chapter 4. भारतीय कलांचा इतिहास


१. (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

(१) चित्रकला आणि शिल्पकला यांचा .............  मध्ये समावेश होतो.

(अ) दृक्कला

(ब) ललित कला

(ब) लोककला

(क) अभिजात कला

 उत्तर: चित्रकला आणि शिल्पकला यांचा ललित कला मध्ये समावेश होतो.

(२) मथुरा शिल्पशैली .......... काळात उदयाला  आली. 

(अ) कुशाण

(ब) गुप्त

(क)राष्ट्रकूट

(ड) मौर्य

 उत्तर: मथुरा शिल्पशैली कुशाण काळात उदयाला आली.

३. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(१) कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास असणाऱ्या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते.

 उत्तर: कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास असणाऱ्या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते:

कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी तज्ज्ञांची आवश्यकता असते कारण कला आणि तिचे विविध प्रकार समाजाच्या सांस्कृतिक, धार्मिक, ऐतिहासिक आणि सामाजिक पार्श्वभूमीशी निगडीत असतात. कलेच्या प्रकारांची उगम, त्याचे बदल, आणि त्यातील विविध शिल्पशैली आणि चित्रशैलीचे महत्त्व समजून घेतल्यावर कलेच्या महत्वाचे पैलू समजून घेता येतात. याशिवाय, कलेच्या बाजारपेठेतील खरेदी-विक्री, नकल आणि त्या संबंधित जाचक नियमांचे विश्लेषण देखील तज्ज्ञांच्या मदतीने करता येते. कलेच्या पारंपरिक आणि समकालीन संदर्भातील बदलांचा शोध घेण्यासाठी तज्ज्ञ महत्त्वाचे ठरतात, आणि हे विश्लेषण कलेच्या जतन, संवर्धन आणि लोकप्रियतेला चालना देते.

(२) चित्रकथीसारख्या नामशेष होणाऱ्या मार्गावर असलेल्या परंपरेचे पुनरुज्जीवन करणे गरजेचे आहे.

 उत्तर: चित्रकथीसारख्या नामशेष होणाऱ्या मार्गावर असलेल्या परंपरेचे पुनरुज्जीवन करणे गरजेचे आहे:

चित्रकथा हे भारतीय कलेचे एक महत्त्वाचे अंग आहे, जे ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाचे दुवे असतात. यामध्ये लोककला, काव्यकला, आणि संगीत यांचा मिलाप असतो, ज्यामुळे विविध कथांचे दृश्य रूपांतरण आणि प्रत्यक्ष संवाद साधला जातो. चित्रकथा या पारंपरिक कलेचा उपयोग गावांच्या कथांचा प्रसार करण्यासाठी, धर्मसंबंधी कथा सांगण्यासाठी, तसेच सामाजिक संदेश देण्यासाठी होतो. परंतु, आधुनिकतेच्या प्रभावामुळे आणि नवनवीन मनोरंजनाच्या साधनांचा वापर वाढल्याने चित्रकथा समृद्ध असलेल्या परंपरेची महत्त्वाची भूमिका हरवते आहे.

चित्रकथेचे पुनरुज्जीवन हे या परंपरेला ताजेतवाने करण्यासाठी आवश्यक आहे. त्यासाठी या कलेचा अभ्यास, प्रस्तुतीकरणाची नवी पद्धत, आणि आधुनिक माध्यमांचा उपयोग करणे महत्त्वाचे ठरते. चित्रकथेच्या माध्यमातून असलेल्या संस्कृतीचे संवर्धन, शालेय आणि सामाजिक स्तरावर चित्रकथांची सादरीकरणे, तसेच लोककलेचे जतन आणि प्रचार यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. यामुळे या परंपरेची महत्त्वाची भूमिका नवं रूप घेऊन पुन्हा सजीव होईल आणि भविष्यातही ती प्रचलित राहील.

५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.

(१) लोकचित्रकला शैलीविषयी सविस्तर माहिती लिहा.

 उत्तर: लोकचित्रकला शैलीविषयी सविस्तर माहिती:

लोकचित्रकला ही भारतीय कलेची एक अत्यंत लोकप्रिय आणि ऐतिहासिक शैली आहे, जी विविध प्रदेशांमध्ये विविध प्रकारांमध्ये विकसित झाली आहे. लोकचित्रकला ही सर्वसामान्य लोकांद्वारे केली जाते आणि ती प्रामुख्याने त्यांच्या सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक जीवनाशी संबंधित असते. लोकचित्रकलेमध्ये व्यक्तीच्या भावनांचा, कथेचा, निसर्गाचा, परंपरांचा, आणि जीवनशैलीचा सुंदर चित्रण केला जातो. या कलेची वैशिष्ट्ये आणि विविधतांसाठी तिच्या विविध प्रकारांवर विचार करणे महत्त्वाचे आहे.

१. लोकचित्रकलेची वैशिष्ट्ये:

लोकचित्रकलेच्या विविध शैलींमध्ये खालील प्रमुख वैशिष्ट्ये दिसून येतात:

  • सरळता आणि साधेपणा: लोकचित्रकला शैली साधी आणि सरळ असते. ती अत्यधिक शेड्स किंवा गहिर्या रंगांच्या वापरापेक्षा लहान आकाराच्या आकर्षक चित्रणावर अधिक भर देणारी असते.

  • रंगसंगती: लोकचित्रकलेमध्ये नैसर्गिक रंगांचा वापर अधिक असतो. रंग हे मूळ किंवा नैसर्गिक रंगांच्या कडून घेतले जातात. रंगांचे मिश्रण आणि विविध प्रकारांचा वापर करणे हाही एक महत्त्वाचा घटक असतो.

  • साधे विषय: लोकचित्रकलेचे विषय सामान्यत: रोजच्या जीवनाशी संबंधित असतात. त्यात देवते, निसर्ग, सामाजिक जीवन, प्राचीन कथासंस्कार इत्यादींचा समावेश असतो.

२. लोकचित्रकलेचे प्रकार:

लोकचित्रकलेचे अनेक प्रकार भारतभर सापडतात. काही प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे:

(१) मधुबनी चित्रकला (Madhubani Painting):

मधुबनी चित्रकला बिहार राज्याच्या मधुबनी जिल्ह्यातून उदयास आलेली एक प्रसिद्ध चित्रकला शैली आहे. या चित्रकलेत साधारणत: भव्य रंगीबेरंगी डिझाईन्स, नैसर्गिक दृश्ये आणि धार्मिक आकृत्या असतात. यामध्ये पक्षी, फूलं, सर्प, देवता यांचे चित्रण मोठ्या प्रमाणावर केले जाते. साधारणत: हा चित्रकला शैली कागद, कापड किंवा भिंतीवर काढली जाते.

(२) वारली चित्रकला (Warli Painting):

वारली चित्रकला महाराष्ट्राच्या वऱ्हाड क्षेत्रात प्रचलित आहे. वारली चित्रकला प्राचीन आणि आदिवासी परंपरेशी संबंधित आहे. यात साध्या रेषा, वर्तुळे, त्रिकोण आणि चौकोन यांचा वापर करून निसर्ग, माणूस, पशु आणि देवते यांचे चित्रण केले जाते. यामध्ये मुख्यत: गोऱ्या रंगात डिझाइन केले जाते, त्यामुळे त्यात एक अनोखी चंद्रमातीची भावना असते.

(३) पटचित्रकला (Pattachitra Painting):

पटचित्रकला ही ओडिशा आणि पश्चिम बंगालमध्ये प्रचलित आहे. या चित्रकलेत देवते, मिथक आणि पुराणांशी संबंधित दृश्यांचा समावेश असतो. पटचित्रकला मुख्यत: कापड किंवा झिलईवरील रेखाटनातून केली जाते. चित्रकलेच्या रेखाटनात भरपूर रंग आणि तपशील असतो.

(४) कळंबी चित्रकला (Kalamkari):

कळंबी चित्रकला या शैलीत रंगांची निःशुल्क वापरली जातात आणि कापडावर किंवा पिठावर प्रतिमांचे चित्रण केले जाते. या शैलीत धार्मिक, पौराणिक दृश्यांचा समावेश असतो, विशेषत: रामायण, महाभारत आणि अन्य हिंदू देवतांच्या कथांचा. कळंबी चित्रकलेमध्ये आयलन रंगांचा वापर करून चित्रण करण्याचा प्रचलन आहे.

(५) फडचित्रकला (Phad Painting):

फडचित्रकला राजस्थान राज्यात विकसित झाली आहे. या चित्रकलेत धार्मिक कथा आणि देवते तसेच पौराणिक दृष्यांचे चित्रण मोठ्या आकारातील कापडावर केले जाते. फडचित्रकलेचे प्रमुख उद्दिष्ट त्या चित्रांच्या माध्यमातून भक्तिमार्गी संदेश देणे असतो.

३. लोकचित्रकलेचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व:

लोकचित्रकला या भारतीय कलेच्या जगतात एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. यातील प्रत्येक चित्र कथेचे, संस्कृतीचे, आणि परंपरेचे एक रूप असते. लोकचित्रकला ही लोकांचे जीवनशैली आणि त्यांच्याशी संबंधित धार्मिक, सांस्कृतिक, आणि सामाजिक मूल्यांचे प्रतिबिंब आहे. ती लोकांमध्ये एक प्रकारचा सांस्कृतिक संवाद निर्माण करते आणि त्यांच्या जीवनातील महत्त्वपूर्ण घटनांचे प्रतिनिधित्व करते.

लोकचित्रकला समाजात असलेल्या विविधतेला मान्यता देते आणि लोकांच्या विचारधारेला व्यक्त करते. ती लोककलेच्या परंपरांचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे आणि त्या कलेला जतन आणि पुढे वाढवणे आवश्यक आहे.

४. लोकचित्रकला आणि आधुनिकता:

आजच्या काळात लोकचित्रकला सशक्त आणि आधुनिक पद्धतींनी प्रकटली जात आहे. लोकचित्रकलेच्या कलेतील अनेक प्रकार डिजिटल माध्यमातून आणि अन्य आधुनिक तंत्रज्ञानांच्या साहाय्याने जतन आणि प्रचारित होतात. त्यासाठी त्याचे प्रशिक्षण दिले जात आहे, आणि कलेचा व्यावसायिक उपयोगही वाढत आहे.

निष्कर्ष:
लोकचित्रकला भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचा एक अमूल्य भाग आहे. या कलेतून लोकांच्या भावनांचा, विचारांचा आणि विश्वासांचा सुंदर आणि तपशीलवार व्यक्तिवाद होतो. यासाठी प्रत्येक परंपरेला आणि शैलीला जतन करणे आणि त्याच्या समृद्धतेला पुढे नेणे आवश्यक आहे.

(२) भारतातील मुस्लीम स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये सोदाहरण स्पष्ट करा.

उत्तर: भारतातील मुस्लीम स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये सोदाहरण स्पष्ट करा:

भारतामध्ये मुस्लीम स्थापत्यशैलीचा विकास इ.स. 12व्या शतकात दिल्ली सुलतानतंत्राच्या काळात सुरू झाला आणि मुघल साम्राज्याच्या काळात ती अधिक विस्तृत व विकसित झाली. या स्थापत्यशैलीत इ.स. 12व्या शतकापासून ते मुघल साम्राज्याच्या समाप्तीपर्यंत अनेक बदल आणि विकास होत गेला. मुस्लीम स्थापत्यशैलीच्या वैशिष्ट्यांमध्ये धार्मिक प्रतीकांपासून ते भव्य इमारतींपर्यंत अनेक वैशिष्ट्ये आहेत.

१. आर्च आणि डोमचा वापर (Arch and Dome)

मुस्लीम स्थापत्यशैलीमध्ये आर्च (वर्तुळाकार व किव्हा अर्धवर्तुळाकार दरवाजे) आणि डोम (गोल आकाराचा छत) या वैशिष्ट्यांचा वापर अत्यधिक केला जातो. याचा मुख्य उद्दिष्ट इमारतीच्या भव्यतेला वाव देणे आणि स्थापत्यकलेला एक विशिष्ट असाधारण रूप देणे होता. डोमला विशेषतः मशीदीत, मकबर्यात, किल्ल्यात आणि महालात वापरले जात होते.

उदाहरण: कुतुब मीनार (दिल्ली) आणि ताज महल (आग्रा) येथे डोमचा उत्तम वापर दिसतो. कुतुब मीनारमध्ये आर्किटेक्चरचा सुबक उपयोग आणि ताज महलमध्ये सुंदर डोम दिसतो.

२. तलवार, फुलांचे डिझाईन आणि इतर धार्मिक प्रतीकांचा वापर

मुस्लीम स्थापत्यशैलीत धार्मिक प्रतीकांचा उपयोग केला जातो. इमारतींमध्ये तलवार, फुलांचे डिझाईन आणि आधुनिकतेचे प्रतीक इत्यादी वापरले जातात. या प्रतीकांचा उद्देश स्थापत्यशैलीला धार्मिक संदर्भ देणे आणि स्थापत्यकलेला एक सांस्कृतिक अभिव्यक्ती देणे होता.

उदाहरण: ताज महलमध्ये फुलांचे सुंदर आणि कलात्मक डिझाइन दिसून येते. तसेच, किल्ल्यांमध्ये धार्मिक प्रतीकांमध्ये तलवार किंवा इतर चिन्हांचा उपयोग दिसतो.

३. मिनार आणि मीनारांचा वापर

मुस्लीम स्थापत्यशैलीतील एक महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य म्हणजे मिनार (Tower). मिनार म्हणजे एक उंच अशा इमारती किंवा मीनार, ज्याचा उपयोग मुख्यतः मशीदीच्या पाश्वभूमीवर इन्कलाब किंवा झुंझ उचलण्यासाठी केला जात असे. मिनार आणि मीनार एक भव्य दृष्य निर्माण करतात.

उदाहरण: कुतुब मीनार दिल्लीतील सर्वात प्रसिद्ध मिनार आहे. त्याची उंची आणि सुंदर शिल्पकला या स्थापत्यकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

४. जलाशय, बाग आणि फवारा

मुस्लीम स्थापत्यशैलीमध्ये इमारतींमध्ये जलाशय, फवारे आणि बाग यांचा समावेश करण्यात आलेला आहे. या घटकांचा वापर सौंदर्य आणि शांततेचा अनुभव देण्यासाठी केला जात असे. बागा आणि जलाशय स्थापत्यशैलीला सौंदर्याच्या दृष्टीने एक आणखी स्तर देतात.

उदाहरण: ताज महलच्या परिसरात मोठे बाग आणि जलाशय आहेत. ताज महलाच्या मध्यभागी फवारा असलेली बाग आहे, ज्यामुळे एक शांतता आणि सौंदर्य मिळवले जाते.

५. जाली काम (Jaali Work) आणि मसिवा काम

मुस्लीम स्थापत्यशैलीमध्ये जाली किंवा लट्टा काम (decorative latticework) खूप महत्त्वाचे ठरते. जाली काम जास्त करून पंख आणि दिवाणखान्यांच्या भिंतींवर दिसून येते, ज्यामुळे हवा आणि प्रकाश आपल्या ठिकाणी सहजपणे येत राहतात. यामुळे इमारतीला एक उबदार आणि हलका वाटावा लागतो.

उदाहरण: हुमायून्स टुम्ब (दिल्ली) आणि ताज महलमध्ये सुंदर जाली काम केलेले दिसून येते. त्याचबरोबर मसिवा काम किंवा कॅलिग्राफीच्या कलेचा वापर देखील खूप महत्त्वपूर्ण आहे.

६. इंटेरियर्स आणि त्यांची भव्यता

मुस्लीम स्थापत्यशैलीमध्ये इंटेरियर्स (आंतरिक रचना) देखील अत्यंत भव्य असतात. इंटेरियर्समध्ये शिल्पकला, गॉलरी, नकाशे, नाजूक रंगांचे चित्रण आणि भव्यता दर्शविणारी रचना असते. याचे मुख्य उद्दिष्ट साध्य म्हणजे इमारतीतील भव्यतेला अधिकच देखावे आणि भव्यता देणे.

उदाहरण: ताज महलचा इंटीरियर्स, खास करून मकबऱ्याच्या परिसरात, त्याच्या दगडांच्या कलेने बनवलेली अत्यंत आकर्षक शिल्पकला दर्शविते.

७. अलंकारिक लहान आणि मोठ्या किव्हा वाड्यांचा वापर

मुस्लीम स्थापत्यशैलीत अनेक मोठ्या वाड्यांचा आणि किल्ल्यांचा वापर झाला आहे. त्यात किल्ल्यांचा समावेश असतो, ज्यांचा उपयोग संरक्षणासाठी, प्रशासनासाठी आणि धर्मिक कार्यांसाठी केला जात असे.

उदाहरण: दिल्ली किल्ला, लाल किल्ला आणि आग्रा किल्ला हे उंच आणि भव्य किल्ले मुस्लीम स्थापत्यशैलीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत.

निष्कर्ष:

भारतातील मुस्लीम स्थापत्यशैलीने भारतीय स्थापत्यकलेत भव्यता, अलंकरण, कार्यक्षमतेचा आणि सौंदर्याचा एक अद्वितीय संगम तयार केला आहे. या स्थापत्यशैलीतील विविध घटक आणि वैशिष्ट्ये भारतीय सांस्कृतिक आणि स्थापत्यदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण आहेत. तिच्या प्राचीन इमारती आजही स्थापत्यशास्त्राचा एक अमूल्य ठेवा आहेत. 

(३) कला क्षेत्रात व्यवसायाच्या कोणत्या संधी उपलब्ध आहेत हे स्पष्ट करा. 

उत्तर: कला क्षेत्रातील व्यवसायाच्या संधी:

कला क्षेत्रामध्ये व्यवसायाच्या विविध संधी उपलब्ध आहेत. कला आणि त्याच्या संबंधित क्षेत्रांत व्यावसायिक करिअरची क्षमता खूप वाढली आहे, आणि विविध प्रकारच्या कौशल्य आणि तज्ञता असलेल्या व्यक्तींना अनेक संधी उपलब्ध आहेत. खाली काही महत्त्वाच्या व्यवसायाच्या संधींचे विवरण दिले आहे:

1. कला शिक्षण आणि प्रशिक्षण

  • कला शाळा आणि अकादम्यांमध्ये काम: चित्रकला, शिल्पकला, संगीत, नृत्य, अभिनय, आणि इतर कला प्रकार शिकवण्यासाठी कला शाळा आणि अकादम्यांमध्ये प्रशिक्षक होण्याची संधी आहे.

  • ऑनलाइन कला क्लासेस: ऑनलाईन क्लासेस किंवा ट्यूशन देऊन कलांच्या विविध शाखांमध्ये शिक्षण देण्याची संधी उपलब्ध आहे.

2. कला गॅलरी आणि प्रदर्शने

  • कला गॅलरीचे व्यवस्थापन: कला गॅलरीत काम करणारे व्यवस्थापक किंवा आयोजक होणे, कलाकारांची प्रदर्शने आयोजित करणे.

  • कला प्रदर्शने आणि क्यूरेटर: कला प्रदर्शने आयोजित करणारे, प्रदर्शित कलेच्या वस्तूंच्या निवडीसाठी क्यूरेटर होणे, आणि इतर कलाकारांचे कार्य प्रकाशित करणे.

3. कला संबंधित व्यवसाय

  • कलावस्तूंची विक्री: चित्रकला, शिल्पकला, हस्तकला, शिल्प आणि इतर कलावस्तूंची खरेदी-विक्री करणे.

  • आर्ट डीलरशिप: कला वस्त्रांच्या, शिल्पांच्या आणि अन्य कलावस्तूंच्या विक्रीसाठी आर्ट डीलरशिप व्यवसाय करणे.

4. सांस्कृतिक पर्यटन

  • सांस्कृतिक पर्यटन उद्योग: भारतामधील विविध कला आणि संस्कृतींची ओळख करणारे पर्यटन मार्गदर्शक, आणि सांस्कृतिक ट्रिप्स आयोजित करणारे एजंट्स. पर्यटकांना कला संबंधित ठिकाणे आणि प्रदर्शनांची माहिती देणे.

5. प्रकाशन आणि मीडिया

  • कला प्रकाशन: कला संदर्भातील पुस्तके, कॅटलॉग्ज, आणि जर्नल्स प्रकाशित करणे. कला संबंधित मॅगझिन्स, लेख आणि इतर प्रकाशन तयार करणे.

  • मीडिया क्षेत्र: कला संबंधित माहिती प्रसारित करणारे मीडिया कार्य, जसे की टीव्ही शोज, फिल्मसाठी कला दिग्दर्शन, आणि डिजिटल मीडियावर कला प्रदर्शित करणे.

6. उपयोजित कला

  • आर्किटेक्चर आणि इंटीरियर डिझाईन: वास्तुशास्त्र आणि इंटीरियर डिझाइनच्या क्षेत्रांमध्ये उपयोजित कला विशेष भूमिका बजावते. घरे, कार्यालये आणि सार्वजनिक स्थानांसाठी कलात्मक डिझाइन तयार करणे.

  • ग्राफिक डिझाईन: बॅनर, पोस्टर्स, लोगो डिझाइन, ब्रँडिंग आणि वेब डिझाइन यासाठी कला कौशल्याचा वापर करणे.

  • फॅशन डिझाईन: कपडे, दागिने, आणि इतर फॅशन संबंधित वस्त्रांच्या डिझाइनिंगसाठी कला कौशल्याचा वापर.

7. कला आधारित इव्हेंट आणि उत्सव व्यवस्थापन

  • सांस्कृतिक महोत्सव: कला महोत्सव, संगीत महोत्सव, नृत्य महोत्सव, चित्रकला प्रदर्शन यासारख्या इव्हेंट्स आयोजित करणे.

  • इव्हेंट प्लॅनिंग आणि व्यवस्थापन: कला प्रदर्शन, स्टेज शो आणि अन्य सांस्कृतिक इव्हेंट्सचे आयोजन करणे.

8. डिजिटल कला आणि एनिमेशन

  • एनिमेशन आणि व्हिज्युअल इफेक्ट्स: चलचित्र, टीव्ही शोज, व्हिडिओ गेम्स, आणि इतर डिजिटल प्लॅटफॉर्म्ससाठी एनिमेशन तयार करणे.

  • डिजिटल आर्ट: सॉफ्टवेअरचा वापर करून डिजिटल पेंटिंग, इल्लस्ट्रेशन, आणि इतर कला रूप तयार करणे.

9. सांस्कृतिक संरक्षण आणि जतन

  • संग्रहालये आणि अभिलेखागार: कलावस्तूंचे संरक्षण, संग्रहालये तयार करणे, आणि सांस्कृतिक वारसा जतन करण्याच्या उद्देशाने काम करणे.

  • पुरातत्वशास्त्र: पुराणकला आणि ऐतिहासिक कलेच्या जतन आणि शोधाच्या कामात भाग घेणे.

10. स्वतंत्र कला उद्योजकता

  • स्वतंत्र कलाकार: चित्रकार, शिल्पकार, फोटोग्राफर, ग्राफिक डिझायनर किंवा इतर कलाकार म्हणून स्वतंत्रपणे कार्य करणे.

  • ऑनलाइन कला विक्री: सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म्स किंवा ऑनलाइन गॅलरीद्वारे कलावस्तू विकणे.

11. कलात्मक लेखन

  • कला लेखन: कला संदर्भातील लेख, कविता, इत्यादी लेखन, आणि कला बुक्स, जर्नल्स किंवा मॅगझिन्ससाठी कंटेंट तयार करणे.

कला क्षेत्रामध्ये विविध प्रकारच्या संधी आहेत, ज्यात व्यवसायाच्या क्षेत्रातील विविधता, नवोन्मेष, आणि यशस्वी करिअरची संधी वाढवतात. कला संबंधित कौशल्यांच्या योग्य उपयोगाने व्यवसायिक संधी निर्माण होऊ शकतात.