Chapter 6
ਭੂਮੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ
1. ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਜਾਂ ਇਕ ਵਾਕ ਵਿਚ ਦਿਓ-
1. ਸਾਉਣੀ (ਖ਼ਰੀਫ਼) ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਬੀਜਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ:ਸਾਉਣੀ (ਖ਼ਰੀਫ਼) ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਬੀਜਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਇਹ ਹਨ:
- ਚਾਵਲ (ਚਾਵਲ ਦੀ ਫ਼ਸਲ)
- ਮੱਕੀ
- ਕੰਡਾ (ਹੀਰਾ ਦੀ ਫ਼ਸਲ)
- ਗੋਭੀ (ਪੱਕੀ ਫ਼ਸਲ)
- ਓਟਸ
- ਭਿੰਡੀ
- ਮਾਂਜਾ (ਜੌ)
- ਮੂੰਗ
- ਕਚੀ ਮਟਰ
- ਕਦੂ (ਲੋਕੀ)
ਇਹ ਫ਼ਸਲਾਂ ਸਾਉਣੀ ਮੌਸਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਮੂਹੰਮਦਤ, ਜੂਲਾਈ ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. ਹਾੜ੍ਹੀ (ਰਬੀ) ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ:ਹਾੜ੍ਹੀ (ਰਬੀ) ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਇਹ ਹਨ:
- ਗਿਹੂੰ
- ਜੌ
- ਚਣਾ
- ਮਸੂਰ
- ਸੋਣੀ (ਤਿਲ)
- ਮਸਰ (ਹੇਚਾ)
- ਆਲੂ
- ਕੱਦੂ
- ਗਾਜਰ
- ਬੀਟ
- ਪਿਆਜ਼
ਇਹ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਾੜ੍ਹੀ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
3. ਹਰੀ ਖਾਦ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) ਉਹ ਪੌਦੇ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੌਦੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੜੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾਦ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਲਾਭ ਇਹ ਹਨ:
- ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਗੀਲਾ ਅਤੇ ਸੁਖਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
- ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਾਣੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੌਧਿਆਂ ਦੇ ਖਾਂਦੇ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ।
- ਹਰੀ ਖਾਦ ਪੌਧੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਟਰੈਫਿਕ ਜਿੱਥੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਓਲ੍ਹਾ ਜਾਂ ਸਲਿੱਪ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਹਰੀ ਖਾਦ ਲਈ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੌਦੇ ਹਨ:
- ਮਸਰ (ਹੇਚਾ)
- ਸੋਰਗਮ
- ਮੂੰਗ
- ਗੋਭੀ
- ਕਣਕ
- ਤੇਲ
- ਇਹ ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਣ ਦੇਣ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਉਪਜਾਊ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
4. ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ:ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਨ (Agricultural Production) ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੈਦਾਵਾਰ ਜਾਂ ਉਤਪਾਦ। ਇਹ ਉਤਪਾਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫ਼ਸਲਾਂ, ਫਲਾਂ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਦਾਨੇ, ਬੂਟੀਆਂ, ਮੀਠੀਆਂ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਜਿਵੇਂ ਸਰਵਜਨਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਤੱਤ:
- ਫ਼ਸਲਾਂ: ਅਨਾਜ (ਗਿਹੂੰ, ਮੱਕੀ, ਚਾਵਲ), ਦਾਲਾਂ, ਤੇਲਦਾਰ ਬੂਟੇ, ਆਦਿ।
- ਫਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ: ਸੰਤਰਾ, ਕਿਵੀ, ਗਾਜਰ, ਬਿਆਲੀ, ਆਦਿ।
- ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ: ਗਾਂਵਾਂ, ਬਕਰੀਆਂ, ਮੁਰਗੀਆਂ, ਹੱਸੀਆਂ ਆਦਿ।
- ਦੁਧ ਉਤਪਾਦਨ: ਦੁਧ, ਦਹੀਂ, ਮੱਖਣ, ਆਦਿ।
- ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ: ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਖੇਤੀ।
- ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਪਕਰਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੀਕੇ: ਇਹ ਸਮੱਗਰੀ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ, ਖਾਦ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ, ਮੌਸਮੀ ਹਾਲਾਤ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
5. ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ:ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂ (Dairy Animals) ਉਹ ਪਸ਼ੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਧ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਸ਼ੂ ਦੁਧ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਾਸ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ।
ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਂਵਾਂ, ਬਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੰਸੀਆਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ:
- ਗਾਂ (Cows) - ਗਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਦੁਧ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਬਕਰੀਆਂ (Goats) - ਬਕਰੀਆਂ ਵੀ ਦੁਧ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪਾਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਹੰਸੀਆਂ (Buffaloes) - ਹੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੁਧ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਊਟ (Camels) - ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਊਟ ਵੀ ਦੁਧ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਪਸ਼ੂ ਦੁਧ, ਮੱਖਣ, ਦਹੀਂ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੁਧ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਲਈ ਅਹਮ ਸ੍ਰੋਤ ਹਨ।
6. ਸੰਨ੍ਹਵੀ ਜ਼ਮੀਨ (Fallow Land) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਸੰਨ੍ਹਵੀ ਜ਼ਮੀਨ (Fallow Land) ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਖਾਲੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਤਾਜਗੀ ਮਿਲ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਉਪਜਾਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧ ਸਕੇ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਜਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸੰਨ੍ਹਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਲਾਭ:
- ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣਾ: ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਖਾਲੀ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਸ਼ਕਾਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਤਰੇ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
- ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੁਧਾਰਨਾ: ਸੰਨ੍ਹਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰੀ ਖਾਦ ਬੀਜਣਾ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨਾ।
- ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ: ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਖਾਲੀ ਛੱਡਣਾ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਕਿਸੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਸੰਨ੍ਹਵੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ:
- ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਅਤਿ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਜਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ।
ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
7. ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਣ (Forests) ਦੇ ਕੁੱਲ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲਗਭਗ 24.56% ਹੈ। ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਣ ਸੰਗਠਨ (Forest Survey of India) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਵਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੀਵਜਾਤੀ ਤਣਾਅ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।
8. ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਨੇ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ, ਦੇਸ਼ ਦੇ 33% ਹਿੱਸੇ 'ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਿਸ਼ੀਤ ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਅਹਮ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਲ ਵਾਤਾਵਰਨੀ ਤਣਾਅ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਤੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
9. ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਹੇਠ ਕਿਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਕਬਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਹੇਠ ਲਗਭਗ 6.03% ਰਕਬਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਰਕਬਾ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਹਨ।
10. ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਖੇਤੀਯੋਗ ਭੂਮੀ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਯੋਗ ਭੂਮੀ (Agricultural Land) ਲਗਭਗ 37.7% ਹੈ।
ਇਹ ਭੂਮੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ ਅਤੇ ਅਨਿਆ ਖੇਤੀਯੋਗ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
11. ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 60% ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ।
ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
12. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਣਕ ਕਿਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਣਕ (Wheat) ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੌਸਮੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਹਾਲਾਤ ਕਣਕ ਦੀ ਵਧੀਕ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਉਤਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਰਾਜ ਕਣਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅਗੇ ਹੈ।
13. ਸਰਵਜਨਕ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਣਕ ਕਿਹੜਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਸਰਵਜਨਕ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Public Distribution System - PDS) ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਣਕ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
14. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਬੀਜਿਆ ਗਿਆ ਖੇਤਰਫਲ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਬੀਜਿਆ ਗਿਆ ਖੇਤਰਫਲ (Net Sown Area) ਲਗਭਗ 42.57% ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਲ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।
15. ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਹੇਠ ਜ਼ਮੀਨ ਘੱਟ ਜਾਣ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਹੇਠ ਜ਼ਮੀਨ ਘੱਟ ਜਾਣ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੈ ਘਨਤਾ ਨਾਲ ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ (Overgrazing)।
ਜਦੋਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇੱਕੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਚਰਾਉਣਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਲਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਤਹ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਪਜਾਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ।
ਉਪਜਾਵੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਯਥਾਸਥਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
16. ਨੈਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋਰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਨੈਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੁੱਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ 33% ਹਿੱਸਾ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰ (Forest Area) ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੱਖ ਤੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰाकृतिक ਤੰਤ੍ਰ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਵਿਧਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
17. ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਘਣਤਾ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਘਣਤਾ (Agricultural Density) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਕਿਸਾਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਰ ਅਕਸਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਘਣਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ, ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਅੰਕੜੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
- ਕੁੱਲ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਫਲ: ਲਗਭਗ 3.29 ਕਰੋੜ ਹੈਕਟੇਅਰ
- ਸ਼ੁੱਧ ਬੀਜਿਆ ਗਿਆ ਖੇਤਰਫਲ: ਲਗਭਗ 1.31 ਕਰੋੜ ਹੈਕਟੇਅਰ
- ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ: ਲਗਭਗ 14.5 ਕਰੋੜ (2011 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ)
ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਘਣਤਾ ਉੱਚੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਕਿਸਾਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
18. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਔਸਤ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਔਸਤ ਲਗਭਗ 0.123 ਹੈਕਟੇਅਰ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਕੜਾ 2013 ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।
ਇਹ ਔਸਤ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਘੱਟ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ।
19. ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰਾਜ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਾਜ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਹੈ।
ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਰਾਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੌਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅਗੇ ਹੈ।
20. ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਕਣਕ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਕਣਕ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਰੈਂਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਣਕ ਪੈਦਾਵਾਰ:
- ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਪੈਦਾਵਾਰ: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਲਗਭਗ 49.98 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਰਾਜ ਨਾਲੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ।
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਤਪਾਦਨ:
- ਕੁੱਲ ਉਤਪਾਦਨ: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਤਪਾਦਨ ਲਗਭਗ 17.74 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉੱਚੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਪੈਦਾਵਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਾਜ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਉਤਪਾਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
21. ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਤਪਾਦਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।
22. ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ:ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green Revolution) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ:
- ਚੋਣੀ ਕ੍ਰਿਆਵਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ: ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਾਨ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਘਟ ਗਈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਧਾਨ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਵਧੀ, ਪਰ ਦਾਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੱਲਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।
- ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਮੀ: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ, ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਖੇਤਰ ਘਟ ਗਿਆ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਉਪਜਾਉ ਰੁਝਾਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਫ਼ਸਲਾਂ (ਧਾਨ, ਕਣਕ) ਨੂੰ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੋਇਆ।
- ਵੱਖਰੇ ਖੇਤੀਆਂ ਦਾ ਫੈਲਾਵਾ: ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨਾਲ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਨਾਲ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਬਦਲੇ।
- ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ: ਹੁਣ ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਖੇਤੀਆਂ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ।
