Chapter 2
[a] দ্রব্য: ডেকার্ট, স্পিনোজা, লেইবনিজ
[b] হিউম: কাৰ্যকাৰণ
[c] কাল্টঃ দেশ আৰু কাল
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। আধুনিক পাশ্চাত্য দৰ্শনৰ জনক বুলি কাক কোৱা হয়?
উত্তৰঃ আধুনিক পাশ্চাত্য দৰ্শন জনক ৰেনে ডেকার্টক বুলি কোৱা হয়।
২। 'দ্রব্য'ৰ ব্যুৎপত্তিগত অর্থ কি?
উত্তৰঃ দ্ৰব্য (Substance) শব্দটোক সাধাৰণতে দুটা
দৃষ্টিভংগীত বুজিব পাৰি—
- এৰিষ্টটলৰ মতে – তেওঁ এই শব্দটো "অছিয়া (Ousia)"
ৰূপে ব্যৱহাৰ কৰিছে। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে—যি কিবা বস্তু
স্বয়ং অস্তিত্বশীল, নিজতেই বিদ্যমান আৰু অন্য কিছুৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ নকৰে। এই ধৰণৰ দ্ৰব্যক মূল সত্তা বুলি কোৱা হয়।
- লেটিন ভাষাৰ মতে – "Substance" শব্দটোৰ অৰ্থ
হৈছে "যি কিবা এটাৰ তলত থাকে" (that which stands under)। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে—যি বস্তু কোনো বিশেষ গুণ বা ৰূপৰ আধাৰ
হিচাপে থাকে, অৰ্থাৎ কোনো বস্তুৰ গুণধর্ম বা পৰিবৰ্তনৰ পিছফালে থকা
মূল সত্তা।
৩। ডেকার্টে দ্ৰব্যৰ সংজ্ঞা কিদৰে আগবঢ়ায়?
উত্তৰঃ দ্ৰব্য হৈছে এনে এক অস্তিত্বশীল পদাৰ্থ, যাৰ অস্তিত্ব নিজৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰশীল। ইয়াৰ অস্তিত্ব বজাই থাকিবলৈ ই নিজ বাহিৰে আন কোনো বস্তুৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। সেয়ে, যিকোনো বস্তু বা সত্তা যদি নিজতেই অস্তিত্বশীল হয় আৰু অন্য কিছুমান উপাদানৰ সহায়ৰ প্ৰয়োজন নপৰে, তেন্তে তাক দ্ৰব্য বুলি কোৱা হয়।
৪। ডেকাৰ্টৰ মতে দ্রব্য দুবিধ কি কি?
উত্তৰঃ জড় দেহক বিস্তৃতি (extension) ৰূপে আৰু মানসিক দ্ৰব্য বা মনক চিন্তা (thought) ৰূপে ব্যাখ্যা কৰা হয়।
৫। বিখ্যাত দার্শনিক ৰেনে ডেকার্টে কোনটো পদ্ধতিক দৰ্শনৰ উপযুক্ত পদ্ধতি বুলি গণ্য কৰিছিল?
উত্তৰঃ তেওঁ অৱৰোহ পদ্ধতি বা জ্যামিতিক পদ্ধতিক দৰ্শনৰ উপযুক্ত পদ্ধতি হিচাপে গ্ৰহণযোগ্য বুলি বিবেচনা কৰিছিল।
৬। ডেকাৰ্টৰ দৰ্শনৰ উদ্দেশ্য কি আছিল?
উত্তৰঃ ডেকাৰ্টৰ দৰ্শনৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল ঈশ্বৰ, আত্মা, আৰু ইচ্ছাৰ স্বাধীনতা আদিৰ সৈতে সংশ্লিষ্ট metaphysical (অধিবিদ্যাগত) বিষয়সমূহৰ এক যুক্তিসঙ্গত আৰু সংগঠিত ৰূপত সমন্বয় সাধন কৰা। তেওঁ যুক্তিৰ আধাৰত এই সমূহ সত্যতাক প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ চেষ্টা কৰিছিল, যাতে জ্ঞানৰ নিশ্চিত ভিত্তি নিৰ্মাণ কৰিব পৰা যায়।
৭। ঈশ্বৰেই একমাত্র দ্রব্য বুলি কোনে কৈছিল?
উত্তৰঃ ঈশ্বৰেই একমাত্র দ্রব্য বুলি স্পিনোজাই কৈছিল।
৮। স্পিনোজাই দ্ৰব্যৰ সংজ্ঞা কিদৰে আগবঢ়ায়?
উত্তৰঃ যি বস্তু নিজেই অস্তিত্বশীল হৈ থাকে আৰু যাক বুজিবলৈ আন কোনো ধাৰণাৰ সহায়ৰ প্ৰয়োজন নপৰে, অৰ্থাৎ যাক নিজৰ সহায়তেই বুজিব পৰা যায়, তাকেহে "দ্রব্য" বুলি কোৱা হয়।
৯। কোন দার্শনিকৰ মতে ঈশ্বৰ হৈছে এক পৰমদ্রব্য যাৰ অসংখ্য গুণৰ মাজত কেবল চেতনা আৰু বিস্তৃতিকহে আমি জানিব পাৰোঁ?
উত্তৰঃ স্পিনোজাৰ মতে, ঈশ্বৰ হৈছে একমাত্ৰ পৰমদ্রব্য, যাৰ অসীম গুণৰ ভিতৰত আমি কেৱল চেতনা আৰু বিস্তৃতি এই দুটাইহে জানিব পাৰো।
১০। দ্রব্যক কোনে ম'নাড আখ্যা দিছিল?
উত্তৰঃ দ্ৰব্য়ক লাইবনিজে ম'নাড আখ্যা দিছিল।
১১। ম'নাড তত্ত্ব কোনে অবিশ্বাস কৰিছে?
১২। মনাডৰ ধাৰণা কোনে প্রবর্তন কৰিছিল?
উত্তৰঃ মনাডৰ ধাৰণা লাইবনিৎজ প্রবর্তন কৰিছিল।
১৩। ম'নাড কোনটো দার্শনিক মতবাদৰ লগত জড়িত?
উত্তৰ: ম'নাড বুদ্ধিবাদৰ লগত জড়িত।
১৪। লাইবনিৎজৰ দেহমন সম্পৰ্কীয় ধাৰণাত উল্লেখ থকা মতবাদ দুটা কি কি ?
উত্তৰঃ মূল দুটি দার্শনিক মতবাদ হ'ল— (ক) ভাববাদ আৰু
(খ) বাস্তববাদ।
১৫। 'দ্রব্য হ'ল গুণসমূহৰ অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয় আধাৰ'- এইটো কাৰ উক্তি?
উত্তৰঃ 'দ্রব্য হ'ল গুণসমূহৰ অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয় আধাৰ' হল- জন লকৰ।
১৬। দ্ৰব্য সিদ্ধান্তবাদৰ লগত জড়িত ধাৰণা দুবিধ কি কি?
উত্তৰঃ দ্ৰব্য সিদ্ধান্তবাদৰ লগত জড়িত ধাৰণা দুবিধ হল- মুক্ত বিশেষ আৰু সমবায়ী সম্পর্ক।
১৭। দ্রব্য সিদ্ধান্তবাদৰ সমৰ্থক হিচাপে, কোন কেইজন দার্শনিকে সুক্ষ্ম বিশেষ অংশ আৰু মন বিশেষ অংশ উল্লেখ কৰে?
উত্তৰ: আমষ্ট্ৰঙে।
উত্তৰঃ দ্ৰব্যসিদ্ধান্তবাদীসকলৰ মতে, গুণৰ উপৰি আৰু গুণৰ উৰ্দ্ধত এক স্বতন্ত্র সত্তা হিচাপে দ্রব্যৰ অস্তিত্ব থাকে। কিন্তু সমষ্টি সিদ্ধান্তবাদীসকলে এই মতৰ বিৰোধিতা কৰে। তেওঁলোকৰ মতে, দ্ৰব্যে মাথোঁ বস্তুৰ গুণসমূহক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে; সেয়ে, গুণৰ পৰা স্বাধীনভাৱে দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব আছে বুলিঙা ধাৰণাটো গ্রহণযোগ্য নহয়।
১৯। সমষ্টি সিদ্ধান্তবাদী বুলিলে সাধাৰণতে কি বুজা যায়?
উত্তৰঃ সমষ্টি সিদ্ধান্তবাদ অনুসৰি, দ্রব্য গুণৰ সৈতে অবিচ্ছিন্নভাৱে জড়িত থাকে।
২০। দ্রব্য সিদ্ধান্তবাদ কি?
উত্তৰঃ দ্ৰব্য সিদ্ধান্তবাদ অনুসৰি, গুণৰ উপৰিও এক স্বতন্ত্র সত্তা হিচাপে দ্রব্যৰ অস্তিত্ব থাকে।
২১। লাইবনিজৰ মতে দ্রব্য কি?
উত্তৰঃ লাইবনিজে দ্রব্যক 'মনাড' বা 'চেতনাত্মক পৰমাণু' হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিছে।
২২। মনাডৰ দুটা বৈশিষ্ট্য লিখা।
উত্তৰঃ মনাডৰ দুটা মুখ্য বৈশিষ্ট্য হ'ল—
(ক) প্ৰতিটো মনাড সম্পূর্ণ স্বতন্ত্র আৰু স্বকীয় সত্তাৰ অধিকাৰী।
(খ) সকলো মনাডে সমগ্ৰ জগতক প্ৰতিফলিত কৰিলেৰো, প্ৰতিটো মনাডৰ সেই প্ৰতিফলন একে নহয়; ই পৃথক আৰু বিশেষ হয়।
২৩। বুদ্ধিবাদত 'খিৰিকীবিহীন ম'নাড'ৰ ধাৰণা দিওঁতা দার্শনিকজন কোন?
উত্তৰঃ বুদ্ধিবাদত 'খিৰিকীবিহীন ম'নাড'ৰ ধাৰণা দিওঁতা
দার্শনিকজন হল- লাইবনিজ।
উত্তৰঃ চৰম অভিজ্ঞতাবাদী দার্শনিক বুলি হিউমক কোৱা হয়।
২৫। হিউমক কিয় চৰমপন্থী অভিজ্ঞতাবাদী দার্শনিক বুলি অভিহিত কৰা হয়?
উত্তৰঃ হিউমৰ মতে, ইন্দ্ৰিয়প্ৰত্যক্ষ অভিজ্ঞতাৰ বাহিৰে কোনো জ্ঞানক বিশ্বাসযোগ্য বুলি স্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি।
২৬। হিউমক কিয় সংশয়বাদী দার্শনিক বুলি অভিহিত কৰা হয়?
উত্তৰঃ হিউমৰ মতে, কোনো বস্তু সার্বজনীন বা অনিবার্য বুলি ক’ব পৰা নহয়, কাৰণ কোনো জ্ঞানেই সম্পূর্ণৰূপে নিশ্চিত নহয়।
২৭। হিউমক চৰম অভিজ্ঞতাবাদী দার্শনিক বোলা হয় কিয়?
উত্তৰঃ হিউমে যিসকল বস্তু প্রত্যক্ষ ইন্দ্ৰিয় অভিজ্ঞতাৰ জৰিয়তে জানিব পৰা যায়, কেৱল তেনেকুৱা বস্তুৰ অস্তিত্বহে স্বীকাৰ কৰে। তেওঁ মন, আত্মা আদি অদৃশ্য সত্তাসমূহৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰে। এই কাৰণে তেওঁক 'চৰম অভিজ্ঞতাবাদী' বুলি গণ্য কৰা হয়।
২৮। হিউমৰ মতে, কাৰণত্বৰ জটিল ধাৰণাটোক কোনবোৰ সাধাৰণ ধাৰণালৈ ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি?
উত্তৰঃ হিউমৰ মতে, কাৰণত্বৰ জটিল ধাৰণাটোক সমীপতা, অনুক্রমণ আৰু স্থায়ী সম্মিলন আদি সাধাৰণ ধাৰণালৈ ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি।
২৯। কোনে 'Critique of pure Reason' নামৰ গ্ৰন্থখন লিখিছিল?
উত্তৰঃ ইমানুৱেল কান্টে ‘Critique of Pure Reason’ নামৰ প্ৰসিদ্ধ গ্ৰন্থখন ৰচনা কৰিছিল।
৩০। ইমানুৱেল কাণ্টে প্ৰৱৰ্তন কৰা জ্ঞান উৎপত্তি সম্পর্কীয় দার্শনিক মতবাদটোৰ নাম কি?
উত্তৰঃ ইমানুৱেল কাণ্টে প্ৰৱৰ্তন কৰা জ্ঞান উৎপত্তি
সম্পর্কীয় দার্শনিক মতবাদটোৰ নাম - বিচাৰবাদ।
(ক) পাদমে নাইডছৰ মতে, কাল, গতি, পৰিবৰ্তন আদি সকলো ভ্রান্ত ধাৰণা।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(খ) কালক বস্তু উৰাই ৰখা পাত্ৰ হিচাপে ধৰা হয়।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(গ) কাণ্টে 'Critique of Pure Reason' (ক্রিটিক অফ পীউৰ ৰিজন) নামৰ গ্ৰন্হখন লিখিছিল?
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(ঘ) জে. এম. ই মেক টাগার্টে (J.M.E. Me Tagget) মত দিয়ে যে কাল এটা অবাস্তৱ ধাৰণা।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(ঙ) যোৱাকালি, আজি, অহাকালি আদি উচ্চাৰণবোৰ দৃঢ়মূষ্টিৰ কাল বুলি কোৱা হয় ।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(চ) সোমবাৰ, মঙ্গলবাৰ, বুধবাৰ আদিৰে কৰা উচ্চাৰণবোৰক অদৃঢ়মূষ্টিৰ কাল বুলি কোৱা হয়।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(ছ) ভাৰতীয় দর্শন সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰধানকৈ ন্যায় আৰু সাংখ্য দর্শনে কাৰ্য কাৰণৰ উল্লেখ কৰে।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(জ) হিউম এজন অভিজ্ঞতাবাদী।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(ঝ) এৰিষ্টটলে মেটা ফিজিকচ্ (Metaphysics) নামৰ কিতাপখন লিখিছিল ।
উত্তৰঃ শুদ্ধ
(ঞ) হিউমৰ মতে, আমাৰ ভুতৰ প্ৰতি থকা বিশ্বাসটো এটা ভ্রম বা ভূল
ধাৰণা ।
৩২। খালী ঠাই পূৰ কৰাঃ
(ক) স্পিনোজাৰ মতে আৰু দ্ৰব্যৰ দুটা গুণ।
উত্তৰঃ মন, দেহ
(খ) স্পিনোজাৰ দেহ-মনৰ ধাৰণাক
বুলি জনা যায় ।
উত্তৰ: পাৰস্পৰিক ক্রিয়াবাদ
(গ) স্পিনোজাৰ মতে হৈছে এক আৰু অখণ্ডিত সমগ্র।
উত্তৰঃ দ্রব্য
(ঘ) মতে দেহ আৰু মন এক অখণ্ডিত সমগ্ৰৰ দুটা দিশ।
উত্তৰঃ স্পিনোজাৰ
(ঙ) লাইনিজৰ মতে মনাডবোৰ ।
উত্তৰঃ খিৰিকীবিহীন"
(চ) পূৰ্বপ্ৰতিস্থিতবাদৰ প্ৰৱৰ্তক।
উত্তৰঃ লাইবনিৎজ
(ছ) 'Critique of Practical Reason' নামৰ গ্ৰন্থখন ৰচনা কৰিছিল।
উত্তৰ: ইমানুৱেল কান্টে।
(জ) 'Critique of Pure Reason' গ্রন্থখন ৰচনা কৰিছিল।
উত্তৰঃ ইমানুবেল কান্টে।
(ঝ) স্পিনোজই দ্রব্যক স্বীকাৰ কৰিছে।
উত্তৰঃ এটা
চমু প্রশ্নোত্তৰ :
উত্তৰঃ 'দ্ৰব্য'ৰ ইংৰাজী প্ৰতিশব্দ হৈছে 'Substance'। প্ৰাচীন গ্ৰীক দাৰ্শনিক এৰিষ্টটলে 'Substance'ক ‘অছিয়া’ (Ousia) বুলি অভিহিত কৰিছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে 'অস্তিত্ব'। লেটিন ভাষাত 'Substance'ৰ অৰ্থ হ'ল — 'যি কিবা এটাৰ তলত থাকে', য'ত ‘sub’ মানে ‘তলত’ আৰু ‘stance’ মানে ‘অৱস্থান কৰা’। অন্য বহু দাৰ্শনিক শব্দৰ দৰে, ‘দ্ৰব্য’ শব্দটোৱে নিজ ব্যুৎপত্তিগত অৰ্থতকৈ বহু বেছি দাৰ্শনিক তাৎপর্য বহন কৰে।
দ্ৰব্যক পৰিবর্তনৰ মূল কেন্দ্ৰ বুলি ধৰা হয় আৰু
ই গুণসমূহৰ আধাৰ হিচাবেও বিবেচিত। দৰ্শন তথা পৰাবিদ্যাৰ ক্ষেত্ৰত দ্ৰব্য এক
গুৰুত্বপূর্ণ আলোচ্য বিষয়। ভাৰতীয় দর্শন হ'ব, পাশ্চাত্য দর্শন হ'ব বা আন যিকোনো দাৰ্শনিক
পৰম্পৰা হ'ব — সকলোতে দ্ৰব্য আৰু সাৰসত্তাৰ ধাৰণাক এক প্ৰধান আলোচনাৰ বিষয় হিচাপে গ্ৰহণ
কৰা হৈছে।
২। এৰিষ্টট'লৰ দ্ৰব্য সম্পর্কে চমুকৈ ব্যাখ্যা দিয়া।
উত্তৰঃ এৰিষ্টটলৰ দ্ৰব্যসম্পৰ্কীয় ধাৰণাটো তেওঁৰ ‘Categories’ আৰু ‘Metaphysics’ নামৰ গ্ৰন্থদ্বয়ত
পাই যাব পাৰি। তেওঁ দ্ৰব্যৰ ধাৰণাটো গভীৰভাৱে বিশ্লেষণ কৰিছে। 'Substance' শব্দটোক এৰিষ্টটলে
গ্ৰীক শব্দ ‘অছিয়া’ (Ousia) হিচাপে অভিহিত কৰিছে।
‘Categories’ গ্ৰন্থত তেওঁ মূলত তিনিটা মৌলিক ধাৰণাৰ কথা কয় —
(১) মৌলিক দ্রব্য (Primary Substance),
(২) গৌণ দ্রব্য (Secondary Substance) আৰু
(৩) বিধেয় ধর্ম বা বাচ্য গুণ (Predicable Attributes)।
উদাহৰণস্বৰূপে, যদি ধৰা হয়— জিমি নামৰ এটি কুকুৰ আৰু তাৰ গাৰ ৰঙচঙা মুগা, তেন্তে—
- ‘জিমি’ হৈছে মৌলিক দ্ৰব্য, কাৰণ ই বিশেষ
কোনো ব্যক্তিসত্তা।
- ‘কুকুৰ’ হৈছে গৌণ দ্ৰব্য, যি প্ৰজাতিগত
বা শ্ৰেণীগত পৰিচয় দিয়ে।
- ‘মুগা’ বৰণ, অর্থাৎ গুণ বা বৈশিষ্ট্য হৈছে বিধেয় ধর্ম, যি মৌলিক দ্ৰব্যটোৰ বিষয়ে কোৱা হৈছে।
‘Metaphysics’ গ্ৰন্থত এৰিষ্টটলে দ্ৰব্যক আকাৰ (Form) আৰু উপাদান (Matter)-ৰ দ্বাৰা ব্যাখ্যা
কৰিছে।
- আকাৰ বুজায় বস্তুটো কি প্ৰকাৰৰ,
অৰ্থাৎ তাৰ সংগঠন, গঠন বা স্বৰূপ।
- উপাদান বুজায় বস্তুটো কিহৰ দ্বাৰা
নিৰ্মিত, যেনে মাটিৰ কলহৰ ক্ষেত্ৰত উপাদান হ'ল মাটি।
এৰিষ্টটলৰ মতে, কেৱল উপাদান বা কেৱল আকাৰহে
দ্ৰব্য নহয়— দ্ৰব্য হৈছে উপাদান আৰু আকাৰৰ সংযোগ। এই দৃষ্টিভংগীত, তেওঁ তেওঁৰ গুৰু
প্লেটোৰ মত, যিয়ে আকাৰ বা ফৰ্মকেই পৰমসত্তা হিচাপে ধৰি লৈছিল, তাৰ বিপৰীত অভিমত প্ৰদৰ্শন
কৰে।
৩। ডেকাৰ্টৰ দ্ৰব্যৰ ধাৰণাটো চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ফৰাছী দাৰ্শনিক ৰেনে ডেকাৰ্টে মধ্যযুগীয় কুসংস্কাৰ আৰু অন্ধবিশ্বাসত আৱদ্ধ
চিন্তাধাৰাৰ পৰা দাৰ্শনিক জগতখনক মুক্ত কৰি এক নতুন যুগৰ সূচনা কৰিছিল। তেওঁৰ
চিন্তাই দৰ্শনক নতুন জীৱন, গতি, আৰু দিশ দিছিল। ডেকাৰ্টৰ দৰ্শনে আধুনিক দাৰ্শনিক
চিন্তাৰ আধাৰভূমি স্থাপন কৰিছিল।
তেওঁ দাৰ্শনিক অনুসন্ধান আৰম্ভ কৰাৰ আগতে
বহিঃজগতৰ সকলো বস্তুৰ অস্তিত্ব সন্দেহৰ পৰিসীমাত লৈ আহিছিল। এই সন্দেহৰ পৰা মুক্ত
হৈ জগতৰ অস্তিত্ব স্থাপন কৰিবলৈ তেওঁ এক সর্বশক্তিমান সত্তা — ঈশ্বৰক স্বীকাৰ
কৰিছে। ডেকাৰ্টৰ মতে আত্মা (বা মন), ঈশ্বৰ আৰু জড় দ্ৰব্য — এই তিনিওকেই দ্ৰব্য বুলি
কোৱা হয়।
ডেকাৰ্টৰ মতে, দ্ৰব্য হৈছে এনে এটা
অস্তিত্বশীল বস্তু, যাৰ অস্তিত্ব থাকিবলৈ কোনো অন্য বস্তুৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া নহয়। এই সংজ্ঞাৰ
ভিত্তিত ডেকাৰ্টৰ দৃষ্টিভংগত, পৰম অৰ্থত মাথোঁ ঈশ্বৰহে একমাত্র সত্য দ্ৰব্য,
কাৰণ ঈশ্বৰ নিজৰ
অস্তিত্বৰ কাৰণে আন কিছুমানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। তেওঁৰ ভাষাত — “God
exists because He exists; other things exist because God exists.” অৰ্থাৎ ঈশ্বৰ
স্বয়ংসিদ্ধ, আৰু সকলো আন বস্তুৰ অস্তিত্ব ঈশ্বৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
যদিও ডেকাৰ্টে দ্ৰব্যৰ সংজ্ঞা অনুসৰি মাথোঁ
ঈশ্বৰৰহে দ্ৰব্য হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া উচিত, তথাপিও তেওঁ ঈশ্বৰ উপৰি আৰু
দুটা দ্ৰব্য — মন (Mind) আৰু জড় (Matter) —ৰ অস্তিত্বো স্বীকাৰ কৰিছে। এই মন আৰু জড় ঈশ্বৰৰ সৃষ্টি আৰু ঈশ্বৰনির্ভৰ।
সেইবাবে, ডেকাৰ্টে এই দুয়োকে আপেক্ষিক দ্ৰব্য (Relative
Substance) বুলি অভিহিত কৰিছে, আৰু ঈশ্বৰক নিৰপেক্ষ বা স্বয়ংসিদ্ধ দ্ৰব্য (Absolute Substance) হিচাপে গণ্য কৰিছে।
৪। স্পিনোজাই দ্রব্যক কিহৰ লগত তুলনা কৰিছে?
উত্তৰঃ স্পিনোজাই ‘দ্ৰব্য’ বুলি ঈশ্বৰকেই বুজাইছে। তেওঁৰ মতে, জগতত থকা সকলো জড় আৰু অজড় বস্তু একেটা দ্ৰব্যৰ — অৰ্থাৎ ঈশ্বৰৰ — বিকাশ বা প্ৰকাশ। জগতৰ সকলো বস্তু ঈশ্বৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আৰু তেওঁৰ দ্বাৰা সৃষ্ট। স্পিনোজাই ঈশ্বৰক দ্ৰব্যৰূপে ব্যাখ্যা কৰি কয় যে, ঈশ্বৰ যিহেতু জগতৰ মূল কাৰণ, সেইবাবে তেওঁ জগতৰ পৰা পৃথক বা অতিবর্তী (transcendent) নহয়; তেওঁ জগত আৰু জীৱৰ ভিতৰতেই অন্তবর্তী (immanent)। এই দৃষ্টিভংগীত স্পিনোজাই ঐতিহ্যগত ধৰ্মীয় ধাৰণাৰ পৰা আঁতৰি গৈ ঈশ্বৰক স্বৰূপে নহয়, প্ৰকৃতিৰ ভিতৰতেই উপলব্ধি কৰে। সেয়ে, স্পিনোজাৰ মতে, ঈশ্বৰক পৃথক কোনো সত্তা হিচাপে বিচাৰাৰ প্ৰয়োজন নাই— প্ৰকৃতিতেই ঈশ্বৰ উপস্থিত।
৫। লেইবনিজৰ মতে দ্রব্য কি?
উত্তৰঃ ডেকাৰ্ট আৰু স্পিনোজাই যি দৃষ্টিভংগীৰ পৰা দ্ৰব্যৰ ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে, তাৰ আধাৰত তেওঁলোকে দ্ৰব্যৰ স্বৰূপ-লক্ষণ হিচাপে স্বনিৰ্ভৰতা (self-sufficiency)ক গ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁলোকৰ মতে, যি সত্তা নিজৰ অস্তিত্বৰ বাবে আন কোনো বস্তুৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে, সেইটোহে দ্ৰব্য। কিন্তু লাইবনিজৰ মতে, দ্ৰব্যৰ মূল লক্ষণ কেৱল স্বনিৰ্ভৰতা নহয়; তাৰ সৈতে স্বয়ং-ক্রিয়তা (self-activity) বা আত্ম-সঞ্চালনশীলতাও যুক্ত। তেওঁৰ মতে, দ্ৰব্য হ'ল এনে সত্তা যি নিজে নিজকে পৰিচালনা কৰে, অৰ্থাৎ যি সক্রিয়, চেতন, আৰু নিজ অন্তৰ্গত শক্তিৰ দ্বাৰা কাৰ্য কৰে। এই দ্ৰব্যবোৰকেই লাইবনিজে 'মনাড' বা 'চিৎ-পৰমাণু' (spiritual atom) বুলি অভিহিত কৰিছে, যি অদৃশ্য, অবিভাজ্য, আৰু চেতনাশীল।
৬। প্রধান বা ৰাণী মনাড বুলিলে কি বুজা যায়?
উত্তৰঃ লাইবনিজৰ মনাডবাদ অনুসৰি, সকলো মনাড সমান নহয়—ইহঁতৰ মাজত এক স্তৰভেদ থাকে।
এই মনাডসমূহৰ ভিতৰত এগৰাকী মুখ্য বা “প্ৰধান মনাড” থাকে, যাক লাইবনিজে “আত্মা” বুলি অভিহিত কৰিছে।
এই প্ৰধান মনাডে আন মনাডবোৰৰ কাৰ্যকলাপক কেন্দ্রীভূত কৰে আৰু তেওঁলোকৰ
পৰিবৰ্তনসমূহক নিজত প্রতিবিম্বিত কৰে।
প্ৰধান মনাড হ’ল চেতন, উচ্চতম আৰু সক্ৰিয় মনাড—যাৰ
দ্বাৰা জগতৰ অন্যান্য মনাডৰ কার্যকলাপ অনুধাৱন কৰা সম্ভৱ হয়। এই আত্মা-স্বৰূপ মনাডৰ
গুণমান অনান্য মনাডতকৈ উচ্চ, আৰু ই যেন এক ৰাণী মনাড, যি নিজৰ সংগঠিত
চেতনা আৰু অনুধাৱনৰ দ্বাৰা অন্য মনাডবোৰক অগ্ৰগতিৰ পথত নেতৃত্ব দিয়ে।
লাইবনিজৰ মতে, ঈশ্বৰ হৈছে সকলোতকৈ শ্রেষ্ঠ তথা পূৰ্ণতম
মনাড, যি সকলো মনাডৰ কাৰ্যপদ্ধতি নিৰ্ধাৰণ কৰে। তেওঁ নিম্ন স্তৰৰ মনাডবোৰৰ
উদ্দেশ্য আৰু গতি নিৰ্ধাৰণ কৰে। সেই বাবে, নিম্নমানৰ মনাডবোৰে ঈশ্বৰৰ
দৃষ্টিৰ উদ্দেশ্যত উপনীত হ’বলৈ এক মাধ্যম (means) হিচাপে কাৰ্য কৰে।
৭। প্ৰধান মনাডৰ স্বৰূপৰ চমু বৰ্ণনা দিয়া।
উত্তৰঃ প্ৰধান মনাড হৈছে আন মনাডবোৰৰ কাৰ্যকলাপৰ কেন্দ্ৰবিন্দু, যি চেতন দ্ৰব্য হিচাপে অন্যান্য মনাডৰ পৰিবৰ্তনসমূহ নিজত প্ৰতিফলিত কৰে। এই চেতন দ্ৰব্যকেই 'আত্মা' বুলি কোৱা হয়, আৰু ইয়াৰ গুণগত মান অন্যান্য মনাডতকৈ উন্নত। উচ্চতম এই মনাডে জগতৰ সকলো মনাডৰ কাৰ্যাৱলী অনুধাৱন কৰিব পাৰে। নিম্নস্তৰৰ মনাডবোৰৰ কাৰ্যপদ্ধতি ঈশ্বৰে, অৰ্থাৎ শ্রেষ্ঠতম মনাডে, নিৰ্ধাৰণ কৰে। এই নিম্নমানৰ মনাডবোৰে উচ্চস্তৰৰ মনাডৰ উদ্দেশ্য পূৰণৰ বাবে উপায় (means) হিচাপে কাৰ্য কৰে, আৰু সেই উদ্দেশ্যত অংশগ্ৰহণ কৰি নিজ দায়িত্ব পালন কৰে।
৮। হিউমে কেনেধৰণে কাৰণত্বৰ ধাৰণাটো ব্যাখ্যা কৰিছে? তেওঁ কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্কৰ মনস্তাত্বিক ব্যাখ্যাটো কি?
উত্তৰঃ ডেভিড হিউমৰ মতে, দেখা বা প্রত্যক্ষ কৰা উদাহৰণৰ পৰা নেদেখা বা অপ্ৰত্যক্ষ উদাহৰণলৈ আগবঢ়া সকলো আগমনাত্মক
চিন্তাধাৰা (inductive reasoning) কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্কৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। কিন্তু এই
কার্য-কাৰণ সম্পৰ্কটো বাস্তৱত বিভিন্ন ঘটনাৰ মাজত থকা এক জটিল সম্পর্ক, যি সদায় স্পষ্টভাৱে
ধৰা নপৰিলেও অনুমানৰ ওপৰত গঠিত।
হিউমে কার্য-কাৰণ সম্পৰ্কটো তিনিটা মূল ধাৰণাৰে ব্যাখ্যা কৰিছে—
(ক) অগ্রগণ্যতা (Priority in time): কাৰণটো ফলততকৈ আগতে ঘটিব লাগে।
(খ) সমীপতা (Proximity in space/time): কাৰণ আৰু ফলত একে সময় বা
স্থানৰ নিকটত ঘটি থাকে।
(গ) অনিবার্যতা (Necessity or necessary connection): এটা ঘটনাই আনটো ঘটনাৰ জন্ম
দিব বুলি যেন এক বাধ্যতা থাকে।
অগ্রগণ্যতা আৰু সমীপতাৰ ধাৰণাবোৰ আমৰা অভিজ্ঞতাৰ
জৰিয়তে নিশ্চিতভাৱে জানিব পাৰো। কিন্তু অনিবার্যতাৰ সম্পৰ্ক বা নিয়মিতা (necessary
connection)—এইটো কেতিয়াও প্ৰমাণ কৰিব নোৱাৰি। হিউমৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্কৰ ওপৰত
ভিত্তি কৰি আগবঢ়োৱা অনুমানবোৰ প্ৰমাণযোগ্য নহয়, কাৰণ এই অনুমানবোৰ বৌদ্ধিক যুক্তিৰ পৰা
নহয়, মনৰ অভ্যাস বা প্ৰৱণতাৰ ফল।
তাৰ অৰ্থ হ'ল—যেতিয়া আমি কিছু ঘটনা
নিয়মিতভাৱে একেলগে ঘটিছে দেখি আহিছো, তেতিয়া আমাৰ মনটো স্বাভাৱিকভাৱে ভৱিষ্যতো সেই
ঘটনাবোৰ একেলগে ঘটিব বুলি আশা কৰে। এইটো মনস্তাত্বিক প্ৰৱণতা—যি বাস্তৱিক
অনিবার্যতা বা যুক্তিপূৰ্ণ নিশ্চয়তাৰূপে প্রতিষ্ঠা কৰা নাযায়।
এই দৃষ্টিভংগীক ইমানুৱেল কাণ্টেও গম্ভীৰভাৱে
গ্ৰহণ কৰিছিল। কাণ্টৰ মতে, নিয়মিতা বা অনিবার্যতাৰ সম্পৰ্ক কোনো অভিজ্ঞতা
দ্বাৰা প্ৰমাণ কৰিব নোৱাৰি। তথাপি, তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে বিজ্ঞানৰ ভিত্তি এই
আগমনাত্মক চিন্তাধাৰাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, আৰু এই চিন্তাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈছে কার্য-কাৰণৰ ধাৰণা।
বিজ্ঞানত দেখা যোৱা নিশ্চিততা, নীতি, আৰু নিয়মবোৰ
কার্য-কাৰণ সম্পৰ্কৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, যি আকৌ অনিবার্যতাৰ ধাৰণাৰ ওপৰত
ভিত্তি কৰে। এই অনিবার্যতা বা নিয়মিতা কাণ্টৰ মতে মানৱ বুদ্ধিৰ এক অবিচ্ছেদ্য
কাঠামো, কিন্তু হিউমৰ মতে এইটো কেৱল মানৱ মনৰ প্ৰৱণতা।
৯। কান্টে দেশআৰু কাল সম্পর্কে দিয়া মতামতবোৰ চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ইমানুৱেল কান্টে তেওঁৰ প্ৰসিদ্ধ গ্ৰন্থ Critique of Pure Reason-ত উল্লেখ কৰিছে যে কাল (Time) আৰু দেশ (Space) হ’ল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব
জ্ঞান (A priori knowledge)ৰ প্ৰকাৰ। তেওঁৰ মতে, দেশ হ’ল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব
স্বজ্ঞা (pure intuition) আৰু কাল হ’ল সত্তাৰ ধৰণ।
কান্টৰ দৃষ্টিভংগীত, কাল আৰু দেশক কেতিয়াও
দ্ৰব্য হিচাপে ধৰা নাযায়, কাৰণ এইবোৰ কোনো বস্তু বা সত্তা নহয়। বৰঞ্চ, এই দেশ আৰু কালেই সেই枠
(framework) বা গাঠনিক ক্ষেত্ৰ যাৰ জৰিয়তে আমি ইন্দ্ৰিয়জাত অভিজ্ঞতা লাভ কৰিব পাৰো।
তেওঁৰ মতে—
- দেশ হৈছে অভিজ্ঞতাৰ সম্ভাৱনাৰ স্থান,
- কাল হৈছে ঘটনাবোৰ অনুক্ৰমে অনুভৱ কৰাৰ অবলম্বন।
এই দুয়োটা মানৱ চেতনা (human cognition)ৰ গাঠনিক অংশ,
যাৰ সহায়তেই আমি
বাহ্যিক জগতক অনুভৱ, বুজা আৰু জানিব পাৰো।
সেয়েহে, কাণ্টৰ মতে, দেশ আৰু কাল দ্ৰব্য নহয়,
কিন্তু এইবোৰৰ
অবিহনে ইন্দ্ৰিয়জাত অভিজ্ঞা, অৰ্থাৎ যি অভিজ্ঞা আমি জগতৰ পৰা পাওঁ, সেয়া গঠন কৰিব
নোৱাৰি। কাল আৰু দেশেই ইন্দ্ৰিয়জ অভিজ্ঞতাৰ সম্ভাৱনীয়তা সৃষ্টি কৰে।
১০। 'বোধেই প্রকৃতিক সৃষ্টি কৰিছে'- কাণ্টৰ এই কথাষাৰৰ তাৎপৰ্য কৰা।
উত্তৰঃ কাণ্টে ইন্দ্ৰিয়ৰ অনুভূতি তথা বিচাৰ-বুদ্ধি দুয়োটাকেই স্বীকাৰ কৰিছে। তেওঁৰ
মতে, ইন্দ্ৰিয় আমাৰ অভিজ্ঞতাৰ উপাদান যোগায়, কিন্তু বুদ্ধি নিজে উপাদান দিব
নোৱাৰে। তথাপিও, বুদ্ধিৰ নিজৰ তিনিটা মৌলিক ধাৰণা থাকে — জগত (world), আত্মা (self/“I”),
আৰু ঈশ্বৰ (God)।
এই বুদ্ধিজাত ধাৰণাবোৰ ইন্দ্ৰিয়ৰ পৰা আহৰা
উপাদানবোৰক এক গাঠনিক ৰূপ প্ৰদান কৰে আৰু সেইবোৰক বোধগম্য কৰি তোলে। কাণ্টৰ মতে,
এই ধাৰণাবোৰে
ইন্দ্ৰিয়ৰ বিশৃঙ্খল অনুভৱসমূহক সংগঠিত কৰি জ্ঞানত ৰূপান্তৰ কৰে।
এই দৃষ্টিভংগীত কাণ্টে মন্তব্য কৰিছে — "বোধেই প্ৰকৃতিক
সৃষ্টি কৰে", অৰ্থাৎ বুদ্ধিৰ সহায় নোহোৱাকৈ কেৱল
ইন্দ্ৰিয়-অনুভূতিৰ জৰিয়তে জ্ঞান সম্ভৱ নহয়। বোধ বা বিচাৰক্ষমতাই সেই অনুভৱবোৰক
গঠিত কৰি আমি যাক “প্ৰকৃতি” বুলি জানো, সেয়া সৃষ্টি কৰে।
১১। দেশ আৰু কালক কিয় সত্তাৰ অভিজ্ঞতাপূর্ণ আকাৰ বুলি কোৱা হয়?
উত্তৰঃ ইমানুৱেল কাণ্টে তেওঁৰ 'Critique of Pure Reason' গ্ৰন্থখনত উল্লেখ
কৰিছে যে কাল (Time) আৰু দেশ (Space) হৈছে অভিজ্ঞতাপূৰ্ব স্বজ্ঞাৰ (a priori intuition) ৰূপ। তেওঁৰ মতে, কাল সত্তাৰ এক
প্ৰকাৰ, কিন্তু ই কোনো বস্তু বা দ্রব্য নহয়। কাণ্টৰ মতে, কাল আৰু দেশক পৃথক বস্তু
হিচাপে ধৰা নাযায়, কাৰণ এইবোৰ বাহ্যিক বা অন্তৰ্জ্ঞানৰ অবজেক্ট নহয়। বৰঞ্চ, কাল আৰু দেশই সেই
ফ্রেমৱৰ্ক যাৰ জৰিয়তে ইন্দ্ৰিয়জাত অভিজ্ঞতা সম্ভৱ হয়। আমি জগতৰ যিকোনো অভিজ্ঞতা কাল আৰু দেশৰ
মাত্ৰাত উপলব্ধি কৰো।
সেয়ে, কাণ্টৰ দৃষ্টিত কাল আৰু দেশ কোনো বাস্তৱ বস্তু
নহয়, কিন্তু ইন্দ্ৰিয়ৰ জগত বুজি পাবলৈ মানৱ বোধৰ আবশ্যক গাঠনিক (structural) উপাদান।
১২। কান্টে দেশ আৰু কাল সম্পর্কে দিয়া মতামতবোৰ চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ইমানুৱেল কাণ্টে তেওঁৰ 'Critique of Pure Reason' গ্ৰন্থখনত উল্লেখ
কৰিছে যে কাল হ'ল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব জ্ঞানৰ প্ৰকাৰ আৰু দেশ হ'ল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব
স্বজ্ঞা। কাণ্টৰ মতে, কাল সত্তাৰ এটা গাঠনিক শর্ত, কিন্তু ই কোনো বাস্তৱ দ্রব্য নহয়। তেওঁ কয় যে কাল আৰু দেশক দ্রব্য হিচাপে ধৰা
নাযায়, কাৰণ এইবোৰ ইন্দ্ৰিয়গত অভিজ্ঞতাৰ বাহ্য বস্তু নহয়; বৰঞ্চ ই মানৱৰ বৌদ্ধিক
গাঠনিক কাঠামো।
এই কাল আৰু দেশৰ জৰিয়তেহে আমি ইন্দ্ৰিয়ৰ সহায়ত লাভ কৰা অভিজ্ঞতাসমূহ গঠন আৰু বুজি পাব পাৰো। সেয়ে কাণ্টৰ দৰ্শনত কাল আৰু দেশ ইন্দ্ৰিয়জাত অভিজ্ঞতাৰ সম্ভাৱনাৰ গাঠনিক শর্তৰূপে ধৰা হৈছে, যাৰ সহায়তেই আমি জগতক উপলব্ধি কৰোঁ।
১৩। চমুটোকা লিখাঃ
(ক) এৰিষ্টট 'লৰ 'চাৰি কাৰণৰ তত্ত্ব'।
উত্তৰঃ এৰিষ্টটলৰ কাৰ্য-কাৰণ বিষয়ক তত্ত্বক “চাৰি কাৰণৰ তত্ত্ব” বুলি জনা যায়। তেওঁৰ
মতে, যিকোনো বস্তু বা কাৰ্যৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপত বুজ পাবলৈ, সেই বস্তুটোৰ পিছত থকা কাৰণসমূহ চিনাক্ত
কৰা একান্তই প্ৰয়োজন।
এৰিষ্টটলে চাৰি প্ৰকাৰৰ কাৰণৰ বর্ণনা দিছে, যিবোৰ হ’ল— (১) উপাদান কাৰণ,
(২) আকাৰিক কাৰণ,
(৩) নিমিত্ত কাৰণ,
আৰু (৪) উদ্দেশ্য বা
চূড়ান্ত কাৰণ।
উদাহৰণস্বৰূপে, মাটিৰ কলহ ধৰা যাক—
- উপাদান কাৰণ: কলহটো যি মাটিৰে বনোৱা হৈছে, সেই মাটি হ’ল কলহৰ
উপাদান কাৰণ।
- আকাৰিক কাৰণ: কলহটোৰ বিশিষ্ট আকাৰ বা গঠন—যি ৰূপত কুমাৰে তাক ভাবিছে—সেয়া হ’ল আকাৰিক কাৰণ।
- নিমিত্ত কাৰণ: কুমাৰে কলহটো নিৰ্মাণ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা শক্তি, যন্ত্র, কৌশল আদি হ’ল নিমিত্ত কাৰণ।
- উদ্দেশ্য বা চূড়ান্ত কাৰণ: যি উদ্দেশ্যত কলহটো বনোৱা হৈছে—পানী
কঢ়িওৱা বা জমা কৰি ৰখা—সেয়া হ’ল উদ্দেশ্য বা চূড়ান্ত কাৰণ।
এই তত্ত্বৰ জৰিয়তে এৰিষ্টটলে দেখুৱাইছে যে,
যিকোনো বস্তু বা
প্ৰক্ৰিয়াৰ পেছত বহু স্তৰৰ কাৰণ জড়িত থাকে, আৰু সকলোবোৰ জানিলেহে
সম্পূৰ্ণ বুজ পাওয়া যায়।
(খ) অভিজ্ঞতাবাদীসকলৰ দ্রব্য সম্পর্কে মতামত।
উত্তৰঃ দৰ্শনৰ ইতিহাসত এৰিষ্টটলৰ পাছত অভিজ্ঞতাবাদী আৰু বুদ্ধিবাদী দাৰ্শনিকসকলে
"দ্রব্য" সম্বন্ধে গভীৰভাৱে আলোচনা কৰিছে। বিশেষকৈ অভিজ্ঞতাবাদী
দাৰ্শনিকসকল এয়ে দ্রব্য আৰু গুণৰ সম্পৰ্ক বুজাবলৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ মত আগবঢ়াইছে।
এৰিষ্টটলৰ পাছত অভিজ্ঞতাবাদী দার্শনিক জন ল'ক (John
Locke) এ দ্রব্যৰ বিষয়ে কয় যে, ই হৈছে গুণসমূহৰ আশ্ৰয় বা আধাৰ,
যিটো নিজেই অজ্ঞাত আৰু অজ্ঞেয়। ল’কৰ মতে, গুণবোৰ — যেনে ৰং,
গন্ধ, আকাৰ, সোৱাদ আদি — স্বনিৰ্ভৰ নহয়;
তেওঁলোকে কিবা এটা
আধাৰত অৱস্থিত থাকে। সেই "অজ্ঞাত আধাৰটো" হ'ল দ্রব্য। তেওঁ ইয়াক "something
I know not what" বুলি আখ্যা দিয়ে।
উদাহৰণস্বৰূপে, ধৰা যাক এটা আপেল আছে। আপেলটোৰ গুণ হ'ল: লাল ৰং, গোলাকাৰ, মিঠা সোবাদ, ইত্যাদি। এতিয়া
প্রশ্ন উঠে — এই গুণবোৰৰ বাহিৰে আপেলটোৰ ভিতৰত আন কিবা আছে নেকি? ল’কৰ মতে, সেই অজ্ঞাত 'কিবা এটা' (unknown
substratum) গুণবোৰৰ আধাৰ — ইয়ে হ'ল দ্ৰব্য।
কিন্তু ডেভিড হিউম (David
Hume), আন এগৰাকী অভিজ্ঞতাবাদী দাৰ্শনিকে, ল’কৰ মত অস্বীকাৰ কৰে। তেওঁৰ ‘A
Treatise of Human Nature’ গ্ৰন্থখনত তেওঁ কয় যে, দ্রব্যৰ অস্তিত্ব
স্বীকাৰ কৰাটো এটা ভুল বা ভ্ৰম। হিউমৰ মতে, আমি ইন্দ্ৰিয়জ অভিজ্ঞতাৰ
ভিতৰত যি পোৱা নাই, সেইটো সত্য বুলি ধৰি ল’ব নোৱাৰোঁ। অভিজ্ঞতাৰ মাধ্যমে আমি কেৱল গুণহে জানো — ৰং,
সোৱাদ, গন্ধ ইত্যাদি —
কিন্তু "গুণবোৰ য'ত আছে" বুলি কোৱা স্থায়ী দ্ৰব্য কেতিয়াও অভিজ্ঞতাত ধৰা
নপৰে। সেয়ে হিউমে দ্ৰব্যৰ ধাৰণাক অস্বীকাৰ কৰে।
(গ) হিউমৰ কাৰণতাৰ' সম্পর্কে মতামত।
উত্তৰঃ আধুনিক অভিজ্ঞতাবাদী দাৰ্শনিক ডেভিড হিউমৰ কাৰ্যকাৰণ সম্পৰ্কীয় মতবাদ দৰ্শনৰ
ইতিহাসত বিশেষভাৱে গুৰুত্বপূর্ণ। অভিজ্ঞতাৰ আধাৰত গঢ় লোৱা হিউমৰ চিন্তাধাৰা সন্দেহবাদী
দৃষ্টিভংগীৰে গঢ় লোৱা আৰু বিশেষকৈ কাৰ্য আৰু কাৰণৰ মাজত থকা সম্পৰ্কক তেওঁ
গভীৰভাৱে বিশ্লেষণ কৰে।
হিউমে প্ৰথমবাৰৰ বাবে কাৰ্য-কাৰণৰ
মাজত "অনিবার্যতা" (necessity) থকা বুলি কৰা ধাৰণাটো অস্বীকাৰ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে,
ধৰা যাক— ‘ক’ কাৰণ আৰু ‘খ’
কার্য বুলি আমি ধৰি ল’লো। যদি ‘ক’ ৰ পিছত নিয়মীয়াভাৱে ‘খ’ ঘটে, তেন্তেও হিউমৰ মতে,
আমি কেতিয়াও ‘ক’য়ে ‘খ’
সংঘটিত কৰিছে বুলি নিশ্চিতকৈ ক’ব নোৱাৰো। কাৰণ:
- আমি কেৱল ‘ক’ আৰু ‘খ’ ঘটনাক পাশাপাশি বা ক্ৰমাগতভাৱে ঘটে বুলি অভিজ্ঞতাত দেখা পাওঁ।
- কিন্তু সিহঁতৰ মাজত কোনো অনিবার্য যোগসূত্র বা আবশ্যিক সংযোগ দেখা নাপাওঁ।
- আমি কেৱল সহ অৱস্থান আৰু নিয়মীয়াকৈ অনুসৰণ (constant
conjunction) হে দেখি।
হিউমৰ মতে, মানুহে অভ্যাসতকৈ গঢ় লোৱা
এক মানসিক কু-চিন্তাৰ ফলস্বৰূপে আমি কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্ক কল্পনা কৰোঁ। বহুসময় ‘ক’ৰ
পিছত ‘খ’ ঘটিবলৈ দেখা পাই আমি অভ্যাসবশত ‘ক’ক কাৰণ আৰু ‘খ’ক কার্য বুলি ভবা আৰম্ভ
কৰোঁ। কিন্তু ই যুক্তিসংগত বা প্ৰত্যক্ষ অভিজ্ঞতাজনিত জ্ঞান নহয়।
সেয়ে হিউমৰ দৃষ্টিভংগীৰ মূল পয়েন্টসমূহ হ'ল—
- কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্ক কোনো অনিবার্যতা নহয়, কল্পনাজনিত
বিশ্বাস।
- আমি কেৱল ঘটনাসমূহৰ সহঅৱস্থান আৰু ক্ৰমবিকাশ দেখি।
- কাৰণ হ'ল নিয়মীয়াভাৱে আগত ঘটা ঘটনা, আৰু কার্য হ'ল নিয়মীয়াভাৱে তাৰ পাছত ঘটা ঘটনা।
- কাৰ্য-কাৰণৰ মাজৰ কোনো 'অনুশীলনযোগ্য সংযোগ' (necessary
connection) আমাৰ অভিজ্ঞতাত ধৰা নপৰে।
এইদৰে হিউমে যুক্তি দিয়ে যে, কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্ক
বিজ্ঞানৰ মূল আধাৰ হ’লেও, ই নিখুঁত জ্ঞান নহয়, আৰু ই অভ্যাস আৰু
মনোবৃত্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। দ্রব্য কি? দ্রব্য ধাৰণাৰ উৎপত্তি সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণতে মানুহে ধাৰে যে দ্ৰব্যৰ ধাৰণা আমি প্রত্যক্ষ অভিজ্ঞতাৰ সহায়ত লাভ
কৰোঁ। অন্তঃপ্ৰত্যক্ষৰ মাধ্যমে আমি মানসিক দ্ৰব্য (অর্থাৎ আত্মা বা মন) আৰু
বাহ্যপ্ৰত্যক্ষৰ মাধ্যমে আমি জড় দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব অনুভৱ কৰিবলৈ সক্ষম হয়ো।
ল’কৰ মতে, প্রত্যক্ষৰ সহায়ত আমি মূলত
দ্ৰব্য নে দেখা পাওঁ, দেখি মাথোঁ গুণ বা গুণাৱলী। কিন্তু এই গুণবোৰে কোনো এক আধাৰৰ প্ৰয়োজন হয়,
যাক আশ্ৰয় কৰি
গুণবোৰ থাকে। সেই আধাৰ হিচাপে আমি দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব অনুমান কৰোঁ, যদিও সেই দ্ৰব্য
নিজে অজ্ঞাত বা অজ্ঞেয়। বার্কলিয়ে কয় যে অভিজ্ঞতাত আমি বিভিন্ন সংবেদন—দৰ্শন,
স্পৰ্শ আদিৰ এক
সংগঠন দেখি। এই সংবেদনবোৰক জানিব পাৰে মাথোঁ মন। গতিকে, তেওঁৰ মতে বাহ্যিক জড় বস্তু
বুলিবলৈ একো নাই, আছে মাথোঁ মন। তেওঁৰ মতে আত্মা বা মনক জানিব পাৰি মাথোঁ “Notion” (ধাৰণা)-ৰ দ্বাৰা।
হিউমৰ মতে, দ্ৰব্য বা আত্মা নামৰ কোনো
স্থায়ী বস্তু নাই। দ্ৰব্যৰ ধাৰণা হৈছে মাত্ৰ মনৰ অলীক কল্পনা। অভিজ্ঞতাত আমি
কিছুমান সংবেদন বাৰে বাৰে একেলগে পোৱা দেখি সিহঁতৰ মাজত এক সংগতি কল্পনা কৰোঁ,
যাৰ পৰা দ্ৰব্যৰ
ধাৰণাৰ উৎপত্তি হয়। যেনে চেনি দেখিলে বগা ৰং, মিঠা সোৱাদ আদি পাই আমি ধৰে
লওঁ যে ই এটা স্থায়ী দ্ৰব্য। কিন্তু হিউমৰ মতে, মন বা আত্মা বুলিও কোনো
স্থায়ী সত্তা নাই; মন হৈছে অনুভূতি আৰু ধাৰণাৰ এক ধাৰা বা প্ৰবাহ। আত্মাৰ ধাৰণা কল্পনাজনিত।
স্পেন্সাৰৰ মতে, দ্ৰব্যৰ ধাৰণা আমাৰ
সহজাত—অর্থাৎ ই পুৰুষানুক্ৰমে সঞ্চিত অভিজ্ঞতাৰ ফল। যদিও এই ধাৰণাৰ মূল উৎস
অভিজ্ঞতাহে, বহু প্রজন্মৰ অভিজ্ঞতা সঞ্চিত হৈ ইয়াক সহজাত ৰূপ দিছে।
কিন্তু অভিজ্ঞতাবাদীসকল দ্ৰব্যৰ ধাৰণাৰ উৎস
সঠিকভাবে ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰে। ল’কে নিজেও স্বীকাৰ কৰে যে, অভিজ্ঞতাৰ পৰা দ্ৰব্যক নে
দেখা পোৱা যায়, তথাপি ইয়াক মানিবই লাগে। ইয়াৰ অৰ্থ, দ্ৰব্যৰ ধাৰণা হৈছে অভিজ্ঞতাৰ পূৰ্বগামী আৰু মনৰ
ভিতৰৰ পৰা উদ্ভূত। মিলৰ মতে, “দ্ৰব্য হৈছে সংবেদনৰ স্থায়ী সম্ভাবনা।” এই কথাৰে
তেওঁ পৰোক্ষভাৱে দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰে।
হিউমে দ্ৰব্য ব্যাখ্যা কৰিবলৈ অনুষংগ নীতি
ব্যৱহাৰ কৰে। কিন্তু যদি দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব আগতে স্বীকাৰ নকৰে, তেনেহ’লে অনুষংগ
নীতিও ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰি। এই সমালোচনাই স্পেন্সাৰৰ ক্ষেত্ৰতো খাটে ইমানুৱেল
কান্টৰ মতে, দ্ৰব্যৰ ধাৰণা অভিজ্ঞতাৰ পূৰ্বগামী (a priori)। ই মৌলিক ধাৰণাৰ অংশ,
যাৰ সহায়ত
অভিজ্ঞতাৰে প্ৰাপ্ত সংবেদনবোৰক আমি সংগঠিত কৰি অৰ্থপূর্ণ জ্ঞান গঢ়ি তুলোঁ।
হেগেলৰ মতে, দ্ৰব্যৰ মূল ধাৰণা উৎপন্ন
হয় আত্মসচেতনতা (self-consciousness) ৰ পৰা। অন্তঃপ্ৰত্যক্ষৰ সহায়ত আমি গম পাওঁ যে
মানসিক অৱস্থা যিমানেই পৰিৱর্তনশীল নহওক, তাতে এটা স্থায়ী আত্মা থাকে। আত্মাই সকলো মানসিক
ধাৰণা, সংবেদন, ইচ্ছা আদিৰ মাজত ঐক্য স্থাপন কৰে। সেয়ে আত্মাই হৈছে এক একক স্থায়ী সত্তা।
মানসিক প্রত্যক্ষৰ সহায়ত আমি দ্ৰব্যৰ ধাৰণা লাভ
কৰোঁ আৰু analogical (সাদৃশ্য) ধাৰণাৰ সহায়ত সেই ধাৰণাক বাহ্য বস্তুত আৰোপ কৰোঁ। বাহ্যিকভাবে আমি
মাথোঁ সংবেদনহে লাভ কৰোঁ, দ্ৰব্য নহয়। সেয়ে দ্ৰব্যৰ ধাৰণা মূলত
আত্মসচেতনতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। একে অৱস্থাত বহুত পৰিৱর্তনৰ মাজতো আমি যাক স্থায়ী
আৰু একক সত্তা ৰূপে অনুভৱ কৰোঁ, সেয়াই আত্মা। এই আত্মাৰ উপলব্ধি হয় আত্মসচেতনতাৰ
মাধ্যমে।
২। দ্রব্য কি? ইয়াৰ বিভিন্ন মত সমূহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ দ্ৰব্যৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ হ'ল Substance। গ্ৰীক দাৰ্শনিক এৰিষ্টটলে
"Substance" শব্দটো 'Ousia' বুলি উল্লেখ কৰিছে, যাৰ অৰ্থ “অস্তিত্ব”।
লেটিনত, “Substance” মানে — “Sub” অর্থাৎ “তলত” আৰু “Stance” অৰ্থ “অৱস্থান কৰা”, অর্থাৎ যি কিবা বস্তু এটাৰ
তলত থাকে বা যাৰ ওপৰত বস্তু নিৰ্ভৰ কৰে।
দর্শনত দ্ৰব্য হৈছে এক মৌলিক সত্তা — যাৰ ওপৰত গুণ, পৰিবৰ্তন বা বস্তুসমূহ
নিৰ্ভৰ কৰে। এই বিষয়টো ভাৰতীয়, পাশ্চাত্য বা আন যিকোনো দাৰ্শনিক পদ্ধতিতো
গুৰুত্বপূৰ্ণ হিচাপে বিবেচিত হয়।
(ক) দ্ৰব্য সন্দর্ভত দাৰ্শনিকসকলৰ মতঃ দার্শনিকসকলৰ মতে দ্ৰব্য
হৈছে:
- শাশ্বত আৰু পৃথক পৃথক (যেনে:
এৰিষ্টটল)
- চিৰন্তন (যেনে: স্পিনোজা, লেইবনিজ)
- আধাৰ, যাৰ ওপৰত গুণ বা গঠনৰ ভিত্তি থাকে।
এই পৃথকত্বৰ অৰ্থ হৈছে — এটা দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব অন্য এটা দ্ৰব্যৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল নহয়। এইটো স্বনিৰ্ভৰ অস্তিত্ব বোলে।
(খ) প্ৰাচীন গ্ৰীক দাৰ্শনিকসকলৰ দৃষ্টিভংগী
থেলচ্: সকলো বস্তুৰ আধাৰ "পানী"।
এনাক্সিমেন্ছ: আধাৰ হ’ল "বায়ু"।
এনাক্সিমেন্ডাৰ: আধাৰ হ’ল "অনির্ণীত গোট"।
ডেমোক্রিটাছ: "পৰমাণু" হ’ল সকলো বস্তুৰ মৌলিক গঠনকাৰী।
(গ) এৰিষ্টটলৰ মতে দ্ৰব্য
এৰিষ্টটলে ‘Categories’ আৰু ‘Metaphysics’ গ্ৰন্থত দ্ৰব্যৰ তিনিধৰণ
উল্লেখ কৰিছে:
- মৌলিক দ্ৰব্য (Individual, যেনে “জিমি”)
- গৌণ দ্ৰব্য (Category, যেনে “কুকুৰ”)
- বিধেয় গুণ (Predicates, যেনে “মুগা বৰণ”)
তেওঁ মতে, দ্ৰব্য হৈছে উপাদান (matter) আৰু আকাৰ (form) ৰ সংমিশ্ৰণ। তেওঁ
প্লেটোৰ দৰে আকাৰক পৰমসত্তা বুলি নাকচ কৰিছে।
(ঘ) অভিজ্ঞতাবাদী দাৰ্শনিকসকলৰ দৃষ্টিভংগী
- ডেকাৰ্ট: দুবিধ দ্ৰব্য — জড় দেহ (extension) আৰু মন (thought)।
- স্পিনোজা: কেৱল এটা দ্ৰব্য — ঈশ্বৰ বা প্রকৃতি। আন বস্তুবোৰ সেই
দ্ৰব্যৰ ৰূপ।
- ল’ক: দ্ৰব্য হৈছে গুণৰ আধাৰ। গুণবোৰক ধাৰণ কৰিবলৈ এটা
"অজ্ঞাত আধাৰ" প্ৰয়োজন।
- ডেভিড হিউম: দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব কল্পনামূলক, যিহেতু ইন্দ্ৰিয়ত পোৱা নাযায়। সেয়া এক "ভ্ৰম"।
(ঙ) সমসাময়িক মত
সমসাময়িক দর্শনত দ্ৰব্য বিষয়ক দুটা প্ৰধান মত আছে:
- Substance
Theorists (দ্ৰব্য সিদ্ধান্তবাদী):
- গুণৰ ওপৰিও এক পৃথক দ্ৰব্য থাকে।
- "Bare
Particular" (গুণহীন মৌলিক দ্ৰব্য) আৰু "Thick
Particular" (গুণযুক্ত দ্ৰব্য) ধাৰণা আগবঢ়ায়।
- Inherence
relation ধাৰণা — গুণবোৰ দ্ৰব্যত নিহিত থাকে। যেনে: আপেলৰ ৰঙা
ৰং।
- Bundle
Theorists (সমষ্টি সিদ্ধান্তবাদী):
- দ্ৰব্য গুণবোৰৰ এক সমষ্টি মাত্ৰ।
- গুণৰ বাহিৰে কোনো পৃথক দ্ৰব্য নাই।
দ্রব্য দৰ্শনৰ এক মূলভূত তত্ত্ব। ই বস্তু,
সত্তা, গুণ আৰু অভিজ্ঞতাৰ
আধাৰত পৰ্যালোচনা কৰা হয়। সময় অনুসৰি দাৰ্শনিকসকলে একে বিষয়ে বিভিন্ন দৃষ্টিভংগীৰ
পৰা ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে। তথাপিও দ্ৰব্যৰ ধাৰণাই দর্শনৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হিচাপে
গুৰুত্ব ৰখা হৈছে।
৩। অভিজ্ঞতাবাদীসকলৰ 'দ্ৰব্যৰ ধাৰণা' কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অভিজ্ঞতাবাদী দাৰ্শনিক জন ল’কৰ মতে, জ্ঞানৰ মূল উৎস হ’ল অভিজ্ঞতা। তেওঁ ক’লে যে
অভিজ্ঞতা দুটা উপায়েৰে আহে—(ক) বাহ্যপ্ৰত্যক্ষ (sensation) আৰু (খ) আন্তঃপ্ৰত্যক্ষ (reflection)। বাহ্যপ্ৰত্যক্ষৰ
জৰিয়তে আমি বাহ্য জগতৰ বস্তুবোৰৰ গুণসমূহ জানো, যেনে ৰং, গন্ধ, ৰূপ, শব্দ আদিকে ধৰি। আৰু
আন্তঃপ্ৰত্যক্ষৰ সহায়ত মানসিক প্ৰক্ৰিয়াবোৰ—জেনে চিন্তা, ইচ্ছা, স্মৃতি, সন্দেহ, বিশ্বাস আদি—জানিব
পাৰি। ল’কৰ মতে, বাহ্যপ্ৰত্যক্ষই কেবল বস্তুৰ গুণসমূহ দিয়েই ধৰে, কিন্তু গুণবোৰ শূন্যত বা
একো আশ্রয় নথকা অৱস্থাত থাকিব নোৱাৰে। সেই বাবে তেওঁ ধৰিলে যে গুণবোৰে কোনো এক
আধাৰত অৱস্থিত থাকিবই লাগিব, যাক তেওঁ “Substratum” বা আধাৰ বুলি ক’লে—এই
আধাৰেই “দ্ৰব্য”।
যদিও এই দ্ৰব্য নিজে কেতিয়াও প্রত্যক্ষ নকৰা যায়, তথাপিও ল’কে ইয়াৰ অস্তিত্ব
স্বীকাৰ কৰিছে, কাৰণ গুণবোৰৰ অস্তিত্বৰ ব্যাখ্যা দিবলৈ এক আধাৰৰ প্ৰয়োজন। মনৰ ক্ষেত্ৰতো,
তেওঁ “আত্মা” বা
“মানসিক দ্ৰব্য”ৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰিলে—যি সকলো মানসিক প্ৰক্ৰিয়াৰ আধাৰস্বৰূপ।
সেয়া অজ্ঞাত হ’লেও, মানসিক অভিজ্ঞতাৰ বাবে আত্মাৰ অনুমান অনিৱাৰ্য। ল’ক অভিজ্ঞতাবাদী হ’লেও,
ডেকাৰ্টৰ দৰে তেওঁ
জড় দ্ৰব্য, আত্মা আৰু ঈশ্বৰ—এই তিনিটাৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰিছিল।
স্পিনোজাই ডেকাৰ্টৰ “Substance”ৰ সংজ্ঞা গ্ৰহণ কৰি
দেখুৱাইছিল যে সেই সংজ্ঞাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত কেৱল ঈশ্বৰে একমাত্ৰ সত্যিকাৰ দ্ৰব্য হ’ব
পাৰে। কাৰণ ডেকাৰ্টে দ্ৰব্যক সংজ্ঞা দিছিল, “যি কিবা বস্তু অন্য কিছুৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।” কিন্তু তেওঁৰ মতে মন আৰু দেহ (বা জড় দ্ৰব্য) ঈশ্বৰৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল। এই দ্বৈততাৰ পৰিৱৰ্তে স্পিনোজাই একত্ববাদ (monism) প্ৰস্তুত কৰিলে।
তেওঁৰ মতে, জড় আৰু মন ঈশ্বৰৰ অসীম গুণৰ ভিতৰত কেৱল দুটা গুণহে; সেয়ে ঈশ্বৰ, প্ৰকৃতি আৰু
দ্ৰব্য—এই সকলো একে। ঈশ্বৰ মানেই দ্ৰব্য, দ্ৰব্য মানেই প্ৰকৃতি।
বার্কলিয়ে সম্পূৰ্ণভাৱে জড় দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব
অস্বীকাৰ কৰে, কিন্তু আত্মা বা মনৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰে। তেওঁৰ মতে, “বস্তু” বুলি কোৱা বস্তুবোৰ
সংবেদনসমূহৰ সমষ্টিমাত্র। কোনো বস্তুক বাস্তৱ বুলি ধৰা হ’ব, যদি সেই বস্তুক কোনো মন
(জীৱাত্মা বা পৰমাত্মা) এ অনুভৱ কৰে। যিহেতু জড় দ্ৰব্য নিজে অনুভৱ নকৰে আৰু ই
মানসিক অভিজ্ঞতাৰ বিষয় নহয়, সেয়ে ইয়াৰ অস্তিত্ব ধৰা নহয়। কিন্তু আত্মাৰ
বিষয়ে আমি কেৱল “Notion” ৰাখিব পাৰো, সঠিক সংজ্ঞা নহয়।
হিউমে অভিজ্ঞতাৰ বাহিৰে কোনো বস্তুৰ অস্তিত্ব
স্বীকাৰ নকৰে। তেওঁৰ মতে জড় দ্ৰব্য বা আত্মাৰ কোনো নিশ্চিত অস্তিত্ব নাই। দ্ৰব্য
কেবল সংবেদনসমূহৰ ধাৰা আৰু আত্মা মানসিক অভিজ্ঞতাৰ ধাৰা মাত্ৰ। অৰ্থাৎ, “আমি যি দেখি,
অনুভৱ কৰোঁ”—সেয়াহে
বাস্তৱ। মিলেও এই দৃষ্টিভংগীকেই অনুসৰণ কৰি কয় যে জড় দ্ৰব্য মানে “সংবেদনৰ
সম্ভাৱনা”হে। দ্ৰব্য কল্পনাৰ পৰিণাম। মন হ’ল অনুভূতি আৰু ধাৰণাৰ সমষ্টি। তেওঁ
শাশ্বত বা স্থায়ী কোনো দ্ৰব্যৰ অস্তিত্বক অস্বীকাৰ কৰে।
৪। ডে কাৰ্টৰ 'দ্ৰব্যৰ ধাৰণা' কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ডেকাৰ্টে তেওঁৰ দৰ্শনত সংশয়াত্মক পদ্ধতিৰ মাধ্যমে আত্মাৰ অস্তিত্ব
নিশ্চিত কৰাৰ পিছতেই থমকি নাথাকিল। তেওঁ “Cogito Ergo Sum” (মই ভাবোঁ, গতিকে মই আছোঁ)
উক্তিটোক মৌলিক সত্যৰূপে গ্ৰহণ কৰি, তাৰ আধাৰত ঈশ্বৰ আৰু বহিঃজগতৰ অস্তিত্বো
প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ আগবাঢ়ে। ডেকাৰ্টৰ মতে, আত্মাৰ অস্তিত্বৰ বিষয়ে সন্দেহ নকৰিলেও, বাহ্যিক জগতৰ
অস্তিত্ব সন্দেহাতীত নহয়, কিয়নো জগতৰ বস্তুসমূহ মনৰ চিন্তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ
নকৰে। কিন্তু মনৰ চিন্তাবোৰ বাহ্যিক বস্তুসমূহৰ আধাৰত উদ্ভূত হয়।
ডেকাৰ্টে তেওঁৰ অনুসন্ধানত সকলো বস্তুক সন্দেহৰ
ভেটিত যাচাই কৰি শেষত এক সর্বশক্তিমান সত্তাৰ (ঈশ্বৰ) অস্তিত্বৰ অনুমান
কৰে, যাৰ দ্বাৰা এই পৃথিৱীৰ নিশ্চিততা প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পাৰি। ঈশ্বৰক তেওঁ একমাত্র সৰ্বস্বতন্ত্ৰ তথা
নিৰ্ভৰশীলতামুক্ত দ্ৰব্য বুলি গণ্য কৰিছে। ডেকাৰ্টৰ মতে, এই ঈশ্বৰৰ ইচ্ছাৰ
বাহিৰে জগতৰ কোনো বস্তুৰ অস্তিত্ব সম্ভৱ নহয়। গতিকে ঈশ্বৰেই একমাত্র পৰম দ্ৰব্য, আৰু মন আৰু জড় হ'ল ঈশ্বৰৰ সৃষ্টি,
অৰ্থাৎ আপেক্ষিক বা
নিৰ্ভৰশীল দ্ৰব্য।
তেওঁ দ্ৰব্যক সংজ্ঞা দিছিল – "সেই
বস্তু, যি নিজৰ অস্তিত্বৰ বাবে আন কিছুমানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।" এই সংজ্ঞাৰ আধাৰত
মাথোঁ ঈশ্বৰৰ অস্তিত্বহে পৰম দ্ৰব্য হিচাপে গণ্য হয়। তথাপিও ডেকাৰ্টে তিনিটা দ্ৰব্য স্বীকাৰ
কৰিছিল—ঈশ্বৰ (সর্বস্বতন্ত্ৰ), মন (spirit), আৰু জড় (matter)। মন আৰু জড়ৰ অস্তিত্ব
ঈশ্বৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। তেওঁ মনক আধ্যাত্মিক দ্ৰব্য আৰু জড়ক ভৌতিক দ্ৰব্য ৰূপে অভিহিত কৰে।
দুয়োটাই একে সময়ত পৰস্পৰ বিৰোধী আৰু পৰস্পৰে নিৰপেক্ষ।
ডেকাৰ্টৰ মতে, প্ৰত্যেক দ্ৰব্যৰ নিজস্ব গুণ থাকে।
- মনৰ গুণ হ'ল চিন্তা (Thought) — ই চেতন, কিন্তু বিস্তৃত নহয়।
- জড়ৰ গুণ হ'ল বিস্তৃতি (Extension) — ই বিস্তৃত, কিন্তু চেতন নহয়। তেওঁ কয় যে, চৈতন্যই আত্মাৰ
মৌলিক গুণ, আৰু বিস্তৃতিই জড় বস্তুৰ মৌলিক গুণ।
ডেকাৰ্টে দ্ৰব্য, গুণ আৰু পর্যায়ক সম্পর্কিত যি বিশ্লেষণ দিছে তাত—
- গুণ হ’ল দ্ৰব্যৰ মৌলিক বৈশিষ্ট্য, যাৰ দ্বাৰাই
দ্ৰব্যক চিনাক্ত কৰা যায়।
- পৰ্যায় হ’ল দ্ৰব্যৰ গুণৰ পৰিবৰ্তনশীল ৰূপ, যেনে আকাৰ, গন্ধ, ৰং ইত্যাদি। গুণবিহীন দ্ৰব্য কল্পনা কৰিব
নোৱাৰি, কিয়নো গুণৰ জৰিয়তে হে দ্ৰব্য প্ৰস্ফুট হয়।
ডেকাৰ্টৰ মতে, জড় দ্ৰব্যৰ গুণ বিস্তৃতি হৈছে আৰু বিস্তৃতি
তিনিটা মাত্রা লৈ গঠিত — দৈৰ্ঘ্য, প্রস্থ আৰু গভীৰতা। তেওঁৰ মতে, জগতত কোনো শূন্যস্থান নাই; সকলো স্থানত কোনো ন
কোনো জড় দ্ৰব্য আছে। লগতে তেওঁ পৰমাণুবাদ অস্বীকাৰ কৰে, কিয়নো জড় পদাৰ্থ
অনন্তভাৱে বিভাজ্য। জগতত সকলো জড় বস্তু অনন্তভাৱে বিস্তৃত, গতিকে পৰমাণুৰ অস্তিত্ব নাই।
তেওঁৰ মতে, জড় পদাৰ্থ নিজে চলনক্ষম নহয়। সেইবাবে জগতত যি গতি
দেখা যায়, সেয়া ঈশ্বৰৰ দ্বাৰা আৰোপিত গতি। ঈশ্বৰে সৃষ্টি কৰাৰ সময়তে
জড় বস্তুবোৰত যি গতি আৰু শক্তি প্ৰদান কৰিছিল, সেয়াই জগতৰ সকলো গতিৰ উৎস। এই মতক “অবিৰত সৃষ্টিক্ৰিয়া” (Continuous
Creation) বুলি কোৱা হয়। এই মতবাদৰ জৰিয়তে ডেকাৰ্টে পদাৰ্থ-বিজ্ঞানৰ “শক্তি সংৰক্ষণ
সুত্ৰ”ৰ আভাস আগতীয়াকৈ দাঙি ধৰিছে।
ডেকাৰ্টে মানুহৰ দেহক এক যন্ত্ৰ বুলি বিবেচনা কৰিছে,
যেনে অন্যান্য
প্ৰাণীৰ দেহ। কিন্তু মানুহৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁ চেতন আত্মাৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰিছে,
যাৰ দ্বাৰা তেওঁ
জড়বাদীৰ পৰা পৃথক হৈ পৰে। তেওঁৰ মতে, উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীবোৰো যান্ত্রিকভাৱে চলিত হয়,
কিন্তু ইহঁত চেতন
নহয়।
ডেকাৰ্টৰ চিন্তাত, জগতটো দুটা ভাগত বিভক্ত —
- ভৌতিক জগত (যন্ত্ৰসদৃশ জড় বস্তু)
- আধ্যাত্মিক জগত (চেতন আত্মা)
তেওঁ বাস্তৱবাদী আছিল, কিয়নো তেওঁ বিশ্বাস
কৰিছিল যে জগতৰ বস্তুবোৰে নিজৰ স্বতন্ত্ৰ অস্তিত্ব ৰাখে, যি প্ৰত্যক্ষ
নোহোৱাৰ অৱস্থাতো থাকে।
ডেকাৰ্টে প্রধান গুণ (primary
qualities) — যেনে পৰিমাণ, আকৃতি, বিস্তৃতি আদিক বস্তুৰ মৌলিক বৈশিষ্ট্য হিচাপে স্বীকাৰ কৰে। আনহাতে অপ্রধান গুণ (secondary
qualities)— যেনে ৰং, গন্ধ, শব্দ ইত্যাদি বস্তুৰ ওপৰত নয়, চেতনা বা ইন্দ্ৰিয়ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল বুলি কয়।
এই গুণৰ বিভাজন জন ল’ক-এ আৰও বিকাশ কৰে,
কিন্তু
মূলপূৰ্বকভাবে ই ডেকাৰ্টৰ চিন্তাধাৰাৰ পৰা আৰম্ভ হয়। ডেকাৰ্টৰ দৰ্শনে আধুনিক বিজ্ঞান,
বিশেষকৈ
পদাৰ্থবিজ্ঞান আৰু যান্ত্রিকবাদেৰ ভিত্তি গঢ়াৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা
পালন কৰিছে। তেওঁৰ চিন্তাধাৰাত আধুনিক যুগৰ যুক্তিবাদ, বাস্তৱবাদ আৰু যান্ত্ৰিক
দৃষ্টিভংগীৰ দিশে গম্ভীৰ পদক্ষেপ পোৱা যায়।
৫। স্পিনোজাৰ দ্ৰব্যৰ ধাৰণাটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণতে “দ্ৰব্য” বুলিলে আমি বুজো যে ই হৈছে এনে এক মৌলিক সত্তা যাৰ পৰা সকলো
ধৰণৰ ক্ৰিয়া, পৰিবর্তন আৰু শক্তিৰ উৎস উদ্ভূত হয়। দ্ৰব্যৰ বিষয়ে বিভিন্ন দাৰ্শনিকে বিভিন্ন
মত দাঙি ধৰিছে, তথাপিও বুদ্ধিবাদী দাৰ্শনিক স্পিনোজাৰ দৰ্শনত দ্ৰব্যৰ ধাৰণাই দৰ্শনৰ ইতিহাসত
এক বিশেষ স্থান অধিকার কৰিছে।
পাশ্চাত্য চিন্তা-ধাৰাত বুদ্ধিবাদী দাৰ্শনৰ
জনক ৰেনে ডেকাৰ্টৰ দ্ৰব্য-সংজ্ঞাক গ্ৰহণ কৰি, স্পিনোজাই অদ্বৈতবাদী দৃষ্টিকোণৰ পৰা
দ্ৰব্যক পৰম সত্যৰূপে ব্যাখ্যা কৰিছে। স্পিনোজাৰ মতে, দ্ৰব্য আৰু ঈশ্বৰ একে। তেওঁ ডেকাৰ্টৰ
আত্মনিৰ্ভৰশীল আৰু অক্ষয় দ্ৰব্যৰ সংজ্ঞাক গ্ৰহণ কৰি তাত নিজৰ একত্ববাদী দৃষ্টিভংগী
সংযোজন কৰে।
তেওঁ দ্ৰব্যক সংজ্ঞা দিয়ে: “Substance
is that which exists in itself and is conceived through itself.” অৰ্থাৎ, দ্ৰব্য হৈছে এনে এক
বস্তু, যি নিজৰ ভিতৰত অৱস্থিত আৰু যাক ধাৰণা কৰিবলৈ আন কিছুমানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব
নালাগে। ইয়াৰ ধাৰণাৰ বাবে আন কিবা বস্তুৰ ধাৰণা আগত অনুমান কৰিব লাগিব নালাগে।
এই সংজ্ঞাৰ আধাৰত স্পিনোজাই তিনিটা মৌলিক সত্ত্বক উল্লেখ কৰে:
- Substance
(দ্ৰব্য) – যি নিজেৰে
অৱস্থিত।
- Attribute
(গুণ) – যাৰ দ্বাৰা
দ্ৰব্যৰ স্বৰূপ ধৰা যায়।
- Mode
(পৰ্যায়) – দ্ৰব্যৰ
পৰিবর্তনশীল অৱস্থা বা দ্ৰব্যৰ বিকাশ।
স্পিনোজাৰ মতে, ইবোৰ পৃথক নহয়; সকলো একে দ্ৰব্যৰ
বিভিন্ন দৃষ্টিভংগী বা বিকাশমাত্র। তেওঁ তেওঁৰ দৰ্শনত এই একত্ব অনুভৱৰ ওপৰতে
গুৰুত্ব দিয়ে। তেওঁ জগতৰ সকলো বস্তুক একে দ্ৰব্যৰ অনিবাৰ্য বিকাশ বুলি ব্যাখ্যা কৰে। এই
দ্ৰব্য পৰম, স্বয়ংসম্পূর্ণ আৰু নিৰপেক্ষ।
তেওঁৰ মতে, দ্ৰব্য:
- অসীম (infinite) — কিয়নো সীমা মানে হ’ল সীমাৰ বাহিৰত আন
বস্তু থাকিব লাগিব, যি দ্ৰব্যৰ স্বাভাৱিকতা খণ্ডন কৰে।
- স্বনির্ধাৰিত (self-determined) আৰু স্বসংগঠিত (self-contained) — ইয়াক কোনো
বাহ্যিক বস্তুয় পৰিবৰ্তন কৰিব নোৱাৰে।
- সত্যৰ আধাৰ — জগতৰ সকলো বস্তু এই দ্ৰব্যৰ অন্তৰ্গত,
ইয়াৰ বাহিৰে কিছু নাই।
স্পিনোজাই দ্ৰব্যৰ ব্যাখ্যাত জ্যামিতিক পদ্ধতি অৱলম্বন কৰিছে,
যেনে ইউক্লিডৰ
জ্যামিতিত ধাৰণা-সংজ্ঞা-সিদ্ধান্তৰ ধাৰাবাহিকতা দেখা যায়। তেওঁ কয় যেনেকৈ ত্রিভুজৰ
সংজ্ঞা অনুসৰি তাৰ তিনি কোণৰ যোগফল দুই সমকোণ হয়, তেনেকৈ দ্ৰব্যৰ স্বভাৱৰ পৰা
সকলো গুণ আৰু পৰ্যায় অনিৱাৰ্যভাৱে নিগমিত হয়।
এইখিনিত স্পষ্ট হয় যে, স্পিনোজাৰ মতে—
- দ্ৰব্য একেই আৰু অদ্বিতীয়,
- ই সকলো বস্তুৰ কাৰণ,
- আৰু সকলোৱে ইৰ ভিতৰতে অন্তর্নিহিতভাবে বিৰাজ কৰে।
সেয়ে স্পিনোজাৰ দৃষ্টিত, দ্ৰব্যই হ’ল সৰ্বাধিক সদর্থক তথা
বাস্তৱ সত্তা, যাক কোনো নিৰ্দিষ্ট গুণ বা পৰ্যায়ৰে সম্পূৰ্ণভাবে ব্যাখ্যা কৰা সম্ভৱ নহয়,
কিন্তু এই দ্ৰব্যৰ
ভিতৰতেই সকলো গুণ আৰু পৰ্যায় অনাৱৃত হয়। এই একত্ববাদী দৃষ্টিভংগীই স্পিনোজাৰ
দৰ্শনৰ মূল আধাৰ।
৬। স্পিনোজাৰ দ্রব্য সম্পৰ্কীয় মতবাদটোৰ সমালোচনা ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ স্পিনোজাৰ দৰ্শনত দ্ৰব্যক কেন্দ্ৰীয় স্থান দিয়া হৈছে যদিও এই ধাৰণাটো সম্পূর্ণ
দোষমুক্ত নহয়। তলত স্পিনোজাৰ দ্ৰব্যৰ ধাৰণাৰ কিছুমান মূল দুৰ্বলতা আলোচনা কৰা হ’লঃ
(১) দ্ৰব্যৰ ধাৰণাৰ অস্পষ্টতা: স্পিনোজাই দ্ৰব্যক ঈশ্বৰ
তথা প্রকৃতিৰ সৈতে অভিন্ন বুলি ব্যাখ্যা কৰিছে। কিন্তু তেওঁ যি দ্ৰব্যৰ কথা কৈছে,
সেই দ্ৰব্যৰ বিষয়ে
কোনো স্পষ্ট বা উপযোগী সংজ্ঞা দিয়া হোৱা নাই। স্পিনোজাৰ দৰ্শনত দ্ৰব্য যেন এক
বিমূর্ত সত্তা, যাক দৈনন্দিন জীৱনত আমি যিদৰে বুজো বা ব্যৱহাৰ কৰো, তাৰ লগত মিল দেখা নাযায়।
(২) দ্ৰব্যৰ নঞর্থক ব্যাখ্যাৰ অসুবিধা: তেওঁ দ্ৰব্যক এনেদৰে
ব্যাখ্যা কৰিছে যে ই স্বতন্ত্ৰ, অসীম, আৰু কোনো বিশেষ গুণৰ দ্বাৰা ব্যাখ্যা কৰিব
নোৱাৰি। এই ধাৰণাত দ্ৰব্যক একেবাৰে নঞর্থক ৰূপত অৱস্থিত কৰা হৈছে। ফলস্বৰূপে,
দৰ্শনচিন্তাত ই এক
কঠিন আৰু জটিল ধাৰণাত পৰিণত হৈছে যাক সহজে উপলব্ধি বা বিশ্লেষণ কৰিব নোৱাৰি।
(৩) জন কেয়ার্ডৰ সমালোচনা: জন কেয়ার্ডে তেওঁৰ ‘Spinoza’ নামৰ গ্ৰন্থত
স্পষ্টকৈ উল্লেখ কৰিছে যে স্পিনোজাৰ দ্ৰব্য এক বিমূর্ত ঐক্যহে। সেই ঐক্য কোনো
মূর্ত, বাস্তৱভিত্তিক বা অভিজ্ঞতাৰ সৈতে সম্পৰ্কিত নহয়। চিন্তা আৰু সত্তাৰ মধ্যৰ
বিভেদক স্পিনোজাই সম্পূৰ্ণভাবে উপেক্ষা কৰিছে। ফলত তেওঁৰ ঐক্য ধাৰণাটো যেন
শূন্যতাত গঢ়ি উঠা, য'ত বাস্তৱ জগতৰ বিবিধতা বা বৈচিত্ৰ্যৰ উপযুক্ত ব্যাখ্যা নাই। এই কাৰণেই বহু
দাৰ্শনিকৰ মতে স্পিনোজাৰ দ্ৰব্যত অস্তিত্বৰ যৌক্তিক ব্যাখ্যা প্ৰাপ্ত নহয়।
(৪) ভেদ আৰু অভেদৰ সমস্যা: স্পিনোজাৰ দৰ্শনত অভেদৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছে।
তেওঁ একমাত্ৰ পৰম দ্ৰব্যৰ পৰা জগত আৰু জীৱনৰ উদ্ভৱ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে।
কিন্তু বাস্তৱিকতে, এই ব্যাখ্যায় পৃথক পৃথক সত্তা, বৈচিত্ৰ্য, বা ভেদৰ কোনো স্থান নাই। এই
কাৰণে দৈনন্দিন জীৱনত যি ধৰণে আমি দ্ৰব্য ধাৰণা কৰি থাকো, স্পিনোজাৰ দৰ্শনত সেই
স্পষ্টতা অনুপস্থিত।
(৫) বাৰ্ট্ৰেণ্ড ৰাছেলৰ মন্তব্য: বিখ্যাত দাৰ্শনিক
বাৰ্ট্ৰেণ্ড ৰাছেল স্পষ্টকৈ কৈছে, “যি ধাৰণাৰ ওপৰত স্পিনোজা নিৰ্ভৰ কৰে, সেয়া এনে এক ধাৰণা
যাক আধুনিক বিজ্ঞান বা দর্শনে গ্রহণ কৰিব নোৱাৰে।” এই মন্তব্য স্পষ্টকৈ স্পিনোজাৰ
দ্ৰব্যৰ ব্যাখ্যাৰ সীমাবদ্ধতা আৰু যুগোপযোগিতাৰ অভাৱ দেখুৱায়।
এইদৰে স্পিনোজাৰ দৰ্শনত দ্ৰব্যক কেন্দ্ৰীয় স্থান
দিয়া হলেও, তাৰ সংজ্ঞা, ব্যাখ্যা, আৰু ব্যৱহাৰ বহুলাংশে বিমূর্ত, অস্পষ্ট, আৰু জটিল। ফলস্বৰূপে,
তেওঁৰ দ্ৰব্য
ধাৰণাটো দৰ্শনচিন্তাত এক মৌলিক অৱদান হ’লেও, ই বহু সমালোচনাৰ বিষয় হৈ
পৰিছে।
৭। লেইবনিজৰ দ্রব্য সম্পকীয় মতবাদটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ স্পিনোজাই যি একত্ববাদেৰ (Monism) ধাৰণা আগবঢ়াইছিল, সেই একত্ব ধাৰণাই লেইবনিজক
গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত কৰিছিল। যদিও, স্পিনোজাই ঐক্যতাৰ ওপৰত জোৰ দিয়াৰ বাবে
বহুত্ববাদ (Pluralism) সম্পূৰ্ণৰূপে অস্বীকাৰ কৰিছিল। বিপৰীতে, লেইবনিজে বহুত্ববাদেৰ ওপৰত
ভিত্তি কৰি দৰ্শন গঢ়ি তোলে।
লেইবনিজৰ মতে, বস্তুসমূহৰ অস্তিত্ব বিচাৰি
পোৱা হয় অংশৰ ভিতৰত থকা স্বয়ংসম্পূর্ণতা আৰু শক্তিৰ দ্বাৰা। ডেকাৰ্টে দ্ৰব্যক এনে
এক সত্তা বুলি বিবেচনা কৰিছিল যাৰ অস্তিত্বৰ কাৰণে কোনো বহিৰাগত উপাদানৰ প্ৰয়োজন
নহয়। এই চিন্তাধাৰাৰ চূড়ান্ত বিকাশ দেখা যায় স্পিনোজাৰ সর্বেশ্বৰবাদত (Pantheism),
য’ত ঈশ্বৰ আৰু
প্ৰকৃতি একেই সত্তা হিচাপে গণ্য হয়।
তথাপি, লেইবনিজে ডেকাৰ্ট আৰু স্পিনোজা উভয়ৰ চিন্তাধাৰাত
গুৰুত্বপূৰ্ণ ত্ৰুটি চিনাক্ত কৰিছিল। ডেকাৰ্টৰ দ্বৈতবাদী দৃষ্টিভংগীৰ মতে ‘মন’ আৰু
‘বিস্তৃতি’ দুটা পৃথক সত্তা, কিন্তু বিস্তৃতি চিৰভাগযোগ্য আৰু নিষ্ক্ৰিয়;
এই ধাৰণাই ‘সত্য’ বা
মৌলিক সত্তা হিচাপে বিস্তৃতিক গ্ৰহণ কৰাটো সমস্যাজনক কৰি তোলে। লেইবনিজৰ মতে,
সত্য সত্তা হ’ব লাগে
সক্ৰিয় আৰু আত্ম-চেতন — যিটো স্পষ্ট চিন্তা আৰু অভ্যন্তৰীণ সক্ৰিয়তাৰ মাধ্যমে
আত্মপ্ৰকাশ কৰে।
লেইবনিজে দৰ্শনৰ জগতলৈ ‘মনাদ’ নামৰ এক মৌলিক
আধ্যাত্মিক সত্তাৰ ধাৰণা আনিছিল। মনাদ হৈছে অবিভাজ্য, বিস্তৃতিবিহীন, আধ্যাত্মিক শক্তি
বিন্দু, যাৰ ভিতৰত সক্ৰিয়তা আৰু প্রতীতি নিহিত থাকে। প্রতিটো মনাদ হৈছে এক ক্ষুদ্র
বিশ্ব — বিশ্বৰ এক পূৰ্ণ প্ৰতিফলন। মনাদবোৰ একে নহয়; সকলো মনাদৰ প্ৰতিফলনৰ
ক্ষমতা একে নহয়, কিয়নো সিহঁতৰ স্পষ্টতা বা আত্ম-সচেতনতা একে নহয়। মনাদবোৰকে তিনিভাগত ভাগ কৰা
হৈছে — নগ্ন মনাদ (অচেতন), আত্মা মনাদ (চেতন) আৰু স্পিৰিট মনাদ
(আত্ম-সচেতন)।
সকলো মনাদৰ ভিতৰতে ‘ক্ষুধা’ আৰু
‘প্রত্যক্ষ’-দুটি গুণ থাকে। ক্ষুধা হৈছে বিকাশৰ আকাংক্ষা, আৰু প্রত্যক্ষ মানে
অভ্যন্তৰীণ জগতৰ উপলব্ধি। উদাহৰণস্বৰূপে, লেইবনিজে সমুদ্ৰ গৰ্জনৰ তুলনা আনে — ক্ষুদ্র
ঢৌবোৰ পৃথকে পৃথকে অনুভৱ নকৰা গেলেও সিহঁতৰ সম্মিলিত ফল হৈছে গৰ্জন। একে ধৰণে
অস্পষ্ট প্রতীতি সমূহে মনাদত থকা বিকাশশীল শক্তিৰ চিহ্ন বহন কৰে।
মনাদৰ এটা বিশেষ ৰূপ হিচাপে লেইবনিজে যি ‘চিদনু’
(চেতনাত্মক আধ্যাত্মিক শক্তি বিন্দু) আখ্যা দিছে, সেইবোৰই বাস্তব দ্ৰব্য।
ভৌতিক পৰমাণু সৰ্বতোভাৱে বিভাজ্য আৰু নিষ্ক্ৰিয়, কিন্তু চিদনু সক্ৰিয় আৰু
অবিভাজ্য। ডেকাৰ্টৰ দৰে স্থিতিশীল দ্ৰব্যৰ ধারণাৰ পৰিপন্থী হৈ লেইবনিজে সক্ৰিয়,
বিকাশশীল দ্ৰব্যৰ
ধাৰণা আগবঢ়ায়।
চিদনুবোৰ খিৰিকীবিহীন — অৰ্থাৎ সিহঁতে বাহ্যিক
জগতৰ সৈতে কোনো ক্ৰিয়া-বিক্ৰিয়া নকৰে। তথাপিও, ঈশ্বৰে ‘সদৃশ সামঞ্জস্য’ (Pre-established
Harmony) ৰূপে সকলো চিদনুৰ অন্তৰ্নিহিত বিকাশ একে তাল মিলাই চলিবলৈ ব্যৱস্থা কৰি
ৰাখিছে। ই এক অন্তৰ্ভুক্তিক সমন্বয়, য’ত প্রতিটো মনাদ নিজস্ব নিয়মেৰে বিকশিত হয়,
কিন্তু সম্পূৰ্ণ
বিশ্বৰ সৈতে সদৃশভাৱে।
লেইবনিজে ‘Continuity’ বা ধাৰাবাহিকতাৰ নিয়মত
বিশ্বাস কৰিছিল। মনাদবোৰৰ মাজত পৰ্যায়ভেদ আছে, কিন্তু কোনো বিচ্ছেদ নাই।
উচ্চস্তৰীয়া মনাদত আত্ম-সচেতনতা দেখা যায়, যিটো কাম ইচ্ছা আৰু আকাংক্ষাৰে চালিত হয়।
নিম্নস্তৰীয় মনাদবোৰ উত্তেজনাৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত। এইদৰে, সক্ৰিয়তা আৰু চেতনা সৰল পৰা
জটিললৈ ধাৰাবাহিকভাৱে বিকশিত হয়।
‘Law of Indiscernibles’ অনুসৰি, পৃথিৱীত একে ধৰণৰ
দুটা মনাদ সম্ভৱ নহয়। প্ৰতিটো মনাদ একক, স্বতন্ত্ৰ আৰু নিজস্ব নিয়মত বিকাশ পায়। এই
নিয়মবোৰে চিদনুবোৰৰ ব্যক্তিত্ব আৰু মৌলিকত্ব নিশ্চিত কৰে।
লেইবনিজে আত্মা আৰু শৰীৰক একে দ্ৰব্যৰ দুটা দিশ
বুলি গণ্য কৰে। সেইবাবে আত্মাৰ জন্ম-মৃত্যু নাই — কেৱল দেহান্তৰ ঘটে, যিটো এক প্রাকৃতিক
পৰিবর্তন। আত্মা এটি প্রধান মনাদ হিচাপে অসংখ্য গৌণ চিদনুক নিয়ন্ত্রণ কৰে, যিবোৰে শৰীৰ গঠন কৰে।
লেইবনিজৰ মনাদ তত্ব এক শক্তিময় বিকল্প ৰূপত
ডেকাৰ্টৰ দ্বৈতবাদ আৰু স্পিনোজাৰ একত্ববাদৰ মাজত এক সাৰগর্ভ সমন্বয় সাধন কৰে। ইয়াত
জগতখন এক জীৱন্ত, সচেতন শক্তিৰ সমষ্টি হিচাপে পৰিগণিত হয়। প্রতিটো চিদনু হৈছে এক ক্ষুদ্র জগত,
যি নিজৰ মাজতেই অসীম
জগতখন প্ৰতিফলিত কৰি ৰাখে। এই ধাৰণাই দৰ্শনক এক গভীৰ আধ্যাত্মিক আৰু
আন্তঃসম্পর্কযুক্ত দিশত লৈ যায়।
৮। হিউমৰ কাৰ্যকাৰণ সম্বন্ধ মতবাদটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনত আমি যিবোৰ যুক্তি গঠন কৰো, সেয়া সাধাৰণতে কাৰ্য আৰু
কাৰণৰ সম্বন্ধৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। আমাৰ বিশ্বাস হয় যে সকলো ঘটনা কোনো কাৰণৰ ফলত
সংঘটিত হয়। দাৰ্শনিক হিউমৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণৰ ধাৰণাটো বাস্তৱ জ্ঞানৰ বাবে এক অতি
প্রয়োজনীয় উপাদান, যদিও এই ধাৰণাটোক আমি কেবল অভিজ্ঞতাৰ জৰিয়তে হে লাভ কৰো।
হিউমে "A Treatise of Human Nature" গ্ৰন্থত কাৰ্য-কাৰণৰ দুটা
সংজ্ঞা দাঙি ধৰে:
(১) দাৰ্শনিক বিশ্লেষণৰ ওপৰত আধাৰিত সংজ্ঞা
(২) মনোবৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণৰ ওপৰত আধাৰিত সংজ্ঞা
দ্বিতীয় সংজ্ঞা অনুসৰি, কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ এটা
মনস্তাত্বিক অভ্যাসৰ ফল। আমি বহুসময় ধৰি এটা ঘটনাৰ পিছত আন এটা ঘটনা সংঘটিত হ'ব দেখি থাকিলে আমাৰ
মনে ধাৰণা কৰে যে এই দুটা ঘটনাৰ মাজত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ আছে।
এই মানসিক অভ্যাস গঠনৰ চাৰিটা মূল চর্ত হ'ল—
- কাৰণ ঘটনাটোৱে কাৰ্যটোৰ পূৰ্বে হ’ব লাগিব (Precedence)
- কাৰণ আৰু কাৰ্য ওচৰা-ওচৰিকৈ সংঘটিত হ’ব লাগিব (Contiguity)
- ঘটনা দুটা সদায় একেলগে ঘটিব লাগিব (Constant conjunction)
- মনত সেই মিলৰ আধাৰত এক প্রত্যাশাৰ অভ্যাস গঠিত হ’ব লাগিব
হিউমৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণৰ সম্বন্ধ
কেতিয়াও priori (অভিজ্ঞতা পূৰ্ব) জ্ঞান নহয়; ই empirical (অভিজ্ঞতা-ভিত্তিক) জ্ঞান।
আমি কাৰণ-কাৰ্যৰ অনিবার্য সম্পৰ্ক প্ৰত্য়ক্ষ কৰি পোৱা নাই, কিন্তু অভ্যাস আৰু
পুনৰাবৃত্তিৰ ফলত মানসিক ধাৰণা গঢ়ি তোলে। যেনে—জুইত হাত দিলে পোৰে, শীতত বৰফ হয় ইত্যাদি।
হিউমে যুক্তি দিয়ে যে কাৰণ আৰু কাৰ্যৰ মাজত যি
অপৰিহাৰ্য সম্পৰ্ক বুলি আমি বিশ্বাস কৰো, সেয়া কল্পনাৰ ফল। কাৰণ:
- আমি কাৰ্য-কাৰণৰ অনিবার্য সংযোগক ইন্দ্ৰিয়গম্যভাৱে অনুভৱ কৰিব নোৱাৰো।
- যুক্তিতেও এই অনিবার্য সম্পৰ্কক প্ৰতিপন্ন কৰিব নোৱাৰো।
- অভিজ্ঞতাৰ দ্বাৰা কেৱল ঘটনাবোৰৰ একেলগে হোৱাটো দেখা যায়, কাৰণ-কাৰ্যৰ মাজৰ অন্তৰ্গত শক্তি বা নিগূঢ় সংযোগ নহয়।
কাৰ্য-কাৰণৰ মাজত এটা ‘শক্তি’ আছে বুলি যি ধাৰণা,
হিউমৰ মতে সেয়াও
অভিজ্ঞতাৰ দ্বাৰা প্ৰতিপন্ন নহয়। আমি কেৱল এটা কাৰণৰ পিছত কাৰ্যটো ঘটিব দেখে
অভ্যাস গঢ়ি তুলি ফলাফল অনুমান কৰো। এই অনুমান বিজ্ঞানত কাৰ্যকৰী হ’লেও, ই যুক্তিবাদী বা
অনিবার্য নহয়।
হিউমৰ তত্বৰ ওপৰত জেএছ মিল (J.S. Mill) প্ৰমুখ্য
দার্শনিকসকলে সমালোচনা কৰিছিল। মিলৰ মতে, কাৰণ কেবল কাৰ্যৰ পূৰ্ববর্তী ঘটনা নহয়; ই হৈছে কাৰ্যৰ চৰ্তহীন, অপৰিবর্তিত
পূৰ্ববর্তী ঘটনা। দিন ৰাতিৰ পিছত আহে বুলিয়েই দিন ৰাতিৰ কাৰণ নহয়, কাৰণ আৰু কাৰ্যৰ মাজত এক
অন্তৰ্গত, নিয়মীয় অনিবার্য সম্পৰ্ক থাকিব লাগিব।
হিউমৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্ক মানসিক
অভ্যাস আৰু অভিজ্ঞতাৰ পুনৰাবৃত্তি-ভিত্তিক বিশ্বাসহে। ই অনন্ত নীতি বা যুক্তিবাদী
প্ৰমাণ নহয়। যদিও এই দৃষ্টিভংগী বৈজ্ঞানিক জ্ঞানৰ নিশ্চয়তাৰ ওপৰত প্ৰশ্ন তোলে,
তথাপিও ই এক
গুৰুত্বপূর্ণ অভিজ্ঞতাবাদী দৃষ্টিভংগী ৰূপে দর্শনৰ ইতিহাসত বিশেষ স্থান দখল কৰিছে।
৯। হিউমৰ কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ স্বৰূপ বিবৃত কৰা।
উত্তৰঃ হিউমক চৰম অভিজ্ঞতাবাদী দাৰ্শনিক হিচাপে গণ্য কৰা হয়। তেওঁ কাৰ্য-কাৰণ
সম্পৰ্কৰ বিষয়ে যি বিশ্লেষণ আগবঢ়াইছে, তাক দর্শনৰ ইতিহাসত এক গুৰুত্বপূর্ণ অভিমত
হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়। হিউমৰ মতে, কাৰণ এক শক্তি (Power) যি সক্ৰিয়ভাৱে কাৰ্য উৎপন্ন
কৰে—এই পৰম্পৰাগত ধাৰণাৰ তেওঁ তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰে। তেওঁৰ মতে, জ্ঞান লাভৰ একমাত্ৰ
উপায় হ'ল সংবেদন (impression) আৰু ধাৰণা (idea)। এই সংবেদন আৰু ধাৰণাৰ
বাহিৰে থকা অনিবার্য সম্পৰ্ক (Necessary connection) হিউমে স্বীকাৰ নকৰে।
দুটি ঘটনা যদি এনে ধৰণে সম্পৰ্কিত হয় যে এটা
উপস্থিত থাকিলে আনটো অবশ্যই ঘটিব—তেতিয়া সেই সম্পৰ্কক 'অনিবার্য সম্পৰ্ক' বুলি কোৱা হয়।
সাধাৰণ বিশ্বাস অনুসৰি কার্য-কাৰণ সম্পৰ্ক অনিবার্য হয়; অৰ্থাৎ যি কাৰণ অতীতত
কাৰ্যৰ জন্ম দিছিল, সেয়া ভৱিষ্যতো দিয়েই। কিন্তু হিউমৰ মতে, এনে বিশ্বাস অভিজ্ঞতাৰ
ভিত্তিত প্ৰমাণিত নহয়।
হিউমৰ মতে, আমি অভিজ্ঞতাত কেবল দুটা বস্তু বা ঘটনাৰ মাজত—
- কালগত সম্পৰ্ক (Relation of succession)
- সহ অৱস্থান (Co-existence)
প্ৰত্যক্ষ কৰো; কিন্তু আমি কোনো অনিবার্য
সম্পৰ্ক প্রত্যক্ষ নকৰোঁ। উদাহৰণ স্বৰূপে, 'বিষ খালে মৃত্যু ঘটে'—এই ধাৰণাটো
অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিও, বিষৰ মাজত কোনো “মৃত্যু উৎপাদনকাৰী শক্তি” আছে
বুলিবলৈ আমি ক’ব নোৱাৰো। অভিজ্ঞতাৰ আধাৰত কেবল এইটো ক’ব পাৰো যে বিষপানৰ পাছত বহু
সময়তে মৃত্যু হৈছে; কিন্তু এই অনুপাতে ভৱিষ্যততও মৃত্যুই ঘটিব বুলি নিশ্চিতভাৱে ক’ব পৰা নাযায়।
তেওঁৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ ধারণা
মূলতঃ অভ্যাস (custom) আৰু মানসিক সংস্কাৰৰ (mental habit) ফল। যেতিয়া বহু সময়ত এটা কাৰণৰ পিছত একে
কাৰ্যটোৱেই ঘটিছে, তেতিয়া আমাৰ মনত এক মানসিক প্রত্যাশা গঢ়ি উঠে। যেনে—জুইত হাত দিলে পোৰে;
এই দৃষ্টান্তৰ
ভিতৰতে কাৰণ আৰু কাৰ্যৰ ধাৰণা জন্মে, কিন্তু ই কেবল মানসিক অভ্যাস।
হিউমৰ মতে, কার্য-কাৰণৰ মাজত অনিবার্য
সম্পৰ্ক থাকিলে কাৰণটোক বিশ্লেষণ কৰিলেহেঁতেন কার্যৰ ধাৰণাও লাভ হ'লহেঁতেন। কিন্তু
বাস্তৱত, খাদ্যক বিশ্লেষণ কৰিলেও ইয়াৰ দ্বাৰা ক্ষুধা নিবৃত্তিৰ ধাৰণা পাব নোৱাৰি। এই
যুক্তিৰ দ্বাৰা হিউমে প্ৰতিপন্ন কৰে যে কাৰণ আৰু কার্য দুয়োটা স্বতন্ত্র ঘটনা,
যাৰ মাজত কোনো
অন্তৰ্গত, অবিচ্ছিন্ন, অপৰিহাৰ্য সম্পৰ্ক নাই। হিউমৰ মতে—
- কাৰণ হ'ল: “নিয়ত অপৰিবর্তিত পূৰ্ববর্তী ঘটনা” (invariable
and immediate antecedent)
- কাৰ্য হ'ল: “সদায় অনুসৰণ কৰা অপৰিবর্তিত পৰৱৰ্তী
ঘটনা”
এই সংজ্ঞা অনুসৰি কাৰণ আৰু কাৰ্যৰ সম্পৰ্কটো কেৱল পুনৰাবৃত্ত অভিজ্ঞতা আৰু তাৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা মানসিক সংস্কাৰৰ ফল।
হিউমৰ মতে কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধে আমাৰ ধাৰণা কোনো
ধ্ৰুৱ, যৌক্তিক, বা বৈজ্ঞানিক নিশ্চয়তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা নহয়, বৰং ই আমাৰ অভিজ্ঞতাৰ
পুনৰাবৃত্তি আৰু মনৰ অভ্যাসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। এই অভিমতে কার্য-কাৰণ সম্পৰ্কৰ
‘শক্তি’ বা ‘অনিবার্য সংযোগ’ৰ ধাৰণাৰ এক প্ৰত্যাখ্যান দেখা যায়। যদিও হিউমৰ মতবাদ
কাল্ট, মিলে আদি দাৰ্শনিকৰ দ্বাৰা সমালোচিত হৈছিল, তথাপিও ইয়াৰ অভিজ্ঞতাবাদী
ভিত্তিৰ বাবে ই দর্শনৰ ইতিহাসত এক বিশেষ স্থান লাভ কৰিছে।
১০। কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ উৎপত্তি সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ ক’ৰ পৰা আহিল? এই প্ৰশ্নটো বহু দাৰ্শনিকৰ
চিন্তাৰ বিষয় হৈ আহিছে। সাধাৰণ মানুহৰ মতে, বাহ্য ইন্দ্ৰিয়ৰ সহায়ত আমি
কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ ধাৰণা লাভ কৰো। যেনে—ভূমিকম্পৰ ফলত ঘৰ ভাঙি পৰে, তেতিয়া লোকসকলে
বিশ্বাস কৰে যে শক্তিৰ বাবেই এই কাৰ্য সংঘটিত হৈছে। এই ধাৰণা এতিয়াও প্ৰচলিত আৰু
অভ্যাসগত।
হিউমে এই বিশ্বাসৰ সমালোচনা কৰি কয় যে, বাহ্য ইন্দ্ৰিয়ৰ
সহায়ত আমি কেবল ঘটনাসমূহৰ পূৰ্বাপৰ বা কালানুক্ৰমিক সম্পৰ্ক (succession) আৰু সহ-অৱস্থান (co-existence)হে অনুভৱ কৰো।
কিন্তু আমি কোনো ‘অনিবার্য সম্পৰ্ক’ (necessary connection) প্রত্যক্ষ নকৰো।
তেওঁৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ
উৎপত্তি হয় মানসিক অভ্যাস বা সংস্কাৰ (mental habit)ৰ পৰা। বহু সময় ধৰি এটা কাৰণৰ পিছত একে
কাৰ্যটোৱেই ঘটা দেখা পালে, মনত এটা প্রত্যাশা গঢ়ি উঠে যে এই কাৰণৰ পিছত
কাৰ্যটো হবই। এই পুনৰাবৃত্তি অভিজ্ঞতাৰ ফলত কাৰ্য-কাৰণৰ ধাৰণা গঢ়ি উঠে।
পিছলৈ এই অভ্যাস ভিত্তিক বিশ্বাসবোৰক আমি আৰোহ অনুমান (inductive
inference) আৰু সামান্যকৰণ (generalization)ৰ সহায়ত নিয়ম ৰূপে গ্ৰহণ কৰোঁ। যদিও কাৰ্য-কাৰণ
ধাৰণাৰ ওপৰত আৰোহ অনুমান নির্ভৰ কৰে, তদুপৰি এই ধাৰণাই আৰোহ অনুমানৰ উপৰিও আধাৰ হৈ
থাকে। এই দ্বিচক্র সম্পর্ক (circularity) কাৰ্য-কাৰণক এক স্থিৰ বস্তুগত ভিত্তি ৰূপে গ্ৰহণ
কৰিব নোৱাৰাৰ দৃষ্টান্ত।
হাৰ্বাৰ্ট স্পেন্সাৰৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণ ধাৰণা
আমাৰ পূৰ্বপুৰুষসকলে অভিজ্ঞতাৰ জৰিয়তে লাভ কৰিছিল। এই ধাৰণা পুৰুষানুক্ৰমে
উত্তৰাধিকাৰৰ ৰূপত আমালৈ আহিছে, আৰু সেয়ে আজিৰ মানুহৰ বাবে এইটো সহজাত (innate) হৈ পৰিছে। কিন্তু এই
মতেও সমালোচনাৰ সন্মুখীন হৈছে, কিয়নো ই অভিজ্ঞতাবাদী দৃষ্টিভংগীৰ লগত সংগতি
ৰাখে, আৰু অভিজ্ঞতাপূৰ্ব জ্ঞানৰ স্বীকৃতি নিদিয়ে।
হোৱাইটহেডে কাণ্টৰ ওপৰত সমালোচনা কৰি কয়—যদি
কাৰ্য-কাৰণ ধাৰণাক বস্তুগত সম্বন্ধ (objective relation) ৰূপে গণ্য কৰা নহয়, তেন্তে তাক অনিবার্য বুলি ব্যাখ্যা কৰিব
নোৱাৰি। অর্থাৎ, অভিজ্ঞতাৰ পৰা বিচ্ছিন্ন ৰূপে কাৰ্য-কাৰণক ধাৰণাৰূপে মানিলে তাত বাস্তৱ সংকট
উপস্থিত হয়।
হেগেলৰ মতে, কাৰ্য-কাৰণৰ ধাৰণা বাহ্যত
নহয়, ই অন্তঃপ্ৰত্যক্ষ (inner intuition) বা আত্ম-সচেতনতাৰ ফল। মাটিনোৰ মতে,
যেতিয়া আমি ইচ্ছাৰে
কিবা ক্ৰিয়া কৰোঁ বা পৰিবৰ্তন আনোঁ, তেতিয়া আমি নিজকে শক্তি প্রয়োগকাৰী হিচাপে অনুভৱ কৰোঁ।
এই আত্মসচেতনতা—"মই কাৰ্য কৰিছোঁ"—এই অনুভৱৰ পৰা আমি কাৰ্য-কাৰণ ধাৰণা
লাভ কৰোঁ।
এই অভ্যন্তৰ অনুভৱৰ ওপৰত আধাৰ কৰি আমি বাহ্য
জগতৰ ঘটনাবোৰত কার্য-কাৰণ ধাৰণা প্ৰয়োগ কৰোঁ। অৰ্থাৎ, আত্মসচেতন অনুৰূপ অভিজ্ঞতা
বাহ্যিক জগতলৈ প্ৰসাৰিত কৰি দিয়া হয়।
কাৰ্য-কাৰণৰ ধাৰণাৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কে বিভিন্ন
দাৰ্শনিকৰ মত একে নহয়:
- হিউমে এই ধাৰণাক অভ্যাস ভিত্তিক মানসিক সংস্কাৰ বুলি গন্য কৰিছে।
- স্পেন্সাৰে তাক উত্তৰাধিকাৰসূত্রে আহে বুলি কৈছে।
- হেগেল আৰু মাটিনো এই ধাৰণাৰ উৎসক আত্মসচেতনতা
আৰু অন্তঃপ্ৰত্যক্ষত পাইছে।
এইধৰণে দেখা যায়, কাৰ্য-কাৰণ ধাৰণাৰ উৎস
বিষয়ে দাৰ্শনিক চিন্তাৰ ভিতৰত বৈচিত্র্য বিদ্যমান। কিন্তু ই অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি
যে এই ধাৰণাটোৱেই বিজ্ঞান, যুক্তি, আৰু জ্ঞানৰ বহু কাঠামোৰ আধাৰ ৰূপে কাম কৰি আহিছে।
১১। কাৰণতা কি? চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ কাৰ্য-কাৰণ নীতি পূৰ্ব আৰু পাশ্চাত্য উভয় দাৰ্শনিক পৰম্পৰাত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ
আলোচ্য বিষয়। বিশেষকৈ এই নীতিৰ সংগঠিত বিশ্লেষণ আমি প্ৰথমে এৰিষ্টটলৰ দৰ্শনত দেখি
পাওঁ। কাৰ্য-কাৰণৰ প্রকৃতি বুজিবলৈ মানে কার্য আৰু কাৰণৰ মাজৰ সম্পর্ক নিৰূপণ কৰা।
Pre-Socratic দাৰ্শনিকসকলে জগতৰ মৌলিক
উপাদান বা “primary stuff” ধাৰণাৰ মাধ্যমে কার্য-কাৰণ সম্পৰ্ক উপলব্ধিৰ
প্ৰচেষ্টা কৰিছে। ছক্ৰেটিছৰ ‘Phaedo’ গ্রন্থত প্ৰতিটি বস্তু কিয় অস্তিত্বশীল, কিয় সেয়া বাহ্যিক
জগতত থাকে, কিয় তাৰ অস্তিত্ব আছে—এইসকল প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰি কাৰণত্বৰ দিশে আগবাঢ়া হৈছে।
এৰিষ্টটলে তেওঁৰ ‘Metaphysics’ গ্ৰন্থত উল্লেখ
কৰিছে যে পূৰ্বসূৰীসকলে কিছুমান কাৰণৰ কথা কৈছিল, কিন্তু সেয়া সংগঠিত বা
পদ্ধতিগত ৰূপত ব্যাখ্যা কৰা হোৱা নাছিল। তেওঁৰ মতে, কাৰণ বুজা মানেই হ’ল প্ৰকৃত
জ্ঞান লাভ কৰা, কাৰণ প্ৰকৃতিৰ জগত মানেই হ’ল কাৰণ অনুসন্ধানৰ ক্ষেত্ৰ।
এৰিষ্টটলে কাৰ্য-কাৰণ সম্পৰ্ক ব্যাখ্যা কৰিবলৈ
চাৰি প্ৰকাৰৰ কাৰণৰ কথা কয়, যাক “চাৰি কাৰণৰ তত্ত্ব” বুলি জনা যায়ঃ
- উদ্কাৰণ (Material cause) – যাৰ পৰা
বস্তুটো নিৰ্মিত।
- আকাৰিক কাৰণ (Formal cause) – বস্তুটোৰ আকাৰ,
গঠন বা ৰূপ।
- নিমিত্ত কাৰণ (Efficient cause) – যিজনে বা
যিটোৱে কাৰ্যটো সংঘটিত কৰে।
- উদ্দেশ্য কাৰণ (Final cause) – কাৰ্যটো সংঘটিত
হোৱাৰ লক্ষ্য বা উদ্দেশ্য।
পাছৰ দার্শনিকসকলে এই চাৰিটা কাৰণৰ মাজত কোৱা
চেষ্টা কৰিছে—কোনটো কাৰণ সৰ্বাধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ, কাৰণবোৰ পৰস্পৰে যুক্ত নে
নহয়, বা কোন কাৰণটো আন কাৰণৰ পৰা উদ্ভূত হ’ব পাৰে ইত্যাদি।
ভাৰতীয় দাৰ্শনিক পৰম্পৰাতো কাৰ্য-কাৰণ নীতিৰ এক
বিস্তৃত উপস্থিতি আছে। ছান্দোগ্য আৰু মাণ্ডুক্য উপনিষদত উল্লেখ আছে—"কাৰ্য হ’ল কাৰণৰ
প্ৰকাশ আৰু কাৰণ হ’ল কাৰ্যৰ গুপ্ত ৰূপ।" অৰ্থাৎ কাৰ্য আৰু কাৰণ একে
বস্তুৰ দুই অৱস্থা বুলি গণ্য কৰা হৈছে।
আধুনিক অভিজ্ঞতাবাদী দাৰ্শনিক ডেভিড হিউম এই কাৰ্য-কাৰণ
সম্পৰ্কৰ পৰম্পৰাগত ধাৰণাৰ ওপৰত সন্দেহ প্ৰকাশ কৰে। হিউমৰ মতে, আমি কেৱল ঘটনাবোৰৰ
লগত লগত ঘটাৰ অভ্যাস দেখি অভ্যাসগতভাৱে কাৰ্য-কাৰণৰ সম্পর্ক গঠন কৰোঁ।
উদাহৰণস্বৰূপে, যেতিয়া ‘ক’ ঘটনাৰ পিছত ‘খ’ ঘটনা ঘটিব দেখি, তেতিয়া আমি মনত ধাৰণা গঠন
কৰোঁ যে ‘ক’য়ে ‘খ’ ঘটাইছে। কিন্তু আমি কাৰ্য আৰু কাৰণৰ অন্তৰ্নিহিত সম্পৰ্কক
কোনোদিনো ইন্দ্ৰিয়গম্যভাৱে অনুভৱ নকৰোঁ।
ইমানুৱেল কাণ্ট হিউমৰ এই মতক সংশোধন কৰি
কৈছে যে কাৰ্য-কাৰণৰ ধাৰণা অভিজ্ঞতাৰ পৰা নহয়, ই হ’ল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব (a
priori) ধাৰণা। ই মানৱৰ অন্তঃস্থ বৌদ্ধিক কাঠামোৰ অঙ্গ, যাৰ মাধ্যমে আমি অভিজ্ঞতাক
সংগঠিত কৰি বাস্তবতা বুজা সক্ষম হ’ম।
ধাৰ্মিক দৰ্শনচিন্তাতো কার্য-কাৰণতাই বহু
গুৰুত্বপূৰ্ণ ভিত্তি হিচাপে বিবেচিত। কৰ্মৰ নীতি, পুনৰজন্মৰ মতবাদ, ঈশ্বৰৰ অস্তিত্ব
প্ৰমাণ কৰিবলৈ আগবঢ়োৱা জগৎ-কাৰণ যুক্তি—এই সকলোবোৰ ধাৰণা কার্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ
ওপৰতে নিৰ্ভৰশীল।
সেয়েহে, দর্শনত কার্য-কাৰণৰ ধাৰণা কেৱল বৈজ্ঞানিক
অনুসন্ধান নহয়, ই মানব-অস্তিত্ব, নৈতিকতা, ধৰ্ম আৰু metaphysicsৰ ক্ষেত্ৰতো এক গভীৰ দাৰ্শনিক প্ৰশ্ন।
১২। কাল কি? কাল সম্বন্ধে বিভিন্ন দার্শনিক মতামতসমূহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ দেশ আৰু কাল দৰ্শনত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান অধিকাৰ কৰি আছে। দৰ্শনত দেশ আৰু
কালক জ্ঞানৰ প্ৰকাৰসমূহৰ অন্যতম হিচাপে গণ্য কৰা হয়। দাৰ্শনিকসকলে এই দুইটাক
একেলগে আলোচনাৰ বিষয় বনাইছে, বিশেষকৈ কালৰ ধাৰণাক ঘূৰি ঘূৰি বিবিধ
দৃষ্টিভংগীৰে বিশ্লেষণ কৰিছে।
- বাস্তৱবাদী দাৰ্শনিকসকলৰ মতে, কালৰ মানৱ মনৰ
পৰা স্বতন্ত্র এক স্বকীয় অস্তিত্ব আছে।
- ভাববাদী দাৰ্শনিকসকলে এই ধাৰণাটো অস্বীকাৰ কৰে বা সন্দেহ প্ৰকাশ
কৰে।
- ছফিষ্ট দাৰ্শনিক এণ্টিফোনৰ মতে, কাল কোনো সত্তা
নহয়—এটা মাথোঁ ধাৰণাহে।
- পাৰমেনাইডিচৰ মতে, কাল, গতি, পৰিবৰ্তন আদি সকলো ভ্ৰান্ত।
- জেনোয়ে তেওঁৰ বিখ্যাত বিৰোধাভাসৰ জৰিয়তে গতি অস্বীকাৰ কৰে,
ফলত সময়ো অস্বীকাৰ হয়।
দাৰ্শনিকসকলে এই বিষয়ে তর্ক কৰিছে—পৰিবৰ্তন
অবিহনে কালৰ অস্তিত্ব সম্ভৱ নে?
- এৰিষ্টটলে বিশ্বাস কৰিছিল যে ঘটনা অবিহনে কালৰ কোনো
স্বতন্ত্র অস্তিত্ব নাই।
- লেইবনিজও এই মতত সহমত।
- প্লেটোৰ মতে, কাল এক পৰম (absolute) সত্তা—এটা ‘পাত্র’-ৰ দৰে য'ত ঘটনা সংঘটিত হয়। এই ধাৰণাটো আইজেক নিউটনৰ পৰম কালৰ মতৰ সৈতে সাদৃশ্যপূর্ণ।এই মতক কালৰ পৰমবাদ (absolutism of time) বুলি কোৱা হয়।
ইমানুৱেল কান্টে তেওঁৰ ‘Critique of
Pure Reason’ নামৰ গ্ৰন্থত কৈছে—
- কাল হ'ল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব স্বজ্ঞাৰ (a priori intuition)
অংশ।
- কাল আৰু দেশক দ্রব্য বুলি ক'ব নোৱাৰি, কিন্তু
ইন্দ্ৰিয়জ অভিজ্ঞতাৰ বাবে এই দুটা আবশ্যক।
বৌদ্ধ আৰু আধুনিক দৃষ্টিভংগী:
- বৌদ্ধ চিন্তাবিদসকলৰ মতে, কাল এটা
ভ্রান্ত ধাৰণা।
- আধুনিক দাৰ্শনিক J.M.E. McTaggart-এ ‘The
Unreality of Time’ নামৰ প্ৰবন্ধত কালক অবাস্তৱ বুলি অভিহিত কৰে। তেওঁ
‘কাল’ৰ দুটা দিশ উল্লেখ কৰে:
- ‘ক’ শ্ৰেণী (Tensed Time): যোৱাকালি,
আজি, অহাকালি আদি।
- ‘খ’ শ্ৰেণী (Untensed Time): সোমবাৰ, মঙ্গলবাৰ, বুধবাৰ আদি।এই বিশ্লেষণৰ জৰিয়তে তেওঁ শাশ্বতবাদ (eternalism) আদিৰ বিকাশ সাধে।
Henry Bergson মতে কাল হৈছে এটা স্থিতিকাল
(duration) যি প্ৰত্যেক ব্যক্তি একেলগে অনুভৱ কৰে, কিন্তু সেয়া সকলোৰে বাবে
একে নহয়। কাৰোবাৰ বাবে এটি সময় বেছি দীঘল, আন কাৰোবাৰ বাবে সেয়া মাত্ৰ এটা মূহুৰ্ত যেন
লাগে।
কালৰ স্বৰূপ, বাস্তবতা, আৰু মানসিকতা
সম্পৰ্কে দাৰ্শনিকসকলৰ দৃষ্টিভংগী বহুধাৰা। পৰমবাদ আৰু আপেক্ষিকবাদ, ভাববাদ আৰু
বাস্তৱবাদ, কণ্টৰ স্বজ্ঞা আৰু মেক্ টাগাৰ্টৰ অবাস্তৱতা—এই সকলো দৃষ্টিভংগীয়ে দৰ্শনত কালৰ
ধাৰণাটোক সমৃদ্ধ কৰি তোলে।
১৩। দেশ কি? ইয়াৰ বাস্তৱবাদী আৰু ভাববাদী মতামত আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দৰ্শনত দেশ আৰু কালে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান দখল কৰিছে। দেশ আৰু কাল জ্ঞানৰ
মৌলিক প্ৰকাৰ হিচাপে গণ্য কৰা হয়। দাৰ্শনিকসকলে এই দুয়োটা ধাৰণাক সমন্বিতভাৱে
বিশ্লেষণ কৰিছে, বিশেষকৈ বাস্তৱতা, মানসিকতা আৰু অভিজ্ঞতাৰ প্ৰেক্ষাপটত।
কালৰ দৰে দেশৰ ধাৰণাতো দুটা প্ৰধান দিশত বিভক্ত—
- বাস্তৱবাদী মত: এই মতৰ অনুসৰি, দেশ
বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ এক মৌলিক আৰু বাস্তৱ আকাৰ। দেশৰ নিজস্ব গঠন থাকে আৰু ইয়াৰ
ভিতৰতে সকলো বস্তু স্থান পায় আৰু গতি কৰে।
- ভাববাদী মত: এই মতে দেশ এটা মানসিক গঠন বা ধাৰণাগত
গাঠনিক অৱস্থানহে। ইয়াৰ কোনো স্বতন্ত্র অস্তিত্ব নাই। দেশৰ সহায়তে আমি
বস্তুবোৰৰ আকাৰ, গঠন আৰু গতি তুলনা আৰু পৰিমাপকৰণ কৰোঁ।
দেশক লৈ তাত্ত্বিকভাবে এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ প্রশ্ন
উদ্ভৱ হয়—দেশ কি বাস্তৱত অস্তিত্বশীল, নে মাথোঁ এটা মানসিক ধাৰণা?
- আইজেক নিউটন দেশক পৰম (absolute) হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিছিল, অর্থাৎ দেশ বস্তুসমূহৰ পৰা পৃথকভাৱে
অস্তিত্বশীল।
- গটফ্ৰিড লেইবনিজ দেশক সম্পৰ্কমূলক (relational) বুলি অভিহিত কৰে। তেওঁৰ মতে, দেশ বস্তুবোৰৰ পৰস্পৰৰ সৈতে থকা সম্পৰ্কৰ
ফল।
- ইমানুৱেল কান্টৰ মতে, দেশ (আৰু কাল)
হ'ল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব স্বজ্ঞা। তেওঁৰ ‘Critique of
Pure Reason’ গ্ৰন্থত কোৱা হৈছে যে দেশ ইন্দ্ৰিয়জাত অভিজ্ঞতাৰ
সম্ভাৱনীয়তা সৃষ্টি কৰে। দেশ বা কালক তিনি দ্রব্য হিচাপে বুজা নাযায়, কিন্তু এই দুয়োটাৰ সহায়তেই অভিজ্ঞতাৰ গঠন সম্ভৱ হয়।
- আৰ্থাৰ শ্বপেনআৱাৰও দেশৰ ধাৰণাটো কাণ্টীয় দৃষ্টিভংগীৰে আলোচনা কৰিছে।
দার্শনিকসকলে দেশ আৰু কালক সাধাৰণতে পৃথক দিশ
হিচাপে বিবেচনা কৰিছে—
- দেশ: এটা তিনিটা দিশ যুক্ত বিন্যাস, যাৰ দ্বাৰা আমি
বস্তুৰ স্থান আৰু আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰোঁ।
- কাল: পৰিবৰ্তনৰ লগত জড়িত, আৰু ঘটনাসমূহৰ
সংগঠনত সহায় কৰে।
আধুনিক পদাৰ্থবিজ্ঞান, বিশেষকৈ আইনষ্টাইনৰ
আপেক্ষিকতা তত্বৰ পিছত, দেশ আৰু কালৰ পৃথকত্ব হ্ৰাস পাইছে।
- দেশ আৰু কালক একেলগে দেশ-কাল (space-time) হিচাপে ধৰা হৈছে।
- এই নতুন দৃষ্টিভংগীৰে, দেশ আৰু কাল পৃথক নহয়, বরঞ্চ এক অভিন্ন গাঠনিক ক্ষেত্ৰ হিচাপে বিবেচিত।
দেশৰ দাৰ্শনিক ব্যাখ্যাত বাস্তৱবাদ আৰু ভাববাদ,
পৰম আৰু সম্পৰ্কমূলক
মত, লগতে অভিজ্ঞতাপূৰ্ব স্বজ্ঞাৰ দৰে দৃষ্টিভংগী দেখা যায়। কালৰ দৰে, দেশো দৰ্শনত এটি
গভীৰ আৰু বিতর্কজনক বিষয়। আধুনিক বিজ্ঞানৰ প্ৰভাৱত দেশ আৰু কালৰ ধাৰণাত এক নতুন
যুগৰ আৰম্ভণি ঘটিছে।
১৪। দেশ আৰু কালৰ ধাৰণাৰ উৎপত্তি সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দেশ আৰু কাল দৰ্শনৰ দুটা মৌলিক ধাৰণা। এইবোৰৰ স্বৰূপ কি? ইমানুভুতিৰ পৰা আহে,
না তাত্ত্বিকভাৱে
পূৰ্বে বিদ্যমান? এই প্ৰশ্নৰ ওপৰত বিভিন্ন দাৰ্শনিক বিভিন্ন মত প্ৰকাশ কৰিছে। দেশ আৰু কালৰ
উৎপত্তি, অস্তিত্ব আৰু ধাৰণাগত ভিত্তিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিব খোজো।
(১) স্বাধীন স্বত্তা হিচাপে দেশ আৰু কাল (Reid, Martineau)ঃ বিড, মার্টিনো আদিৰ মতে,
দেশ আৰু কাল
স্বনিৰ্ভৰ তথা স্বাধীন বাস্তৱ সত্তা। এইবোৰ আমি প্রত্যক্ষভাৱে অনুভৱ কৰিব পাৰো।
বাহ্যজগতৰ দেশ আৰু কালৰ মানসিক প্ৰতিফলন হৈছে আমাৰ চিন্তাত জন্মলোৱা দেশ-কালৰ
ধাৰণা। যেনেদৰে ইন্দ্ৰিয়ৰে বস্তু দেখি অনুভৱ কৰিব পাৰি, তেনেদৰে বস্তুৰ স্থান আৰু
সময়ো অনুভৱ কৰিব পাৰো।
(২) অভিজ্ঞতাবাদী মত (Berkeley, Hume, Mill, Bain)ঃ এই দাৰ্শনিকসকলৰ মতে,
- দেশ আৰু কালৰ ধাৰণা ইন্দ্ৰিয় অভিজ্ঞতাৰ পৰা আহে।
- স্পর্শ আৰু পেশীগত সংবেদনৰ জৰিয়তে আমি স্থান আৰু গতি অনুভৱ কৰো।
- এই অভিজ্ঞতাবোৰ অনুষংগ নিয়ম (Laws of
Association) অনুসৰি সংগঠিত হৈ দেশৰ সাধাৰণ ধাৰণাত উপনীত হয়।
- শূন্য দেশ বুজায় বাধাবিহীন অংগসঞ্চালনৰ সম্ভাৱনা; পূৰ্ণ দেশ
বুজায় বাধাসহ অংগসঞ্চালন।
- কালৰ ক্ষেত্ৰত—স্মৃতিৰে অতীত, প্ৰত্যক্ষৰে বৰ্তমান, আৰু প্ৰত্যাশাৰে ভৱিষ্যৎ ধাৰণাৰ সৃষ্টি হয়।এই ধাৰণাটোক অনুষংগবাদ বা গতিক্ৰিয়াবাদ (Dynamical Theory) বুলিও কোৱা হয়।
(৩) বংশগত অভিজ্ঞতাৰূপে (Herbert Spencer)ঃ স্পেন্সাৰ আৰু তেওঁৰ
সমৰ্থকসকলৰ মতে—
- দেশ আৰু কালৰ ধাৰণা মূলত অভিজ্ঞতাৰ ফল।
- প্ৰাচীন পুৰ্বপুৰুষসকলৰ অভিজ্ঞতাৰ সৈতে জড়িত এই ধাৰণা বংশগতভাৱে আগলৈ অহা
ধাৰণাত পৰিণত হৈছে।
- সেয়ে, দেশ আৰু কাল বৰ্তমানত সহজাত ধাৰণা যেন দেখা গেলেও ই
অভিজ্ঞতাৰ ফল।
(৪) সংবেদনৰ ব্যাপ্তিৰ পৰা উৎপত্তি (James, Ward)ঃ এই দৃষ্টিভংগীৰ মতে—
- সংবেদনৰ দুটা গুণ: (ক) তীব্রতা (Intensity) আৰু (খ) ব্যাপ্তি (Extensity)।
- দেশৰ ধাৰণা মূলত ব্যাপ্তিৰ অনুভৱৰ পৰা জন্ম লয়।
- সংযোজন, বিয়োজন আৰু গঠনৰ সৈতে এই অনুভৱ সংলগ্ন থাকে।
(৫) জন ল'কৰ মত:
- বিশেষ বিশেষ দেশ আৰু বিশেষ বিশেষ
কালৰ অনুভৱৰ পৰা আমি দেশ আৰু কালৰ সাধাৰণ (General) ধাৰণা লাভ কৰোঁ।
- তথাপি, দেশ আৰু কাল সাধাৰণ ধাৰণা নহয়—এইবোৰ নিজে নিজেই আংশিক
নহয়, পূৰ্ণ ধাৰণা।
(৬) ইমানুৱেল কান্টৰ মত (A priori theory):
- দেশ আৰু কালৰ ধাৰণা অভিজ্ঞতা-অপূৰ্ব (A priori)।
- অভিজ্ঞতা দেশ আৰু কালৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, অভিজ্ঞতাৰ পৰা
দেশ-কাল আহে বুলি নোৱাৰে কোৱা।
- দেশ-কাল হৈছে স্বজ্ঞাৰ পূৰ্বতঃসিদ্ধ আকাৰ (form
of sensibility)।
- গতিৰ সহায়ত দেশক ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰি; দেশৰ সহায়ত
গতিকো ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰি।
সমালোচনাত্মক মূল্যায়ন:
- মিল, বেন আদি অভিজ্ঞতাবাদীসকলে যথেষ্ট ব্যাখ্যাৰ
অবিহনে দেশ আৰু কালৰ ধাৰণা অভিজ্ঞতাৰ পৰা আহে বুলি ধাৰণা কৰিছে।
- গতিক ব্যাখ্যা কৰোঁতে কালৰ ধাৰণাৰ সহায় লাগে, আৰু স্থান
পৰিৱৰ্তনৰ অভিজ্ঞতা অৰ্থৱান হয় মাথোঁ দেশ-কালৰ
ধাৰণাৰ উপস্থিতিত।
- সেয়েহে, অনেক দাৰ্শনিকৰ মতে দেশ আৰু কালৰ ধাৰণা পূৰ্বৰ পৰা মানসিক গঠনত উপস্থিত।
- হেগেলৰ মতে দেশ আৰু কালক চেতনাৰে আলোড়িত কৰা পৰম সত্যৰ ৰূপ। তেওঁৰ মতে দেশ আৰু কাল উভয়েই মনোগত আৰু
বস্তুগত দুভয় ধৰণৰ। হেগেলৰ এই সম্পৰ্কমূলক
ধাৰণা অধিক যুক্তিসংগত বুলি গণ্য কৰিব পৰা যায়।
দেশ আৰু কালৰ উৎপত্তি আৰু স্বৰূপ সম্পৰ্কে
দাৰ্শনিক চিন্তাধাৰা বহুবিধ—অভিজ্ঞতাবাদ, সহজাতবাদ, অনুষংগবাদ, আৰু পূৰ্বতঃসিদ্ধ
স্বজ্ঞা ইত্যাদি। ইমানুৱেল কান্টে দেশ আৰু কালক অভিজ্ঞতাৰ পূৰ্ব শর্ত হিচাপে গণ্য
কৰি এক নতুন অধ্যায় আৰম্ভ কৰে, আৰু হেগেল সেই ধাৰণাক অধিক চেতনামূলক ও তত্ত্বগত
ভিত্তি প্ৰদান কৰে। এইদৰে দেশ আৰু কালৰ ধাৰণা দৰ্শনত এটা গভীৰ আৰু বিতর্কজনক
আলোচনাৰ বিষয় হৈ আছে।
১৫। দেশৰ আৰু কালৰ বৈশিষ্ট্য সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দেশৰ বৈশিষ্ট্যঃ
১. বস্তুসমূহৰ আধাৰ: দেশ হৈছে সকলো বস্তুৰ অৱস্থান বা অস্তিত্বৰ
আধাৰ। ই এক বিস্তৃত ক্ষেত্ৰ বা পটভূমি, য’ত সকলো বস্তু স্থান পায়। দেশক বুজা হয় এক বৃহৎ
অনন্ত আধাৰ হিচাপে।
২. সীমাৰ অনুপস্থিতি: দেশৰ কোনো স্থায়ী সীমা কল্পনা কৰিব নোৱাৰি। য’ত
সীমা আঁকিবলৈ চেষ্টা কৰা হয়, তাতেই নতুন কোনো দেশৰ অস্তিত্ব ধৰি ল’ব লগা হয়।
সেয়েহে ধাৰণাগত দেশ অসীম আৰু অনন্ত বিস্তৃত।
৩. দুয়ো ধৰণৰ দেশ:
- প্ৰত্যক্ষ দেশ: যাক আমি ইন্দ্ৰিয়ৰে অনুভৱ কৰোঁ—এইটো সীমিত।
- ধাৰণাগত দেশ: এটা বিমূর্ত (abstract), অসীম আৰু অনন্ত ধাৰণা।এই দুইটাৰ মাজত বাহ্যিক পাৰ্থক্য থাকিলেও স্বৰূপতঃ কোনো বেলেগতা নাই; প্রত্যক্ষ দেশ হ’ল ধাৰণাগত দেশৰ খণ্ড প্ৰকাশহে।
৪. দেশৰ তিনিটা মাত্রা:
- সোঁ-বাওঁ (চওড়া/প্ৰস্থ)
- তল-ওপৰ (উচ্চতা/গভীৰতা)
- আগ-পিছ (দৈর্ঘ্য)এই তিনিটা মাত্রাই দেশৰ গঠন নিৰূপণ কৰে।
৫. দেশৰ বিভাজ্যতা: দেশ অসীমভাৱে বিভাজ্য। যদিহে দেশ বিভাজ্য নহয়,
তেন্তে আমি কোনো
স্থান বা অংকন চিনাক্ত কৰিব নোৱাৰোঁ। যদিও দেশ খণ্ডৰ সমষ্টি নহয়, আমি ব্যৱহাৰিক
সুবিধাৰ বাবে দেশক খণ্ডৰ ৰূপত কল্পনা কৰোঁ।
৬. বিন্দুৰ অবস্থান আৰু সম্পৰ্ক: দেশত থকা বিন্দুবোৰ একে
সময়তে অৱস্থিত থাকে আৰু একে গাঠনিক সম্পৰ্কে জড়িত থাকে। এই বিন্দুবোৰে দূৰত্ব,
দিশ আৰু স্থান
চিনাক্ত কৰে।
কালৰ বৈশিষ্ট্যঃ
১. ঘটনাৰ আধাৰ: কাল হৈছে জগতৰ সকলো ঘটনাৰ আধাৰ। বস্তু বা ঘটনাৰ
সময়ৰ অৱস্থান শুধুমাত্র কালৰ মাজতে সম্ভৱ।
২. অনাদি আৰু অনন্ত: কালৰ কোনো আৰম্ভ, শেষ বা মধ্য নাই। আদিৰ আগত
বা অন্তৰ পিছত যি আছে, তাকো কালৰ অংশ হিচাপে ধৰা হয়। সেয়ে কাল স্বভাৱগতভাৱে চলমান আৰু অনন্ত।
৩. ভাগকাৰিতা আৰু অখণ্ডতা: কালক মুহূর্ত, মিনিট, ঘণ্টা আদিৰ দৰে
বিভিন্ন ভাগত বিভাজন কৰিব পাৰি। তথাপি এইবোৰ ভাগ কালৰ অন্তৰ্গত অংশহে, কাল নিজে হ’ল অখণ্ড
সমগ্ৰতা। কালক সীমিত কৰিয়েই আমি অংশ বা পৰ্যায় ধৰা ধৰোঁ।
৪. তিনিটা সময়ৰ স্তৰ:
- অতীত
- বৰ্তমান
- ভৱিষ্যৎএই তিনিটা স্তৰে কালৰ ধাৰণাক গঠন কৰে। কালৰ গতি সদায় একেদিশে থাকে; ই কেতিয়াও বিপৰীতমুখী নহয়। এই গুণক পাৰস্পৰ্য (Succession) বুলিয়ে কোৱা হয়।
৫. কালৰ একমাত্রিকতা: দেশৰ দৰে তিনিমাত্ৰা কালৰ নাই। কাল একমাত্রিক,
কাৰণ ই সময়ৰ
সোঁতস্বৰূপ এক দিশতহে গতি কৰে।
দেশ আৰু কাল উভয়ে জগত আৰু জীৱনৰ অভিজ্ঞতা গঠনত
মৌলিক ভূমিকা পালন কৰে। দেশ হৈছে বস্তুৰ স্থানবোধৰ আধাৰ, যি অসীম আৰু বিমূর্ত;
আৰু কাল হৈছে
ঘটনাবোৰৰ সময়গত ধারাবাহিকতাৰ আধাৰ, যি অনাদি-অনন্ত আৰু অখণ্ড। দুয়োটি ধাৰণাই
বাস্তৱতা উপলব্ধিৰ বাবে অত্যন্ত প্রয়োজনীয়।
১৬। কাল্টৰ দেশ আৰু কালৰ ধাৰণা সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ কাণ্টে তেওঁৰ বিখ্যাত কৃত্তি Critique of Pure Reason ৰ “Transcendental
Aesthetic” অংশত ইন্দ্ৰিয়ীয় জ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত জ্ঞানৰ উপাদান আৰু জ্ঞানৰ আকাৰ পৃথক কৰিবলৈ চেষ্টা
কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, ইন্দ্ৰিয়ৰ সংস্পৰ্শত আহিলেহে বস্তুবোৰৰ সংবেদন সম্ভব হয়। এই সংবেদনবোৰ হল
জ্ঞানৰ প্ৰাথমিক স্তৰ। কিন্তু এই সংবেদনবোৰ স্বভাৱতে বিশৃঙ্খল আৰু বিচ্ছিন্ন। সেয়া
জ্ঞানৰ ৰূপ ল’বৰ বাবে মনৰ সহায়ৰ প্ৰয়োজন হয়। মনেই সেই আয়োজক শক্তি, যি বিচ্ছিন্ন
সংবেদনসমূহক শৃঙ্খলাবদ্ধ ৰূপত গঠিত কৰি জ্ঞানৰ শুভাৰম্ভ কৰে। সেয়ে কাণ্টৰ মতে, মন হৈছে জ্ঞান
অন্বেষণৰ এক প্ৰাক্চৰ্ত।
ইন্দ্ৰিয়ানুভৱৰ ক্ষেত্ৰত কাণ্টে দুটা দিশৰ
উল্লেখ কৰিছে — (১) অভিজ্ঞতাসিদ্ধ (a posteriori) উপাদান আৰু (২) শুদ্ধ
অভিজ্ঞতাপূৰ্ব (a priori) আকাৰ। সংবেদনবোৰ যিবোৰ ইন্দ্ৰিয়ৰ জৰিয়তে লাভ হয়,
সেইবোৰ জ্ঞানৰ
অভিজ্ঞতাসিদ্ধ উপাদান। কিন্তু এইবোৰক গঠন কৰি জ্ঞানৰ ৰূপ দিবলৈ অভিজ্ঞতাপূৰ্ব
আকাৰৰ প্ৰয়োজন হয়। কাণ্টৰ মতে, এই অভিজ্ঞতাপূৰ্ব আকাৰ হ’ল দেশ আৰু কাল।
আমাৰ মন বিচ্ছিন্ন সংবেদনবোৰক দেশ আৰু কালৰ ৰূপত
গঠন কৰে। দেশ-কাল কোনো সংবেদন নহয়; ই বস্তুৰ গুণও নহয়। যদিও আমি অনুভৱ কৰোঁ যে
বস্তুবোৰ দেশ আৰু কালত বিদ্যমান, কিন্তু সেয়া বাস্তৱ নহয়। কাণ্টৰ মতে, দেশ আৰু কাল বাহ্যিক
জগতৰ অংশ নহয়; ই হৈছে মনক অন্তর্নিহিত সহজাত গঠন, যাৰ জৰিয়তে ইন্দ্ৰিয়বোধবোৰক মানৱ চেতনায় স্থান
আৰু সময়ৰ সংগঠনত সজোৱা হয়। কাণ্টৰ মতে —
- দেশ হৈছে বহিৰিন্দ্ৰিয় সংবেদনৰ আকাৰ। মানৱ ইন্দ্ৰিয়ৰ
জৰিয়তে যি সকলো বস্তু অনুভৱ হয়, সেয়া দৈশিক ৰূপত সংগঠিত হয়।
- কাল হৈছে অন্তৰিন্দ্ৰিয় সংবেদন আৰু মানসিক অৱস্থাবোৰ
সংগঠিত কৰাৰ আকাৰ।
অতএব, দেশ আৰু কাল কোনো বস্তু বা বাস্তৱ অস্তিত্ব নহয়; ই হৈছে মানৱ বুদ্ধিৰ নিজস্ব
গঠন। আমি যেন দেশ আৰু কালত বস্তুবোৰ দেখা পাওঁ, কিন্তু বাস্তৱত সেইবোৰ আমাৰ
মনৰ সৃষ্টি কৰা গঠিত ধাৰণা। এই দেশ আৰু কালৰ সহায় নোলোৱাকৈ মানৱ জ্ঞান সম্ভৱ নহয়।
এই দাবী সমৰ্থনৰ বাবে কাণ্টে দুটা প্রমাণ আগবঢ়ায় —
- তাত্ত্বিক প্রমাণ (Metaphysical proof): দেশ আৰু কাল
হৈছে শুদ্ধ সংবেদনৰ এক আকাৰ — ই বাহ্যিক বা অভিজ্ঞতালব্ধ নহয়।
- অতীন্দ্রিয় প্রমাণ (Transcendental proof): কোনো ধাৰণাৰ অতীন্দ্রিয় বিশ্লেষণে দেখুৱায় যে সেই ধাৰণাটোৱে কেনেকৈ অন্য
অভিজ্ঞতাপূৰ্ব জ্ঞানসমূহৰ সম্ভাবনা সৃষ্টি কৰে। এই প্রমাণৰ জৰিয়তে কাণ্টে
কৈছে — যদি দেশ আৰু কাল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব না হয়, তেনেহ’লে গণিত
আৰু অভিজ্ঞতাত্মক বিজ্ঞানৰ সুনিশ্চিত জ্ঞান সম্ভৱ নহয়।
সেয়েহে, দেশ আৰু কাল হৈছে জ্ঞানপ্ৰাপ্তিৰ পূর্বশৰ্ত —
যাৰ জৰিয়তে ইন্দ্ৰিয়লব্ধ সংবেদনবোৰ সংহতি পায় আৰু পূৰ্ণ জ্ঞানৰ ৰূপত পৰিণত হয়।
কাণ্টৰ মতে, এই দেশ আৰু কালৰ ধাৰণাবোৰ আমাৰ মনৰ ভিতৰত সহজাতভাৱে নিহিত থাকে।
১৭। কাণ্টৰ দেশ ধাৰণাৰ তাত্বিক ব্যাখ্যা আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ দেশ ধাৰণাৰ তাত্ত্বিক ব্যাখ্যা মূলত দুটা ভাগত বিভক্ত। প্ৰথম ভাগটোৱে এইটো
প্রমাণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে যে দেশ (space) আৰু কাল (time) হৈছে অভিজ্ঞতাপূর্ব (a
priori) ধাৰণা। দ্বিতীয় ভাগটোৱে দেখুৱাব বিচাৰে যে দেশ আৰু কাল ইন্দ্রিয়ানুভৱৰ (intuition)
ফল, কোনো সামান্য বা
যুক্তিবদ্ধ ধাৰণা নহয়। কাণ্টৰ মতে, এই দুয়ো দৃষ্টিভংগীৰে দেশ আৰু কালক শুদ্ধ (pure)
আৰু অভিজ্ঞতাপূর্ব
ধাৰণা হিচাপে স্বীকাৰ কৰা হয়।
কাণ্টৰ মতে, দেশ বাহ্যিক অভিজ্ঞতাৰ
পৰা আহৰণ কৰা কোনো সামান্য বা সাধারণ ধাৰণা নহয়। বস্তুসমূহৰ সংবেদনহে দেশৰ ভিতৰত
সম্ভৱ হয়, কিন্তু দেশৰ ধাৰণা অবিহনে সেই সংবেদনবোৰক ব্যাখ্যা কৰিবই নোৱাৰি। অর্থাৎ,
দেশৰ ধাৰণাই বাহ্যিক
অভিজ্ঞতাৰ প্ৰশস্ত মঞ্চ হিচাপে কাম কৰে। এক কথাত, অভিজ্ঞতাৰ পৰা দেশ পোৱা নহয়;
বিপৰীতে, দেশৰ ধাৰণাই
অভিজ্ঞতাক সম্ভৱ কৰি তোলে।
এই দেশ ধাৰণাই অভিজ্ঞতাপূৰ্ব (a
priori) হিচাপে চিহ্নিত হয়, কাৰণ ই অনিবার্য। অনিবার্যতা হৈছে অভিজ্ঞতাপূর্বতা চিনাক্ত কৰাৰ এটা প্ৰধান লক্ষণ। কাণ্টৰ
যুক্তি অনুসৰি, আমি বস্তুসমূহৰ অনুপস্থিতি কল্পনা কৰিব পাৰো, কিন্তু স্বয়ং দেশৰ
অনুপস্থিতিৰ কল্পনা কৰিব নোৱাৰো। অৰ্থাৎ, দেশ অবিহনে কোনো বস্তুৰ ধাৰণাও সম্ভৱ নহয়।
আনহাতে, কাণ্টে এইটোও দাবী কৰে যে দেশ কোনো যুক্তিৰে
গঠিত সামান্য ধাৰণা নহয়, ই হৈছে এক শুদ্ধ ইন্দ্রিয়ানুভৱ। প্ৰথমতে,
আমি একাধিক দেশ
কল্পনা কৰিব নোৱাৰো। যেতিয়া আমি “দেশ” বুলিছো, তেতিয়া আমি একেই দেশক
বুজাইছো। সেয়েহে দেশ হৈছে এক, স্বলক্ষণযুক্ত আৰু ইন্দ্রিয় অনুধাৱনৰ জৰিয়তে
জানিব পৰা যায়।
দ্বিতীয়তে, আমি যতবোৰ বিশেষ বিশেষ
স্থান (particular spaces) অনুভৱ কৰো, সেইবোৰক আমি একেটা
সৰ্বব্যাপক দেশৰ অংশ হিচাপে অনুভৱ কৰো। এই দেশবোৰ সৰ্বব্যাপক দেশৰ ভিতৰতে অৱস্থিত।
সেয়ে দেশ ধাৰণাটো সকলো পৃথক পৃথক স্থানবোৰক এক সূত্ৰত গাঁথে, আৰু ই এক শুদ্ধ
ইন্দ্রিয়ানুভৱ।
কাণ্টে দেশৰ তাত্ত্বিক ব্যাখ্যাত যি চতুর্থ যুক্তি আগবঢ়াইছে, তাতো তেওঁ দেশক
সামান্য ধাৰণা বুলি অস্বীকাৰ কৰে। তেওঁ কয়, দেশৰ বিস্তৃতি অনন্ত (infinite)। যদি দেশ বিশেষ বিশেষ
স্থানৰ দৃষ্টান্তৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা এটা সামান্য ধাৰণা হ'লহেঁতেন, তেন্তে দেশৰ
বিস্তৃতি অনন্ত বুলি ক’ব পৰা নাছিল। এটা সামান্য ধাৰণাত অনন্ত সংখ্যক দৃষ্টান্ত
থাকিব নোৱাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, “ঘোঁৰা” এটা সামান্য ধাৰণা — তাত বিভিন্ন ঘোঁৰা
অন্তর্গত নহয়, কিন্তু দেশৰ ক্ষেত্ৰত বিভিন্ন স্থান একে দেশৰ অংশ।
সেয়ে দেশ হ'ল সামান্যীকৃত অভিজ্ঞতাৰ ফল
নহয়, ই হৈছে শুদ্ধ, অভিজ্ঞতাপূৰ্ব, ইন্দ্রিয়ানুভৱ — যাৰ সহায়ত আমি বাহ্যিক অভিজ্ঞতা সংগঠিত কৰো।
১৮। কাণ্টৰ দেশ ধাৰণাৰ অতীন্দ্ৰিয় ব্যাখ্যা আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দেশৰ তাত্বিক ব্যাখ্যায় এই কথা প্ৰমাণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা হয় যে দেশ হৈছে অভিজ্ঞতাপূৰ্ব
ইন্দ্ৰিয়ানুভৱ। ইয়াৰ বিপৰীতে, অতীন্দ্রিয় ব্যাখ্যায় এই কথা প্ৰতিপন্ন কৰা হয় যে – যদি দেশৰ এই
অভিজ্ঞতাপূৰ্ব বৈশিষ্ট্য স্বীকাৰ কৰা নহয়, তেন্তে জ্যামিতিত পোৱা
অভিজ্ঞতাপূৰ্ব সংশ্লেষণাত্মক জ্ঞান বুজি পোৱা সম্ভৱ নহয়।
জ্যামিতি হৈছে এনে এক বিজ্ঞান যি
দেশৰ গুণবোৰক সংশ্লেষণাত্মকভাৱে, অথচ পূৰ্বতঃসিদ্ধ ৰূপে ব্যাখ্যা কৰে। জ্যামিতিক বচনবোৰ সংশ্লেষণাত্মক
আৰু একেই সময়ত অনিবার্য। উদাহৰণস্বৰূপে, “এটা ত্ৰিভুজৰ তিনিটা কোণৰ যোগফল দুই সমকোণৰ
সমান” – এইটো কেৱল অভিজ্ঞতামূলক পৰ্যবেক্ষণ নহয়; আমি জানো যে এনে হ'বলৈ বাধ্য। এই বাধ্যতাবোধ বা অনিবার্যতা হৈছে অভিজ্ঞতাপূৰ্ব
জ্ঞানৰ এটা চিহ্ন।
এইক্ষেত্ৰত দেশৰ ধাৰণাক শুদ্ধ ইন্দ্ৰিয়ানুভৱ হিচাপে স্বীকাৰ
নকৰিলে, জ্যামিতিক জ্ঞানৰ অভিজ্ঞতাপূৰ্ব সংশ্লেষণাত্মক প্ৰকৃতি বুজা সম্ভৱ নহয়। যিহেতু
জ্যামিতি অভিজ্ঞতাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য, আমি বস্তুবোৰৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰাৰ আগতেই তেওঁলোকৰ
দৈশিক গুণবোৰৰ বিষয়ে জ্ঞান লাভ কৰিব পাৰো।
এই কথা তেতিয়াহে অধিক স্পষ্ট হয়, যদি আমি অনুমান কৰো
যে দেশ হৈছে ইন্দ্ৰিয় শক্তিৰ আকাৰ, অৰ্থাৎ দেশ হৈছে এক অভিজ্ঞতাপূৰ্ব কাঠামো,
যি বাহ্য অভিজ্ঞতাৰ
বাবে পৰিৱেশ প্ৰস্তুত কৰি তোলে। মানসিকভাৱে আমি এনে ধৰণে গঠিত হৈছোঁ যে বাহ্য
বস্তুবোৰক আমি দৈশিক ৰূপত ধাৰণা নকৰাকৈ চিন্তা কৰিব নোৱাৰোঁ।
সেয়েহে, দেশ কোনো সামান্য ধাৰণা নহয়, ই হৈছে অভিজ্ঞতাৰ বাবে এক
অভিজ্ঞতাপূৰ্ব তথা শুদ্ধ ইন্দ্ৰিয়ানুভৱ, যাৰ ওপৰত জ্যামিতিৰ দৰে বিজ্ঞানৰ ভিত্তি নিৰ্মিত
হয়।
১৯। কাণ্টৰ কালৰ তাত্ত্বিক ব্যাখ্যা আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ কাল যে অভিজ্ঞতাপূৰ্ব, তাক প্ৰমাণ কৰাৰ বাবে কাণ্টে কিছুমান যুক্তি
আগবঢ়াইছে—
(ক) কাল কোনো সামান্য ধাৰণা নহয় যাক অভিজ্ঞতাৰ জৰিয়তে আহৰণ কৰা হয়। বৰঞ্চ, কাণ্টৰ মতে, বস্তুবোৰৰ সমকালীনতা উপলব্ধি কৰিবলৈ আমাৰ
মনত পূৰ্বেৰে কালৰ ধাৰণা থাকিবই লাগিব। যদি মনত কালৰ ধাৰণা নাথাকে, তেন্তে কোনো ঘটনা
সমকালীনভাবে সংঘটিত হৈছে নে নহয়, আমি বুজি নেপাওঁ। সেয়েহে কালৰ ধাৰণাই সমকালীনতাৰ
ধাৰণাৰ পূৰ্বৰ, অৰ্থাৎ কাল হৈছে অভিজ্ঞতাৰ আগতে থকা এক অভিজ্ঞতাপূৰ্ব ধাৰণা।
(খ) আমি যিদৰে শূন্য কালৰ বিষয়ে চিন্তা কৰিব পাৰো, তেনেদৰে কোনো সময়েই নথকা পৰিস্থিতিৰ কল্পনা কৰিব
পৰা যায়। কিন্তু “অবভাস” বা অনুভৱৰ সম্ভাৱনা যি কালৰ ওপৰেই নিৰ্ভৰ কৰে, সেই কালৰ অনুপস্থিতি
চিন্তা কৰাটো অসম্ভৱ। কাণ্টৰ মতে, যদি কালক আগতেই স্বীকাৰ নকৰে, তেন্তে অবভাস বা
সম্ভাৱনাৰ কথা চিন্তাও কৰিব নোৱাৰি। গতিকে ইও প্ৰমাণ কৰে যে কাল হৈছে
অভিজ্ঞতাপূৰ্ব ধাৰণা।
(গ) কাল কোনো যুক্তিৰে উদ্ভৱ হোৱা সাধাৰণ প্ৰত্যয় নহয়। ই এক
ইন্দ্ৰিয়ানুভৱৰ ধাৰণা, যাৰ অস্তিত্ব মাত্ৰ অনুভৱযোগ্য। আমি যিবোৰ সময়ৰ কথা কওঁ, সেইবোৰ সকলো একেটা
অভিন্ন কালৰ অংশহে। যিদৰে এটা বস্তু জানিবলৈ ইন্দ্ৰিয়ানুভৱেই যথোপযুক্ত উপায়,
তেনেদৰে কালো
ইন্দ্ৰিয় অনুভৱৰ আধাৰত উপলব্ধ হয়। “বিভিন্ন কাল সমকালীন হ’ব নোৱাৰে”—এইটো এক সংশ্লেষণাত্মক বাক্য, যাক সাধাৰণ
প্ৰত্যয়ৰে ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰি। এইটো স্পষ্ট কৰে যে কালৰ ইন্দ্ৰিয়ানুভৱ আৰু
ধাৰণাৰ মাজত এক অপৰোক্ষ সম্পর্ক আছে।
(ঘ) কালৰ অংশবোৰক আমি এটা অনন্ত কালৰ অংশ হিচাপে ধাৰণা কৰো। এই ক্ষেত্ৰত “সমগ্ৰ”
(সমগ্ৰ কাল) হৈছে “অংশ”ৰ পূৰ্বৱৰ্তী। কিন্তু সাধাৰণ ধাৰণা গঠন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত
অংশবোৰ সমগ্ৰৰ আগত থাকে। সেয়েহে কাণ্টৰ মতে, ইন্দ্ৰিয়ানুভৱৰ ক্ষেত্ৰত
সমগ্ৰই অংশৰ পূৰ্বৱৰ্তী হয়। এই যুক্তিৰে কাণ্ট কৈছে যে—কাল হৈছে ইন্দ্ৰিয়ানুভৱ।
২০। কাণ্টৰ কালৰ অতীন্দ্রিয় ব্যাখ্যা আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ অতীন্দ্ৰিয় ব্যাখ্যাৰ উদ্দেশ্য হৈছে—কাল সম্পর্কীয় তাত্বিক ব্যাখ্যাত যি ধাৰণা
দিয়া হৈছে তাক স্বীকাৰ কৰি লোৱাই একমাত্ৰ উপায় যাৰ দ্বাৰা সংশ্লেষণাত্মক
অভিজ্ঞতাপূৰ্ব জ্ঞান বোধগম্য হয়। কাল হৈছে এক মাত্রাবিশিষ্ট ধাৰণা,
য’ত বিভিন্ন সময়
পূৰ্ব-পৰ ৰূপে অৱস্থিত। আমি এই ধাৰণাসমূহক স্বতঃসিদ্ধ ৰূপে গ্ৰহণ কৰি এইবোৰক অনিবার্যভাৱে
সুনিশ্চিত সংশ্লেষণাত্মক বচন বুলি গণ্য কৰোঁ।
এইধৰণৰ বচন যিহেতু সংশ্লেষণাত্মক, সেইবাবে ই
ইন্দ্ৰিয়ানুভৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। কিন্তু, যেহেতু ই অনিবার্য—এইটো কোনো অভিজ্ঞতাৰ পৰা
উদ্ভৱ হোৱা নহয়। সেয়েহে এনে অনিবার্য সংশ্লেষণাত্মক সত্যসমূহ কেৱল অভিজ্ঞতাপূৰ্ব
ইন্দ্ৰিয়ানুভৱৰ ওপৰতে প্ৰতিষ্ঠিত হব পাৰে। কাণ্টৰ মতে, কালৰ তাত্বিক ব্যাখ্যায়
এইটো প্ৰমাণিত হৈছে যে—কাল হৈছে অভিজ্ঞতাৰ আগত থকা ইন্দ্ৰিয়ানুভৱ। সেইবাবে, এই স্বতঃসিদ্ধ
সত্যসমূহৰ অন্তৰ্নিহিত সংশ্লেষণাত্মক অভিজ্ঞতাপূৰ্ব জ্ঞান কিদৰে সম্ভৱ হয়, সেইটো বুজা যায়।
দেশ আৰু কাল যিহেতু ইন্দ্ৰিয়লব্ধ জগততে
প্ৰযোজ্য—তেওঁলোকে অভিজ্ঞতাৰ আগৰ মানসিক আকাৰ বুলি কাণ্টে বিবেচনা কৰিছে। এই দেশ-কালৰ ধাৰণা
কেবল অৱভাষিক জগততে সীমাবদ্ধ। সত্তাৰ ক্ষেত্ৰত দেশ আৰু কালৰ প্ৰয়োগ অসম্ভৱ।
অতএব, কাণ্টৰ মতে, দেশ আৰু কাল হৈছে অবভাষিক জগতৰ বস্তুসংক্রান্ত জ্ঞান গঠনৰ মানসিক আকাৰ। এই
ইন্দ্ৰিয়লব্ধ জগতৰ বাহিৰে দেশ-কালৰ কোনো অস্তিত্ব নাই।
কাণ্টে স্পষ্টকৈ কৈছে—দেশ আৰু কাল অবাস্তৱ নহয়। ইহঁতৰ বাস্তবতা
ইন্দ্ৰিয় জগতত থাকে। কিন্তু তেওঁ যি অতীন্দ্ৰিয় জগত ("Transcendental
World")ৰ কথা কয়, সেই জগতত দেশ আৰু কাল সম্ভাৱ্য মাত্ৰ। অৰ্থাৎ—দেশ আৰু কাল
হৈছে empirically real, but transcendentally ideal।
তথাপিও, এই অতীন্দ্ৰিয় জগতৰ চিন্তাই বাস্তৱ জীৱন বা
ব্যৱহাৰিক জগতৰ বাস্তৱতাক অস্বীকাৰ কৰা নাই। কাণ্টৰ মতে, বাস্তবতাৰ অৰ্থ হৈছে
অবভাষিক অভিজ্ঞতা, আৰু তেওঁ বস্তুৰ স্বৰূপ স্বীকাৰ কৰে, যদিও সত্তাক প্ৰত্যক্ষ কৰি পোৱা নাযায়।
কাণ্টৰ কপাৰনিকান বিপ্লৱত কোৱা হৈছে যে, তেওঁ জগতৰ অস্তিত্ব
অস্বীকাৰ নকৰে; তেওঁ শুধুমাত্র অবভাষিক জগতক ব্যাখ্যা কৰে, কাৰণ এই জগতটোৱেই
আমাৰ ইন্দ্ৰিয়জ্ঞানৰ জৰিয়তে উপলব্ধ হয়। দেশ আৰু কাল হৈছে মানসিক আকাৰ যাৰ সহায়ত
আমি এই জগতক উপলব্ধ কৰোঁ।
দেশ-কালৰ ধাৰণা অনুভৱৰ পূৰ্বেই মনত থাকে। কাণ্টে উল্লেখ কৰিছে—কালৰ ধাৰণাৰ
জৰিয়তে পৰিৱৰ্তন আৰু গতিৰ ধাৰণা সম্ভৱ হয়। সেয়েহে যদি আমি 'Law of
Motion' বা গতিসূত্ৰবোৰক সত্য বুলি মানো, তেন্তে কালক অভিজ্ঞতাপূৰ্ব শুদ্ধ ধাৰণা হিচাপে
মানিবই লাগিব।
দেশ আৰু কাল—বস্তুগত আৰু মনোগত উভয়েই:
- বস্তুগত এই অৰ্থত যে দেশ আৰু কাল সকলো অভিজ্ঞতাৰ
ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য হয়।
- মনোগত এই অৰ্থত যে দেশ আৰু কালৰ অস্তিত্ব
একান্তভাবে মানসিক আকাৰ হিচাপে, কোনো বস্তুৰ বাহ্যিক বৈশিষ্ট্য হিচাপে নহয়।
সমালোচকে যদিও কৈছে যে শুদ্ধ দেশ বা শুদ্ধ কাল
ধাৰণা কৰা বাস্তৱ নহয়, কাণ্টৰ মতে এইবোৰ আমাৰ জ্ঞানৰ পূৰ্বশর্তহে। যদিও আমি দ্রব্যবিহীন
দেশ ধাৰণা কৰাটো কঠিন, তথাপিও দেশ আৰু কালক শুদ্ধ মানসিক আকাৰ হিচাপে ধাৰণা কৰি তেওঁ অতীন্দ্ৰিয়
প্ৰমাণত বিশ্বাস কৰিছে।
এই অতীন্দ্ৰিয় প্ৰমাণ কাণ্টে ইউক্লিডৰ জ্যামিতিৰ
ওপৰত আধাৰিত কৰি গঢ়ি তোলে। যদিও ইউক্লিডৰ জ্যামিতি প্ৰত্যক্ষপূৰ্ব কিন্তু সংশ্লেষণাত্মক নহয়। আধুনিক
জ্যামিতিত (যেমন: ৰিমেনিয়ান বা লোবাচেভস্কিয়ান জ্যামিতি), বাক্যবোৰ প্ৰত্যক্ষোত্তৰ আৰু সংশ্লেষণাত্মক,
তাতো দেশ আৰু কালৰ
ধাৰণা প্ৰযোজ্য হয়। অৰ্থাৎ জ্যামিতিৰ ভিতভাগটো গঢ়ি উঠিছে দেশ আৰু কালৰ ধাৰণাৰ ওপৰত।
