ही सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रगती साधण्यासाठी महत्त्वाची असतात, जे ज्ञानवर्धन आणि बुद्धिमत्तेच्या विकासामध्ये मदत करतात.
(२) अभिलेखागाराच्या व्यवस्थापनात कोणती कामे महत्त्वाची आहेत?
उत्तर: अभिलेखागाराच्या व्यवस्थापनात खालील कामे महत्त्वाची आहेत —
-
कागदपत्रांचे संकलन व वर्गीकरण :
ऐतिहासिक, प्रशासकीय व सांस्कृतिक दृष्ट्या महत्त्वाची कागदपत्रे संकलित करून त्यांची योग्य प्रकारे वर्गवारी करणे. -
संग्रहित कागदपत्रांचे जतन व संरक्षण :
कागदपत्रे नष्ट होऊ नयेत म्हणून त्यांचे जतन, सुरक्षितता व संरक्षणाच्या उपाययोजना करणे. -
नोंदणी व सूचीकरण :
सर्व कागदपत्रांची व्यवस्थित नोंद व सूची तयार करून शोधासाठी सुलभता निर्माण करणे. -
डिजिटायझेशन व संगणकीकरण :
कागदपत्रांची संगणकीय प्रत तयार करून त्यांना डिजिटल स्वरूपात संरक्षित करणे. -
दुरुस्ती व पुनर्बांधणी :
जुन्या व खराब झालेल्या कागदपत्रांची दुरुस्ती व पुनर्बांधणी करणे. -
अभ्यासकांना सुविधा उपलब्ध करून देणे :
संशोधक, विद्यार्थी व अभ्यासक यांना अभिलेखांचे योग्य मार्गदर्शन व पाहणीसाठी सुविधा देणे. -
प्रकाशन व जनजागृती :
अभिलेखांवर आधारित नियतकालिके, पुस्तके व इतर प्रकाशने काढून सार्वजनिक जनजागृती करणे. -
नियमित तपासणी व देखभाल :
संग्रहित अभिलेखांची वेळोवेळी तपासणी करून आवश्यक देखभाल करणे.
भारतातील पहिले सरकारी अभिलेखागार कोठे स्थापन झाले?
➔ कोलकाता येथे १८९१ मध्ये.
'इंपिरियल रेकॉर्ड डिपार्टमेंट'चे नंतरचे नाव काय आहे?
➔ राष्ट्रीय अभिलेखागार.
राष्ट्रीय अभिलेखागार कोणत्या मंत्रालयाच्या अंतर्गत आहे?
➔ भारत सरकारच्या सांस्कृतिक मंत्रालयाच्या अंतर्गत.
राष्ट्रीय अभिलेखागारात कोणकोणत्या भाषेतील कागदपत्रे आहेत?
➔ इंग्रजी, अरबी, हिंदी, फारसी, संस्कृत, उर्दू आणि मोडी लिपीतील.
महाराष्ट्र राज्यातील अभिलेखागार संचलनालयाची शाखा कोठे आहेत?
➔ मुंबई, पुणे, कोल्हापूर, औरंगाबाद आणि नागपूर.
पुणे अभिलेखागारात कोणत्या प्रकारची कागदपत्रे आहेत?
➔ मराठ्यांच्या इतिहासाशी संबंधित मोडी लिपीतील कागदपत्रे.
'पेशवे दप्तर' म्हणजे काय?
➔ पुणे अभिलेखागारातील मोडी लिपीतील कागदपत्रांचा संग्रह.
कोश म्हणजे काय?
➔ ज्ञानाचा पद्धतशीर संग्रह व मांडणी.
कोशाची दोन प्रमुख रचना पद्धती कोणत्या आहेत?
➔ अकारविल्हे व विषयवार.
शब्दकोशात कोणती माहिती दिली जाते?
➔ शब्दांचा अर्थ, प्रतिशब्द, व्युत्पत्ती.
विशिष्ट विषयांचे विश्वकोशाचे उदाहरण सांगा.
➔ भारतीय संस्कृती कोश.
'महाराष्ट्रीय ज्ञानकोश' कोणाचे कार्य आहे?
➔ श्रीधर व्यंकटेश केतकर.
भारतवर्षीय प्राचीन ऐतिहासिक कोशाचे संपादक कोण होते?
➔ रघुनाथ भास्कर गोडबोले.
'क्रांतिकारकांचा चरित्रकोश' कोणी तयार केला?
➔ शं.रा. दाते.
स्थानपोधी ग्रंथ कोणत्या पंथाशी संबंधित आहे?
➔ महानुभाव पंथ.
'प्राचीन भारतीय स्थलकोश' कोणी रचला?
➔ सिद्धेश्वरशास्त्री चित्राव.
मराठी विश्वकोश निर्मितीची संकल्पना कोणी मांडली?
➔ यशवंतराव चव्हाण.
भारतीय संस्कृती कोशाचे संपादक कोण होते?
➔ महादेवशास्त्री जोशी.
इतिहास विषयाशी संबंधित संज्ञा कोश कशासाठी उपयोगी असतो?
➔ अभ्यासकांना संज्ञांची स्पष्ट समज मिळावी म्हणून.
पश्चिमेकडील 'नॅचरल हिस्ट्री' हा प्रथम कोश कोणी तयार केला?
➔ धोरल्या प्लिनी (Pliny the Elder).
