Chapter 7
ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਧਨ
1. ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਇਕ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਦਿਓ--
1. ਮੁੱਖ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ: ਤੁਹਾਡੇ ਦਿੱਤੇ ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਮੁੱਖ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਹਨ:
-
ਲੋਹਾ
-
ਕੋਲਾ (ਕੋਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ ਵਿੱਚ ਜਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ)
-
ਖਣਿਜ ਤੇਲ
ਜੇ ਹੋਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ।
2. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੈਮੇਟਾਈਟ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੋਹਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੈਮੇਟਾਈਟ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੋਹਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?
3. ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਖਣਿਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਕੰਮ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਖਣਿਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸਤਰੀ ਉਪਕਰਨ, ਬਿਜਲੀ ਵਾਲੇ ਮੋਟਰ, ਬੈਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਟੀਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਸਟੀਲ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਹਿਤਰੀਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਵਾਲ?
4. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਲਗਭਗ 7 ਕਰੋੜ 49 ਲੱਖ ਟਨ (74.9 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ) ਹਨ।
ਹੋਰ ਕੁਝ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?
5. ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੀ ਕੱਚੀ ਧਾਤ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੀ ਸਥਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਭਾਰਤ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੀ ਕੱਚੀ ਧਾਤ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਹੋਰ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣਾ ਹੈ?
6. ਅਬਰਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੀ ਸਥਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਭਾਰਤ ਅਬਰਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
7. ਕੁੱਲ ਅਬਰਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ:ਕੁੱਲ ਅਬਰਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ ਪੰਜਾਬ।
8. ਅਬਰਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਸ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਅਬਰਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕਲ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਸੂਲੇਟਰ (ਇਨਸੂਲੇਸ਼ਨ) ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
9. ਬਾਕਸਾਈਟ ਕੱਚੀ ਧਾਤ ਤੋਂ ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਬਾਕਸਾਈਟ ਕੱਚੀ ਧਾਤ ਤੋਂ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ (ਐਲਮੀਨੀਅਮ) ਧਾਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
10. ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਧਾਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਹੜੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਧਾਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:
- ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਤਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੇਬਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਾਂਬਾ ਚੰਗਾ ਚਾਲਕ (conductive) ਹੈ।
- ਪਾਈਪਾਂ ਅਤੇ ਨਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਵਿੱਚ।
- ਘਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨਕਰਨ (air conditioning) ਅਤੇ ਹੀਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮਾਂ ਵਿੱਚ।
- ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਉਪਕਰਨਾਂ ਅਤੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ।
- ਸਜਾਵਟੀ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ।
- ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਧਾਤ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊਪਣ।
- ਸਿੱਧਾ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸਾਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਸੋਈ ਦੇ ਬर्तन।
ਤਾਂਬਾ ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ, ਟਿਕਾਊਪਣ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਚਾਲਕਤਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਧਾਤ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
11. ਸੋਨਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਸੋਨਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਪੁਨਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ:
- ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਸੂਤਰਧਾਰ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਖਾਣ ਖੋਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕੁਝ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਖੇਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
12. ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਹੜੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੀਮੈਂਟ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੂਨਾ ਪਤਥਰ ਦਾ ਵਰਤੋਂ ਚੂਨਾ (ਲਾਈਮ) ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੀਮੈਂਟ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
13. ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੀ ਸਥਾਨ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਤਿਹਾਂਵਾਂ (3ਵੇਂ) ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ।
14. ਦਮੋਦਰ ਗਾਟੀ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲ ਭੰਡਾਰ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹਿੱਸਾ ਕੋਲਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਦਮੋਦਰ ਗਾਟੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲ ਕੋਲੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਦਾ ਲਗਭਗ 70% ਹਿੱਸਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
15. ਕੋਲੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸ ਸੰਸਥਾ ਕੋਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਕੋਲੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਕੰਮ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੋਲ ਮਿਨਸਟਰਜ਼ ਲਿਮਿਟਡ (Coal India Limited - CIL) ਕੋਲ ਹੈ।
16. ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਕਿਥੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ:ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਇਹਨਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ:
-
ਤਾਰਾਪੁਰ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ)
-
ਰੋਰਕੇਲਾ (ਓੜੀਸ਼ਾ)
-
ਕਲਪਕੁਲਮ (ਤਮਿਲਨਾਡੁ)
-
ਕਾਕਰਪੱਤਰ (ਅੰਦਮਾਨ ਨਿਕੋਬਾਰ ਦਵੀਪ)
17. ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ (Tidal Energy) ਸਮੁੰਦਰ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਖਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਵਾਰੀ-ਉਤਾਰੀ ਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜਵਾਰੀ (high tide) ਤੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਤਰਾਈ (low tide) ਤੇ ਘਟਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਚਲਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ (renewable) ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ।
18. ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ:ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਉਹ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੱਕੜੀ ਜਾਂ ਕੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸੜਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਘੱਟ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਾਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਬਾਲਣ ਦੀ ਬਚਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਬਾਲਣ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਲੱਗਪਗ 20-35% ਤੱਕ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਬਚਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਨ ਲਈ ਵੀ ਫਾਇਦेमੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
19. ਬੈਲਾਡਲਾ ਖਾਣਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਬੈਲਾਡਲਾ ਖਾਣਾਂ ਤੋਂ ਲੋਹਾ (ਫੇਰੋ ਆਇਰਨ) ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
20. ਕੋਲਾਰ ਖਾਣਾਂ ਤੋਂ ਕਿਹੜਾ ਖਣਿਜ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਕੋਲਾਰ ਖਾਣਾਂ ਤੋਂ ਸੋਨਾ (ਗੋਲਡ) ਖਣਿਜ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
21. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲਿਗਨਾਈਟ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਲਾ ਕਿਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲਿਗਨਾਈਟ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਲਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
22. ਲਿਗਨਾਈਟ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਦੁਸਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਲਿਗਨਾਈਟ ਨੂੰ ਬਰਾਊਨ ਕੋਲਾ (Brown Coal) ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
23. 'ਸਾਗਰ ਸਮਰਾਟ' ਨਾਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਕੀ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:‘ਸਾਗਰ ਸਮਰਾਟ’ ਨਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤੇਲ ਖੋਜ (Offshore Oil Exploration) ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤਲ ਤੋਂ ਤੇਲ ਅਤੇ ਗੈਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
24. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਤੇਲ ਸੋਧਣ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 13 ਤੇਲ ਸੋਧਣ (Oil Refinery) ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਹਨ।
25. ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਤੋਂ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ (nuclear energy) ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਵਿਭਾਜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (nuclear fission) ਹੋਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਛੁੱਟਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
II. ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਦਿਓ-
1. ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰांश ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:
-
ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ — ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
-
ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ — ਖਣਿਜ ਖੋਜ ਅਤੇ ਖਣਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਧਦਾ ਹੈ।
-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ — ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਨਿਰਯਾਤ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
-
ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ — ਖਣਿਜ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਂਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
-
ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਆਮਦਨੀ — ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਰॉयਲਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਮਦਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
-
ਸ਼ਕਤੀ ਸਰੋਤ — ਕਈ ਖਣਿਜ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਲਾ, ਤੇਲ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜਨਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਤਰੱਕੀ ਵਿੱਚ ਅਹੰਕਾਰਪੂਰਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।
2. ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਰਾਜ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਰਾਜ ਹਨ:
-
ਓੜੀਸ਼ਾ (Odisha)
-
ਮਧਿਆ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (Madhya Pradesh)
-
ਕਰਨਾਟਕ (Karnataka)
-
ਗੁਜਰਾਤ (Gujarat)
ਇਹ ਰਾਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਖਣਿਜ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਯੋਗਦਾਨਦਾਰ ਹਨ।
3. ਬਾਕਸਾਈਟ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ:ਬਾਕਸਾਈਟ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਹਨ:
-
ਓੜੀਸ਼ਾ (Odisha)
-
ਗੁਜਰਾਤ (Gujarat)
-
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ (Maharashtra)
-
ਜਾਰਖੰਡ (Jharkhand)
-
ਤਾਮਿਲ ਨਾਡੂ (Tamil Nadu)
ਇਹ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਕਸਾਈਟ ਖਣਿਜ ਦੇ ਵੱਡੇ ਉਤਪਾਦਕ ਹਨ।
4. ਤਾਂਬਾ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂਬਾ (Copper) ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤਰ ਹਨ:
-
ਝਾਰਖੰਡ (Jharkhand) — ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੰਜਣਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਮਾਈਲਾਂਗੋਡੀ ਖਾਣਾਂ
-
ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ (Chhattisgarh) — ਬਲਰਾਮਪੁਰ ਖੇਤਰ
-
ਮਧ્ય ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (Madhya Pradesh) — ਸਿੰਗਰਾਯਾ ਖਾਣਾ
-
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ (Maharashtra)
-
ਕਰਨਾਟਕ (Karnataka)
ਇਹ ਖੇਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਖਦਾਨੀ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ।
5. ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹਨ:
-
ਭੂਗੋਲਕ ਬਣਾਵਟ – ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੂਮੀ ਤਰਲ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜ ਧਾਤਾਂ ਵਾਲੇ ਪੱਥਰ ਵਧੀਆ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।
-
ਭੂਮੀ ਦੀ ਖਾਣੀ ਗੁਣਵੱਤਾ – ਇੱਥੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਉਚਿਤ ਹੈ, ਪਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਾਲੇ ਖਣਿਜੀ ਖੇਤਰ ਨਹੀਂ ਬਣੇ।
-
ਭੂਤਕਾਲਿਕ ਭੂ-ਚਾਲ – ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਵੱਡੇ ਖਣਿਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭੂ-ਚਾਲ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਨਹੀਂ ਰਹੇ।
-
ਖਣਿਜ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵੰਡ – ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖੇਤਰ ਖਣਿਜ ਧਨ ਧਰੋਹਰ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਝਾਰਖੰਡ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਆਦਿ, ਜਦਕਿ ਪੰਜਾਬ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਧਨਵਾਨ ਹੈ।
ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ ਜਾਂ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ।
6. ਕੋਲਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੇ।
ਉੱਤਰ:ਕੋਲਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਹਨ:
-
ਜਾਰਖੰਡ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਡੋਮਰਾਮਾ, ਰਾਂਚੀ, ਚਤਰਾ ਇਲਾਕੇ)
-
ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ (ਬਿਲਾਸਪੁਰ, ਰਾਇਗੜ੍ਹ, ਕੋਰਬਾ ਇਲਾਕੇ)
-
ਪਸ਼ਚਿਮ ਬੰਗਾਲ (ਦੁਰਗਾਪੁਰ, ਬੁਰਦੁਆਨ, ਬਸੁਰਾਹ ਇਲਾਕੇ)
-
ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਸੰਗਰਾਮਪੁਰ, ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਇਲਾਕੇ)
-
ਮਧਿਆ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਸਿਂਘੋਲੀ, ਸ਼ਾਹਦੋਲ ਇਲਾਕੇ)
ਇਹ ਖੇਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।
7. ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਕੋਲਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ:ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਕੋਲਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਹਨ:
-
ਟਲਚੇਰ
-
ਜੋੜਹਾਤ
-
ਅੰਗੂਲ
-
ਖੁਰਦਹਾ
ਇਹ ਖੇਤਰ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਕੋਲਾ ਖਾਣਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ।
8. ਕੋਲਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ:ਕੋਲਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਸਨ:
-
ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਸੁਚੱਜਾ ਅਤੇ ਸੰਯਮਿਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕੇ।
-
ਕੋਲਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵੰਡ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਥਿਰ ਰਹੇ।
-
ਕੰਮਗਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ।
-
ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨਾ।
-
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨਾ।
9. ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ:ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਗੈਰ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਰੋਤ (Non-conventional Energy Sources) ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ:
-
ਸੂਰਜੀ ਸ਼ਕਤੀ (Solar Energy)
-
ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ (Wind Energy)
-
ਜਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ (Tidal Energy)
-
ਭੂ-ਥਰਮਲ ਸ਼ਕਤੀ (Geothermal Energy)
-
ਬਾਇਓਗੈਸ (Biogas)
-
ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਚੁੱਲ੍ਹਾ (Smokeless Stove)
-
ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੂੜੇ ਤੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸ਼ਕਤੀ (Energy from Urban Waste)
10. ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ:
-
ਸਾਫ਼ ਤੇ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ — ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ।
-
ਸੁਤੰਤਰਤਾ — ਇਹ ਵਿਦਿਊਤ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਦੇਸ਼ੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
-
ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ — ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਰਖ-ਰਖਾਅ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
-
ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ — ਇਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੈਗਾਵਾਟ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।
-
ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ — ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਇੱਕ ਅਟੂਟ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
-
ਮੁੱਢਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ — ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਜਰਾਤ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਜਿਹੇ ਰਾਜ ਜਿੱਥੇ ਹਵਾ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਵੱਧ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪੌਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ, ਸਸਤੀ ਅਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
