Chapter 1
তাত্ত্বিক দৃষ্টিভংগী (Theoretical Perspectives)
১। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক বুলিলে ৰাষ্ট্ৰসমূহ, জাতিসমূহৰ মাজত থকা
ৰাজনৈতিক, আৰ্থ-সামাজিক আৰু বিশেষকৈ কূটনৈতিক সম্পৰ্কৰ কথা বুজায়। বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত
হোৱা ৰাজনৈতিক, সামাজিক, অর্থনৈতিক আদিসহ সকলো ধৰণৰ যোগাযোগ আৰু পৰস্পৰিক সম্পৰ্ককেই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্ক বুলি কোৱা হয়।
২। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ যিকোনো এটা সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ বার্টনৰ দৃষ্টিভংগত, যিসকল ঘটনা বা প্ৰক্রিয়াই বহু ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত একে
সময়তে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে, সেইবোৰৰ কাৰণ আৰু ফলাফলৰ অধ্যয়নক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত অন্তর্ভুক্ত কৰা হয়।
৩। মৰগেনথিউৰ মতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি মানে কি?
উত্তৰঃ মৰগেনথিউৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি বুলি সেই সংঘৰ্ষকেই
বুজোৱা হয়, য’ত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত ক্ষমতা লাভ, সংৰক্ষণ আৰু প্ৰসাৰৰ বাবে টনা-আঁজোৰা চলে।
অৰ্থাৎ, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত থকা ক্ষমতাৰ আদান-প্ৰদান আৰু সংঘৰ্ষই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পর্কৰ মূল আধাৰ।
৪। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ তাত্বিক মতবাদৰ লগত জড়িত দুজন চিন্তাবিদৰ নাম
লিখা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ তাত্বিক মতবাদৰ সৈতে জড়িত দুজন উল্লেখযোগ্য
চিন্তাবিদ হৈছে—
(ক) কেন পুথ (Ken Booth)
(খ) কলিন গ্রে (Colin Gray)
৫। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বিকাশ আৰু অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত অৱদান যোগোৱা দুজন
চিন্তাবিদৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বিকাশ আৰু অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত অৱদান ৰখা দুজন প্ৰসিদ্ধ
চিন্তাবিদ হল—
(i) উড্ৰো উইলচন (Woodrow Wilson)
(ii) হান্স জে. মৰগেনথিউ (Hans J. Morgenthau)
৬। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত কি কি বিষয় মূলতঃ জড়িত হৈ আছে?
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত প্ৰধানকৈ তিনিটা মৌলিক বিষয় জড়িত — জাতীয় স্বার্থ, সংঘাত আৰু ক্ষমতা।
এই তিনিটাই ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্ক, কূটনীতি আৰু
নীতি-নিয়ন্ত্ৰণৰ ভিত্তি গঠন কৰে।
৭। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় (International) শব্দটো প্রথমে কোনে ব্যৱহাৰ
কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৭৮০ চনত ইংৰাজ চিন্তাবিদ জেৰেমি বেনথামে (Jeremy Bentham) প্ৰথমবাৰৰ বাবে 'International' অৰ্থাৎ ‘আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়’ শব্দটো ব্যৱহাৰ
কৰিছিল, যাতে বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত থকা কূটনৈতিক সম্পৰ্কক বুজোৱা হয়।
৮। "International Relation" নামৰ গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰঃ লর্ড ব্ৰাইচৰ দ্বাৰা ১৯২২ চনত প্ৰকাশিত 'International Relations' নামৰ কিতাপখন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ প্ৰণালীবদ্ধ অধ্যয়নৰ পথপ্ৰদৰ্শক হিচাপে বিবেচিত। এই গ্ৰন্থখন বিষয়টোক এক
গৱেষণামূলক আৰু তাত্বিক দৃষ্টিভংগত অধ্যয়ন কৰাৰ দিশ দেখুৱাইছিল।
৯। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ ভেটি কি?-
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় আইন হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ
মৌলিক ভিত্তি বা আধাৰ।
অথবা,
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি মূলত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় আইনৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল, যি ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত শৃংখলা, নীতি আৰু সহযোগিতা স্থাপন কৰে।
১০। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বিকাশ কেতিয়াৰ পৰা আৰম্ভ হয়?
উত্তৰঃ কুৰি শতিকাৰ প্ৰথম ভাগত।
১১। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ বিকাশৰ দ্বিতীয় পৰ্য্যয়টো কেতিয়া আৰম্ভ হৈছিল?
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ বিকাশৰ দ্বিতীয় পৰ্যায়টো প্ৰথম মহাসমৰ (১৯১৪–১৯১৮) শেষ হোৱাৰ
পাছত আৰম্ভ হৈছিল।
অথবা,
প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি এটা নতুন দিশ লৈ আগবাঢ়ে, যাক এই ক্ষেত্ৰৰ বিকাশৰ দ্বিতীয়
পৰ্যায় হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
১২। কেনেথ থম্পছনৰ মতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক বিকাশৰ পৰ্য্যায় কেইটা?
উত্তৰঃ কেনেথ থম্পছনে (Kenneth Thompson) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
উৎপত্তি আৰু বিকাশক চাৰিখন পৃথক পৰ্যায়ত বিভক্ত কৰিছে।
১৩। আন্তর্জাতিক সম্পৰ্কৰ আওতাত সোমাই পৰা দুবিধ বিচাৰ্যৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বায়ন, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সুৰক্ষা।
১৪। "দেশসমূহৰ মাজত ক্ষমতা লাভৰ যুদ্ধই হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ৰাজনীতি।"-এই মন্তব্য কৰিছিল মৰগেনথিউই/ শ্লেছাৰে/ৰবাৰ্ট পাৰ্ণেল।
উত্তৰ: মৰগেনথিউই।
১৫। "ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সম্পর্কই হৈছে আন্তৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি।”- এই কথাষাৰ কৈছিল-
শ্লেছাৰে/মৰগেনথিউই/কুইন্সি ৰাইটে।
উত্তৰ: মৰগেনথিউই।
১৬। ইতিহাসৰ কোনো এটা নির্দিষ্ট সময়ত প্রভাবশালী ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সম্পৰ্কৰ
আলোচনাই হৈছে আন্তৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি।" এই সংজ্ঞাটো আগবঢ়াইছে কুইন্সি
ৰাইটে/চাৰ্লচ বেনল্ডে/মৰগেনথিউই।
উত্তৰ: কুইন্সি ৰাইটে।
১৭। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰিহণা আগবঢ়োৱা দুজন
চিন্তাবিদৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ থুচিদাইছ আৰু কৌটিল্য।
১৮। সাম্প্রতিক সময়ত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নৰ বিষয়বস্তু হিচাপে গুৰুত্ব
লাভ কৰা দুবিধ বিষয়ৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: পৰিৱেশ আৰু সন্ত্রাসবাদ।
১৯। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত অধ্যয়ন কৰা দুটা অ-বাষ্ট্ৰীয় কৰ্তাৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ সংগঠন, ব্যক্তি।
২০। বাস্তববাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত আদৰ্শবাদৰ বিপৰীত ধাৰণাটোক ‘বাস্তৱবাদ’ বুলি কোৱা হয়। এই
বাস্তৱবাদী তত্ব বা দৃষ্টিভংগীত ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতা কেন্দ্ৰিক চিন্তাক কেন্দ্ৰস্থান দিয়া
হয়।
বাস্তৱবাদৰ মুখ্য পৃষ্ঠপোষক হান্স জে. মৰগেনথিউৰ মতে, “অন্যান্য ৰাজনীতিৰ দৰে
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিও হৈছে ক্ষমতাৰ বাবে সংঘটিত দ্বন্দ্ব।”
২১। বাস্তববাদী দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য কি?
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ নিৰাপত্তা সুনিশ্চিত কৰা
আৰু ক্ষমতা অৰ্জন কৰা।
অথবা
বাস্তৱবাদ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মুখ্য
লক্ষ্য হৈছে নিজৰ নিৰাপত্তা নিশ্চিত কৰা আৰু ক্ষমতা লাভ তথা সংৰক্ষণ কৰা।
২২। বাস্তববাদী দৃষ্টিভংগীৰ পিতৃ হিচাপে কাক জনা যায়?
উত্তৰ: ৰেইনহল্ডনই বুৰ।
২৩। সনাতন বা ধ্রুপদী বাস্তববাদৰ দুজন সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ সনাতন বাস্তৱবাদৰ দুজন প্ৰধান সমর্থক হ’ল—
(i) হেনৰি কিছিঞ্জাৰ (Henry Kissinger)
(ii) হান্স জে. মৰগেনথিউ (Hans J. Morgenthau
২৪। মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদী দৰ্শনৰ প্ৰধান নীতি কেইটা?
উত্তৰঃ ৬টা।
২৫। বাস্তববাদী দৃষ্টিভংগীৰ দুজন প্রধান সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ স্পাইকমেন আৰু জর্জ কেনন।
২৬। "Man, the State and War" গ্রন্থখনৰ লিখক কোন?
উত্তৰ: কেন বাল্টজ।
২৭। "Theory International Politics" নামৰ যুগান্তকাৰী গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰ: কেনেথ ৱাল্টজ।
২৮। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক সম্পর্কে অধ্যয়নক কৰা মৰগেনথিউ'ৰ আটাইতকৈ বহুলভাৱে চৰ্চিত আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান হিচাপে বিবেচিত গ্রন্থখনৰ নাম কি?
উত্তৰ: Politics among Nathon.
২৯। "Man, the State and War" নামৰ গ্ৰন্থখন কেতিয়া প্রকাশিত হয়?
উত্তৰঃ ১৯৫৪ চনত।
৩০। উদাৰবাদী চিন্তাধাৰাৰ বিকাশত সহায় কৰা বা অৰিহণা আগবঢ়োৱা এক বিষয়ৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰ: আধুনিকীকৰণ।
৩১। "The end History and The Last Man" গ্ৰন্থখনৰ লিখক কোন?
উত্তৰঃ ফ্রান্সিছ ফুকুয়ামা।
৩২। "Perpetual Peace" নামৰ গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰঃ ইমানুৱেল কাণ্টন্ট।
৩৩। ধ্রুপদী বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ এজন সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: মৰগেনথিউ।
৩৪। লিবাৰেলিজিম (Liberalism) শব্দটো কি ভাষাৰ কি শব্দৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে।
উত্তৰঃ লেটিন ভাষাৰ 'লিবাৰ' (Leber) শব্দৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে। ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল মুক্ত বা স্বাধীন।
৩৫। 'উদাৰতাবাদ' ধাৰণাৰ দুজন সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ জন লক আৰু জে.এচ. মিল।
৩৬। উদাৰতাবাদৰ এটা মূল নীতি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদে ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা, অধিকাৰ আৰু ব্যক্তিস্বাতন্ত্ৰ্যক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে।
৩৭। নব্য বাস্তববাদ কাক বোলে?
উত্তৰঃ ১৯৮০ৰ দশকত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত বিকাশ হোৱা বাস্তৱবাদৰ পৰিৱৰ্তিত আৰু আধুনিক ৰূপটোক নব্য বাস্তৱবাদ বুলি কোৱা হয়।
৩৮। নব্য বাস্তববাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ নব্য বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ গঠন আৰু দিশ নিৰ্ধাৰণত মূল ভূমিকা ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ গাঁথনিগত বাধ্যবাধকতাৰ। ইয়াত ব্যক্তি বিশেষৰ অহম, উদ্দেশ্য প্ৰণোদিত পদক্ষেপ বা নেতৃত্বৰ ভূমিকা প্ৰায় উপেক্ষা কৰা হয়। নব্য বাস্তৱবাদ অনুসৰি, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ নীতি, আদৰ্শ আৰু ক্ষমতাৰ বিতৰণেই সম্পৰ্কবোৰ গঢ়ি তোলে।
৩৯। নব্য বাস্তৱবাদৰ চিন্তাধাৰাৰ প্ৰধান সমর্থক কোন?
উত্তৰঃ নব্য বাস্তৱবাদৰ এগৰাকী প্ৰধান সমর্থক হিচাপে কেনেথ বাল্টজক গণ্য কৰা হয়।
৪০। নব্য বাস্তববাদৰ চিন্তাধাৰাৰ কোনে উন্মেষ ঘটাইছে?
উত্তৰঃ ১৯৭৯ চনত প্ৰকাশিত তেওঁৰ উল্লেখযোগ্য গ্ৰন্থ "Theory of International Politics"-ত কেনেথ বাল্টজে বাস্তৱবাদৰ নব্য চিন্তাধাৰাৰ বিকাশ ঘটাইছে।
৪১। উদাৰতাবাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদ হৈছে এজন ব্যক্তিক স্বেচ্ছাচাৰী ৰাজনৈতিক নিয়ন্ত্ৰণ, অসহিষ্ণু ধৰ্মীয় আধিপত্য, দাসত্ব আৰু ব্যক্তিগত তথা ৰাজনৈতিক হস্তক্ষেপৰ পৰা মুক্তি দিয়াৰ বাবে প্ৰণীত এক ৰাজনৈতিক আৰু নৈতিক দর্শন।
৪২। উদাৰতাবাদৰ যিকোনো দুজন সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদৰ দুজন বিশিষ্ট সমর্থক হৈছে—
(i) জন ল’ক আৰু
(ii) অধ্যাপক হাৰল্ড লাস্কি।
৪৩। উদাৰতাবাদৰ যিকোনো দুটা প্ৰকাৰৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদৰ মূলতঃ দুটা প্ৰকাৰ দেখা যায়—
(i) প্রজাতান্ত্রিক উদাৰতাবাদ আৰু
(ii) সমাজবাদী উদাৰতাবাদ।
৪৪। নব্য উদাৰতাবাদ বুলিলে কি?
উত্তৰঃ কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণাৰ বিপৰীতে মুক্ত বজাৰ ব্যৱস্থা আৰু অবাধ ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ সমৰ্থন কৰা মতবাদক নব্য উদাৰতাবাদ বুলি কোৱা হয়।
৪৫। নব্য উদাৰতাবাদৰ বৈশিষ্ট্য লিখা।
উত্তৰঃ নব্য উদাৰতাবাদৰ এটা মুখ্য বৈশিষ্ট্য হ'ল একত্ৰীকৰণ বা সহযোগিতাৰ প্ৰৱণতা।
৪৬। নব্য উদাৰতাবাদী ভাবধাৰাৰ প্ৰধান সমৰ্থক দুজনৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ কাল ডেউটেছ আৰু জোচেফ নাই নব্য উদাৰতাবাদৰ উল্লেখযোগ্য দুজন সমর্থক হিচাপে পৰিচিত।
৪৭। মার্ক্সীয় ধাৰণামতে বিশ্ব ৰাজনীতিত প্রধান ভূমিকা গ্রহন কৰা দুটা উপাদানৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ মার্ক্সৰ মতে, বিশ্ব ৰাজনীতিত মুখ্য
ভূমিকা পালন কৰে—
(i) সামাজিক শ্রেণী আৰু
(ii) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় শাসক বা সম্ভ্রান্ত শ্রেণী।
৪৮। 'ফেমিনিজম' বা 'নাৰীবাদ' কি?
উত্তৰঃ নাৰীবাদ বুলিলে সাধাৰণতে এক দৰ্শন বা আদৰ্শ বুজায়। ফ্রিডমেনৰ মতে, “নাৰীবাদ হৈছে নাৰীৰ অধিকাৰৰ সমৰ্থনত প্ৰচলিত এক আন্দোলন বা তত্ত্ব।” ই এক ৰাজনৈতিক মতবাদ, যিয়ে পুৰুষ আৰু মহিলাৰ মাজত সমঅধিকাৰৰ দাবী আগবঢ়ায়।
৪৯। 'ফেমিনিজম' বা নাৰীবাদ শব্দটো প্রথম কোন চনত ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ আৰম্ভকৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৮৫০ চনৰ ভিতৰত।
৫০। নাৰী মুক্তি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ নাৰীক কেৱল নাৰী হিচাপে নহয়, বৰঞ্চ এজন মানুহ বা মানৱ সত্তা হিচাপে গ্ৰহণ কৰাৰ যি অৱস্থা, তাকেই নাৰী মুক্তি বুলি কোৱা হয়। এক কথাত, নাৰী মুক্তিৰ অৰ্থ হৈছে—নাৰী আৰু পুৰুষৰ সমতাৰ ধাৰণা।
৫১। নাৰী আন্দোলনৰ প্ৰথম অৱস্থাত কোনবোৰ আদৰ্শই প্ৰভাৱ পেলাইছিল?
উত্তৰঃ মানৱীয়তা, সমতা, স্বাধীনতা আদিকে মূল আদৰ্শ হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হয়।
৫২। উদাৰ নাৰীবাদৰ প্ৰৱক্তাসকলে কিহৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰে?
উত্তৰঃ উদাৰ নাৰীবাদৰ প্ৰৱক্তাসকলে নাৰীৰ স্বাধীনতা, সমতা, সম্পত্তিৰ অধিকাৰ আৰু জীৱনৰ অধিকাৰক বিশেষ গুৰুত্ব দিয়ে।
৫৩। মার্ক্সীয় নাৰীবাদে কিহৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে?
উত্তৰঃ মার্ক্সীয় নাৰীবাদৰ মতে, ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ উদ্ভৱই নাৰীক পুৰুষৰ অধীনস্থ কৰি তোলে, আৰু এই দমন ব্যৱস্থাৰ মূল কাৰণ হিচাপে পুঁজিবাদী প্ৰণালীক দায়ী কৰি তাৰ অৱসানত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
৫৪। সংস্কাৰবাদী বা ৰেডিকেল নাৰীবাদীসকলে নাৰীৰ কি অধিকাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে?
উত্তৰঃ সংস্কাৰবাদী নাৰীবাদে কেৱল আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়তেই নহয়, ঘৰুৱা জীৱনতো নাৰী-পুৰুষৰ সমঅধিকাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এই দৃষ্টিভংগীৰ অধীনত নাৰীয়ে জন্ম নিয়ন্ত্ৰণৰ অধিকার আৰু বিবাহিত মহিলাই নিজৰ সন্তানৰ সংখ্যা নিৰ্ধাৰণৰ অধিকাৰৰ দাবী আগবঢ়ায়।
৫৫। নাৰীবাদৰ যিকোনো দুটা প্ৰকাৰৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ নাৰীবাদৰ মূলতঃ দুটা প্ৰকাৰ হৈছে—
(i) উদার নাৰীবাদ আৰু
(ii) মার্ক্সীয় নাৰীবাদ।
৫৬। নাৰীবাদৰ যিকোনো দুজন সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ নাৰীবাদৰ দুজন উল্লেখযোগ্য সমর্থক হৈছে—
(i) মেৰি উলষ্টনক্রাফ্ট আৰু
(ii) কেট মিলেট।
৫৭। ১৯৪৮ চনৰ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাৰ্বজনীন ঘোষণা পত্ৰত উল্লেখিত নাৰী অধিকাৰ সম্পর্কীয় দুটা নীতি লিখা।
উত্তৰঃ নাৰী অধিকাৰ সম্পৰ্কীয় দুটা মুখ্য নীতি হৈছে—
(i) নাৰীৰ ওপৰত থকা সকলো ধৰণৰ বৈষম্যৰ অবসান ঘটোৱা, আৰু
(ii) নাৰীৰ ৰাজনৈতিক অধিকাৰ নিশ্চিত কৰা।
► চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক মানে কি?
উত্তৰঃ চমুকৈ ক'বলৈ গ'লে, পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত থকা সম্পৰ্ককেই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক বুলি
কোৱা হয়। ১৭৮০ চনত পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে জেৰেমি বেনথামে “International” শব্দটো ব্যৱহাৰ
কৰিছিল। যদিও আৰম্ভণিতে এই শব্দৰ ব্যৱহাৰ সীমিত আছিল, বৰ্তমান যুগত ই বহুমুখী
আন্তঃ-সম্পর্কীয় বিষয়বস্তু আৱৰ্তি লৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত থকা
দ্বিপাক্ষিক আৰু বহুপাক্ষিক সম্পৰ্ক, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতি, বিভিন্ন জাতি আৰু জনগোষ্ঠীৰ
মাজৰ সম্পৰ্ক, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় আইন, ৰাষ্ট্ৰীয় নেতাৰ কার্যকলাপ, ৰাষ্ট্ৰীয় শক্তিৰ
মিতিৰূপ আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনৰ ভূমিকা এই সকলোবোৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
অন্তৰ্গত।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক কেৱল চৰকাৰী বা ৰাজনৈতিক স্তৰতে সীমাবদ্ধ নহয়। ইয়াত
চৰকাৰৰ উপৰিও বিভিন্ন দল, জাতি, অঞ্চল, জনসাধাৰণ, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠন,
ব্যৱসায়িক
প্ৰতিষ্ঠান আৰু মিত্ৰ গোটৰো অংশগ্ৰহণ থাকে। সেয়ে ই বহুমুখী আৰু জটিল স্বৰূপৰ।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ কেন্দ্ৰস্থলে তিনি প্রধান বিষয় থাকে—
(i) ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ (লক্ষ্য),
(ii) বিবাদ বা সংঘাত (অৱস্থা), আৰু
(iii) ক্ষমতা (উপায়)।
এই বিষয়বোৰৰ যোগসূত্রত ৰাষ্ট্ৰসমূহ কিদৰে একে-অন্যৰ সৈতে সম্পৰ্ক স্থাপন কৰে,
সহযোগিতা কৰে বা
প্ৰতিযোগিতাৰ পৰা সংঘাতলৈ আগবঢ়ে, সেই সকলোবোৰ প্ৰক্ৰিয়া আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
অধ্যয়নৰ বিষয়।
আজিৰ যুগত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ পৰিধি অধিক বিস্তৃত হৈছে। বিশ্বায়ন, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সুৰক্ষা, সন্ত্রাসবাদ, পৰিবেশ সংৰক্ষণ, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি আদি আধুনিক বিষয়বস্তুসমূহো ইয়াৰ অন্তৰ্গত হৈ পৰিছে। সেয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক হ’ল এক বিস্তৃত আৰু বহুস্তৰীয় পাঠ্য বিষয়া, যি ৰাজনীতি, সমাজ, অৰ্থনীতি আৰু আইনক একে লগত সংযুক্ত কৰি বিবেচনা কৰে।
২। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক বুলিলে কি বুজা যায় সেই
বিষয়ে বিভিন্ন পণ্ডিতে বিভিন্ন ধৰণে সংজ্ঞা দাঙি ধৰিছে। তলত কিছুমান বিশিষ্ট
চিন্তাবিদৰ সংজ্ঞা উল্লেখ কৰা হৈছে—
(i) পেদেলফৰ্ড (Padelford) আৰু তেওঁৰ সহকৰ্মীসকলৰ মতে, অতীতত সংঘটিত হোৱা,
বৰ্তমানে সংঘটিত হৈ
থকা আৰু ভৱিষ্যতে সম্ভৱপৰ সকলো ৰাজনৈতিক ঘটনাই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় দিশৰ সৈতে জড়িত,
আৰু এই সকলো ঘটনাই
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অন্তৰ্গত।
(ii) ৰবাৰ্ট পুর্নেল (Robert Purnell)ৰ মতে, বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সংঘটিত বিবাদ, মতভেদ, প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা,
ভুমিকা আৰু
সম্পৰ্কবোৰৰ সময়ৰ সৈতে হোৱা পৰিৱর্তনসমূহ আৰু সেইবোৰৰ ফলত উদ্ভূত সমস্যাবোৰই
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বিষয়বস্তু।
(iii) যোচেফ ফ্ৰাঙ্কেল (Joseph Frankel)ৰ দৃষ্টিত, যুদ্ধ আৰু শান্তি হৈছে
সামাজিক আন্তঃক্ৰিয়াৰ দুটা উলটা দিশ—সংঘাত আৰু সহযোগিতা। এই দুয়োটাৰ পৰস্পৰ
ক্রিয়াকেই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক বুলি কোৱা হয়।
(iv) পালমাৰ আৰু পাৰকিনসৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক হৈছে বিশ্ব সমাজৰ সকলো
ব্যক্তি আৰু গোটৰ মাজৰ সম্পৰ্ক আৰু তাত মানব জীৱন, ক্ৰিয়া-কলাপ আৰু
চিন্তাধাৰাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰা শক্তি, প্ৰক্ৰিয়া আৰু প্ৰভাৱসমূহ।
(v) মৰগেনথিউ (Hans J. Morgenthau)ৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি মানে হ'ল ক্ষমতাৰ বাবে চলা
সংঘাত বা সংগ্ৰাম। সেয়ে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত ক্ষমতাৰ আধাৰত গঢ় লোৱা সম্পৰ্কই হৈছে
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক।
(vi) ট্ৰিগভি মেথেছেন (Trygve Mathiesen)ৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত চৰকাৰী আৰু বেচৰকাৰী—উভয় দিশৰ বিষয়
অন্তর্ভুক্ত হয়। বিশেষকৈ অর্থনৈতিক, আইনী, ৰাজনৈতিক আদি সকলো ক্ষেত্ৰক এই সম্পর্কৰ অংশ
হিচাপে ধৰা হয়। লগতে, ই এনে আচৰণ অধ্যয়ন কৰে, যি আচৰণে আন ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে সম্পৰ্কত প্ৰভাৱ
পেলাব পাৰে।
সঁচাকৈয়ে, এইবোৰ সংজ্ঞাই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বহুমুখী স্বৰূপ, প্ৰাসংগিকতা আৰু গভীৰতা
স্পষ্টকৈ প্ৰতিফলিত কৰে।
৩। আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতি আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ পাৰ্থক্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ৰাজনীতিৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল নিজৰ স্বাৰ্থৰ কাৰণে
আনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ চেষ্টা কৰা। যদিও এনে উদ্দেশ্য দুখনেই ৰাজনীতিত
প্ৰযোজ্য, তথাপিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি আৰু আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিৰ মাজত উদ্দেশ্য সাধনত
অংশগ্ৰহণকাৰী উপাদান আৰু প্ৰকৃতিত তফাৎ আছে। এই পাৰ্থক্যৰ ভিত্তিতেই দুয়োৰে মাজত
ভেদ ৰেখা আনা যায়। তলত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি আৰু আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিৰ কিছুমান
মুখ্য পাৰ্থক্য দাঙি ধৰাটো হৈছে—
(ক) আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিত ৰাষ্ট্ৰীয় আইনে হিংসা, শোষণ, দুর্নীতি, প্রতাৰণা আদি সকলো
অপৰাধমূলক কাৰ্য্যৰ ওপৰত কড়া নিয়ন্ত্ৰণ আৰোপ কৰে।
কিন্তু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত এনে এক
নিৰ্দিষ্ট বাধ্যবাধকতা প্ৰয়োগ কৰাৰ সুসংগঠিত ব্যৱস্থা নাথাকে। ফলস্বৰূপে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
পৰিসৰত বহু সময়ত যুদ্ধ, দখল বা দমনমূলক নীতি আইনগতভাবে প্রতিহত নোহোৱাকৈ সংঘটিত হয়।
(খ) আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিৰ ভিত্তি হ’ল ৰাষ্ট্ৰীয় আইন, আৰু ইয়াৰ মুখ্য লক্ষ্য হ’ল
শাসনক্ষমতা লাভ কৰা। প্ৰতিটি ৰাজনৈতিক দলেই এই লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ কাম কৰে।
আনহাতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ আধাৰ হ’ল
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় আইন। ইয়াত মূল লক্ষ্য হ’ল প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ সাৰ্বভৌমত্ব,
স্বাধীনতা আৰু
ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ অক্ষুন্ন ৰাখি চলা। বিশেষকৈ শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰসমূহে দুৰ্বল
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ চেষ্টা কৰে। আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিত সাৰ্বভৌমত্ব
প্রশ্নত নাথাকে, কিন্তু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত সাৰ্বভৌমত্ব ৰক্ষাই মুখ্য বিষয়।
(গ) নীতি কাৰ্য্যকৰীকৰণৰ ক্ষেত্ৰতো তফাৎ দেখা যায়। আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিত সাধারণতে
নিৰ্বাচনৰ জৰিয়তে শাসনত অংশগ্ৰহণ, আইন প্ৰণয়ন আৰু শান্তিপূৰ্ণ শাসন ব্যৱস্থাৰ ওপৰত
গুৰুত্ব দিয়া হয়।
আনহাতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত যুদ্ধৰ সম্ভাৱনা,
সামৰিক ক্ষমতা,
অথবা বলপ্ৰয়োগৰ ভয়
দেখুৱাই নীতি প্ৰয়োগ কৰাটো দেখা যায়। যদিও আধুনিক যুগত শান্তিপূৰ্ণ আলোচনাৰ
মাধ্যমে সমস্যাৰ সমাধানৰ চেষ্টাত গুৰুত্ব দিয়া হয়, তথাপি যুদ্ধৰ প্ৰয়োজনীয়তাক
একেবাৰে অস্বীকাৰ কৰা হোৱা নাই।
(ঘ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ ক্ষেত্ৰত কোনো কেন্দ্ৰীয় নিৰ্দেশক সংস্থা বা
বিশ্ব-কৰ্তৃত্বৰ সুসংহত ব্যৱস্থা নাই। প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ নিজা নীতি অনুসৰি
চলাৰ স্বাধীনতা ৰাখে আৰু কোনো ৰাষ্ট্ৰেই আন ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত নিৰঙ্কুশ কর্তৃত্ব
স্বীকাৰ নকৰে।
আনহাতে, আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিত আইন প্ৰণয়ন আৰু
কাৰ্য্যকৰীত্ব নিশ্চিত কৰাৰ বাবে সুসংগঠিত শাসন সংস্থা, আদালত আৰু শাসন প্ৰক্ৰিয়া
থাকে।
সাৰাংশত ক’বলৈ গ’লে, আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতিৰ তুলনাত
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি অধিক বিকেন্দ্ৰিত, অনিয়মিত আৰু শক্তিৰ ওপৰত অধিক নিৰ্ভৰশীল।
৪। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ মাজত থকা পার্থক্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ পৰিসৰ তুলনামূলকভাৱে
সীমিত। ই প্ৰধানকৈ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজৰ ৰাজনৈতিক সম্পৰ্ক আৰু ক্ষমতা-কেন্দ্ৰিক
প্ৰভাৱৰ ওপৰতে কেন্দ্ৰীভূত থাকে।
পক্ষান্তৰে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
ক্ষেত্ৰ অধিক বিস্তৃত। ই কেৱল ৰাজনৈতিক সম্পৰ্কসমূহেই নহয়, ৰাষ্ট্ৰ আৰু বিভিন্ন
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠন, সংস্থা, গোট তথা ব্যক্তিসকলৰ মাজত থকা সামাজিক, অৰ্থনৈতিক, সাংস্কৃতিক আৰু
নিরাপত্তা-সম্পৰ্কীয় দিশবোৰো অন্তর্ভুক্ত কৰে। লগতে, বিশ্বায়ন, পৰিবেশ, সন্ত্রাসবাদ,
স্বাস্থ্য সংকট আদিৰ
দৰে বিশ্বজনীন বিষয়বোৰতো গুৰুত্ব দিয়ে।
সেইবাবেই, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ
তুলনাত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কয়ে বিশ্ব পৰিসৰৰ সকলো দিশ সামৰি লোৱা এক সামগ্ৰিক
আৰু বিস্তৃত দৃষ্টিভংগী আগবঢ়ায়। ফলস্বৰূপে, আধুনিক যুগত
"আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক"কেই অধিক ব্যাপক আৰু গ্ৰহণযোগ্য শিৰোনাম হিচাপে
বিবেচনা কৰা হয়।
৫। বাস্তববাদ (Realism) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত
মানৱ আচৰণৰ কিছুমান অপৰিবৰ্তনশীল দিশৰ বিশ্লেষণৰ জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰৰ মূল অভিপ্ৰায়
উন্মোচন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। বাস্তৱবাদীৰ মতে, মানুহ মূলতে স্বাৰ্থপৰ,
ক্ষমতালোভী আৰু
প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ প্ৰৱণতাসম্পন্ন। ব্যক্তিজনে যিদৰে নিজৰ সুৰক্ষাৰ বাবে সদায় সতৰ্ক
থাকে, তেনেদৰে ৰাষ্ট্ৰো নিজৰ স্বাধীনতা ৰক্ষা আৰু সম্ভাব্য আক্ৰমণৰ বিপক্ষে সজাগ
থাকে।
এই দৃষ্টিভংগীৰ আধাৰত বাস্তৱবাদে কৈছে যে
প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ জাতীয় স্বাৰ্থ সুৰক্ষাৰ উদ্দেশ্যে ক্ষমতা আহৰণৰ চেষ্টা
চলায়। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসৰত এই ক্ষমতা আহৰণৰ সংগ্ৰাম এক স্থায়ী আৰু প্ৰাকৃতিক
বৈশিষ্ট্য হিচাপে বিবেচিত হয়। ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজৰ সন্দেহ, অসুৰক্ষা আৰু প্ৰতিযোগিতাৰ
পৰিৱেশত প্ৰতিটো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ অস্তিত্ব ৰক্ষাক কেন্দ্ৰবিন্দু হিচাপে ৰাখে।
সেয়ে বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীয়ে উদ্দেশ্য পূৰণৰ উপায়ৰ প্ৰতি তুলনামূলকভাৱে উদাসীন মনোভাৱ গ্রহণ কৰে, কাৰণ ৰাষ্ট্ৰৰ মূল লক্ষ্য হ’ল যিকোনো উপায়ৰে নিজৰ স্বাৰ্থৰ সুৰক্ষা আৰু ক্ষমতা বৃদ্ধি। ই দৰ্শন মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি হৈছে এক নিৰন্তৰ ক্ষমতা সংগ্ৰাম, য’ত নীতি-নৈতিকতা তুলনামূলকভাৱে গৌণ স্থানত থাকে।
৬। মৰগেনথিউৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ ছয়টা প্রধান নীতিসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ হান্স জে. মৰগেনথিউয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীৰ ছয়টা মুখ্য নীতিৰ ব্যাখ্যা দাঙি ধৰিছে। এই ছয়টা নীতিৰ
জৰিয়তে তেওঁ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ স্বভাৱ আৰু ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আচৰণ ব্যাখ্যা
কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। তলত সেই ছয়টা নীতি পুনঃসংগঠিত ৰূপত দাঙি ধৰ হৈছে—
(১) মানৱ প্ৰকৃতিৰ চিৰন্তন বিধি (Objective Laws of Human
Nature): মৰগেনথিউয়ে বিশ্বাস কৰে যে, মানৱ আচৰণ কিছুমান
স্থায়ী আৰু চিৰন্তন নীতিৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত। এই নিয়মবোৰ অধ্যয়ন আৰু বিশ্লেষণৰ
যোগ্য। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিও এই চিৰন্তন আচৰণৰ আধাৰত গঠিত।
(২) ক্ষমতাৰ মাধ্যমত ৰাষ্ট্ৰীয় স্বার্থ নিৰূপণ (Determination of
National Interest in Terms of Power): ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আচৰণৰ মূল চালিকা শক্তি হ’ল
স্বাৰ্থ, আৰু সেই স্বাৰ্থ নিৰ্ধাৰিত হয় ক্ষমতাৰ ভিত্তিত। শক্তি বা ক্ষমতা হ’ল ৰাষ্ট্ৰীয়
স্বাৰ্থ বুজাবলৈ ব্যৱহৃত মূল মাপকাঠি।
(৩) ৰাষ্ট্ৰীয় স্বার্থ গতিশীল (Interests are Dynamic): স্বাৰ্থ কোনো
নিৰ্দিষ্ট আৰু স্থিৰ বস্তু নহয়; সময়, পৰিস্থিতি আৰু নেতৃত্বৰ আধাৰত ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ
সদায় পৰিৱর্তনশীল।
(৪) সার্বজনীন নৈতিক নীতি অপ্রযোজ্য (Universal Moral Principles are
Inapplicable): বাস্তৱবাদ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত সাধাৰণ নৈতিক নিয়মবোৰ প্ৰযোজ্য নহয়। কাৰণ, ৰাষ্ট্ৰক প্ৰথমে
নিজৰ স্বাৰ্থ আৰু অস্তিত্ব ৰক্ষাৰ কথাই ভাবিব লগা হয়।
(৫) ৰাষ্ট্ৰৰ নৈতিক অভিলাষ (Moral Aspirations of the State): কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ নিজৰ
নৈতিক অভিলাষ থাকিলেও, সেয়া বিশ্বজনীন নৈতিকতা হিচাপে গ্ৰহণযোগ্য নহয়। কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ নৈতিকতা সকলো
ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত বলবৎ কৰিব নোৱাৰি।
(৬) ৰাজনৈতিক পৰিসৰৰ স্বতন্ত্রতা (Autonomy of the Political
Sphere): আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি এক স্বতন্ত্র পৰিসৰ, যাৰ নিজস্ব নীতি আৰু নিয়ম
আছে। ই নৈতিকতা, ধৰ্ম, অৰ্থনীতি আদিৰ পৰা পৃথকভাৱে বিচাৰ কৰিব লগা বিষয়।
এই ছয়টা নীতিৰে মৰগেনথিউয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাস্তৱবাদের আধাৰভূত দৃষ্টিভংগী প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল, যি আজিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান হিচাপে গণ্য।
৭। মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদী দর্শনৰ দুটা নীতি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদী দৰ্শনৰ দুটা মুখ্য নীতি হ'ল—
(i) বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগী মতে, ব্যক্তি আৰু সমাজ যি
ধৰণৰ চিৰন্তন আৰু অভিন্ন নীতি-নিয়মৰ দ্বাৰা চালিত হয়, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কো
ঠিক সেই নীতিসমূহৰ অধীনতেই চলে। মানৱ প্ৰকৃতিৰ এই চিৰন্তন গুণবোৰেই ৰাজনৈতিক
ব্যৱস্থাক প্ৰভাৱিত কৰে।
(ii) মৰগেনথিউৰ মতে, প্ৰতিটো ৰাষ্ট্ৰৰ মূল
লক্ষ্য হ'ল নিজৰ জাতীয় স্বার্থ ৰক্ষা কৰা। এই জাতীয় স্বার্থক তেওঁ "ক্ষমতাৰ
অৰ্থত" সংজ্ঞা দিছে, অৰ্থাৎ ৰাষ্ট্ৰ নিজৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষাৰ বাবে শক্তি
বা ক্ষমতা লাভ কৰিবলৈ সদায় সচেষ্ট থাকে।
৮। মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদীৰ তত্ত্বৰ চাৰিটা নীতি লিখা।
উত্তৰঃ বিভিন্ন সময়ত বহু চিন্তাবিদে বাস্তৱবাদী
দৃষ্টিভংগীৰ সমর্থন জনালেও, হাঞ্চ জে. মৰগেনথিউকহে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত
বাস্তৱবাদৰ অন্যতম প্ৰধান পৃষ্ঠপোষক হিচাপে গণ্য কৰা হয়। তেওঁৰ মতে, আন ৰাজনীতিৰ দৰে
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিও মূলতঃ ক্ষমতাৰ বাবে সংঘটিত হোৱা সংঘাত। মৰগেনথিউয়ে তেওঁৰ
বাস্তৱবাদী দৰ্শনৰ সমর্থনত তলত উল্লেখ কৰা মূল নীতিসমূহ প্ৰস্তুত কৰিছে—
(ক) ব্যক্তি আৰু সমাজ যিদৰে চিৰন্তন নীতি-নিয়মৰ অধীন হৈ চলে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ৰাজনীতিও সেই একে ধৰণৰ নীতিসমূহৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত হয়। এই নীতিসমূহৰ উৎস হৈছে
মানুহৰ স্বাভাৱিক প্ৰকৃতি।
(খ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত প্ৰতিটো সমস্যা আৰু ঘটনা ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ তথা
ক্ষমতাৰ দৃষ্টিভংগীৰে বিবেচনা কৰা হয়। ক্ষমতা হৈছে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ নিৰূপণৰ
মাপকাঠি।
(গ) পৰিস্থিতি, সময় আৰু পৰিৱেশৰ পৰিৱৰ্তনৰ সৈতে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থো পৰিবৰ্তিত হয়। জাতীয়
স্বাৰ্থ স্থিৰ নহয়, ই এক গতিশীল ধাৰণা।
(ঘ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত দূৰদৰ্শিতা আৰু বাস্তবতা প্ৰধান হয়;
সেয়েহে ৰাষ্ট্ৰীয়
আচৰণক চিৰন্তন বা সার্বজনীন নৈতিক নীতিৰ মানদণ্ডত বিবেচনা কৰাটো উপযুক্ত নহয়।
এই নীতিসমূহৰ জৰিয়তে মৰগেনথিউয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ৰাজনীতিত বাস্তৱবাদী চিন্তাধাৰাৰ দৃঢ় ভিত্তি গঢ়ি তোলে।
৯। কোন তিনিটা ধাৰণাৰ ওপৰত মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগী প্রতিষ্ঠিত?
উত্তৰঃ মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগী তিনিটা মূল
ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ়ি উঠিছে।
এই ধাৰণাসমূহ হ'ল—
(ক) ৰাজনীতিবিদসকলে সদায় নিজৰ ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰাক মুখ্য উদ্দেশ্য হিচাপে
বিবেচনা কৰে।
(খ) ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ বুজাবলৈ ক্ষমতা, অৰ্থনীতি, ৰাজনীতি, সংস্কৃতি আদি দিশৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা প্ৰভাৱ আৰু শক্তিৰ কথা বিবেচনা কৰা হয়।
(গ) নিজৰ স্বাৰ্থ সুৰক্ষিত ৰাখি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ বাবে
ৰাষ্ট্ৰসমূহে সদায় ক্ষমতা বৃদ্ধিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
এই তিনিটা ধাৰণাই মৰগেনথিউৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত বাস্তৱবাদী চিন্তাধাৰাৰ
মূল আধাৰ হিচাপে বিবেচিত।
১০। উদাৰতাবাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ শব্দগত দৃষ্টিকোণৰ পৰা চালে, ইংৰাজী শব্দ
‘Liberalism’ উদ্ভৱ হৈছে লেটিন শব্দ ‘Liber’-ৰ পৰা, যাৰ অৰ্থ
‘Liberty’ বা ‘Freedom’, অৰ্থাৎ ‘স্বাধীনতা’। সেই বাবে স্বাধীনতাক উদাৰতাবাদৰ মূল আধাৰ
বুলি গণ্য কৰা হয়।
তলত কিছুমান বিশেষজ্ঞৰ মতামত দিয়া হ’লঃ
(i) Oxford Concise Dictionary of Politics-ৰ মতে, “ব্যক্তিগত অধিকাৰ
সুৰক্ষিত কৰা আৰু সিদ্ধান্ত লোৱাৰ ক্ষেত্ৰত অধিকতম স্বাধীনতা প্ৰদান কৰাটোক
উদাৰতাবাদে ৰাজনৈতিক লক্ষ্য হিচাপে বিবেচনা কৰে।”
(ii) David G. Smith-ৰ মতে, “উদাৰতাবাদ হৈছে এনে
এক বিশ্বাসব্যৱস্থা যি ব্যক্তিক অধিক স্বাধীনতা প্ৰদান কৰাৰ উদ্দেশ্যে গঢ়ি উঠা
নীতি আৰু প্ৰক্ৰিয়াবোৰক সমৰ্থন কৰে।”
(iii) Hallowell-ৰ মতে, “উদাৰতাবাদ অৰ্থ হৈছে জীৱনৰ সকলো দিশত—বৌদ্ধিক,
সামাজিক, ধৰ্মীয়, ৰাজনৈতিক, আৰু অৰ্থনৈতিক
ক্ষেত্ৰসমূহত—স্বাধীনতাৰ দাবী আগবঢ়োৱা।”
এই মতামতসমূহৰ জৰিয়তে স্পষ্ট যে উদাৰতাবাদৰ
কেন্দ্ৰবিন্দু হৈছে ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা আৰু অধিকাৰৰ সুৰক্ষা।
১১। নব্য বাস্তববাদ (Neo-Realism) কি?
উত্তৰঃ নব্য উদাৰবাদী চিন্তাধাৰাৰ আগমনৰ লগে লগে বিশেষকৈ বহুত্ববাদৰ বিকাশৰ বাবে বাস্তৱবাদী পৰম্পৰা প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হ'ল। বহুত্ববাদীসকলে মতামত দিলে যে ৰাষ্ট্ৰকেন্দ্ৰিক বাস্তৱবাদীসকলে কোৱাৰ দৰে ৰাষ্ট্ৰ আন্তর্জাতিক সম্পর্কত প্রধান উপাদান নহয়। বহু উপাদানে আন্তর্জাতিক সম্পর্কত কার্য সম্পাদন কৰে। বহুত্ববাদী সকলে প্রত্যাহ্বান জনোৱা ধাৰণাক নতুন এক শ্রেণী বাস্তৱবাদীয়ে প্ৰত্যুত্তৰ দিলে। এই নতুন বাস্তৱবাদী সকলৰ ভিতৰত প্ৰধান আছিল কেন্নেথ ৱালড (Kenneth Waltz)। তেওঁ "Man, the state and War" (1959) আৰু "Theory of International Politics" (1979) নামৰ গ্ৰন্থত বিশ্ব ৰাজনীতি ধাৰণা প্ৰকাশ কৰিলে। তেওঁৰ এই ধাৰণাকে নব্য-বাস্তববাদ (Neo-realism) বুলি কোৱা হয়।
বালজৰ মতে আন্তর্জাতিক আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ মাজত প্রধান পার্থক্য যুদ্ধ আৰু সংঘাত নিয়ন্ত্ৰণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। ই নিভৰ কৰে আন্তর্জাতিক পদ্ধতিৰ গঠনৰ ওপৰত। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতিত উচ্চ কর্তৃত্বৰ অভাৱৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰৰ আত্ম সহায়ৰ বাদে অন্য বিকল্প নাথাকে। সেইবাবেই নিৰাপত্তাৰ সময়্যাই দেখা দিয়ে। এনে ৰাষ্ট্ৰই নিৰাপত্তা ব্যৱস্থা কটকটীয়া কৰিলে আন ৰাষ্ট্ৰৰ নিৰাপত্তা বিপদাপন্ন হ'ব পাৰে। সার্বভৌম ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ ওপৰত উচ্চ কর্তৃত্বশীল সংগঠন নথকা আন্তর্জাতিক ব্যৱস্থাটোৰ বাবেই অৰাজকতাই দেখা দিয়ে। নব্য বাস্তৱবাদৰ মতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাত কর্তৃত্ব নথকাৰ পদ্ধতিটোৱেই আন্তর্জাতিক ক্ষেত্রত ৰাষ্ট্ৰ আচৰণ, ক্ষমতাৰ সংগ্ৰামক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। সেইবাবেই উদাৰবাদী বা বাস্তৱবাদীসকলে ভবাৰ দৰে সংঘাত বা যুদ্ধৰ প্ৰধান কাৰণসমূহৰ প্ৰকৃতি নহয়। প্রকৃততে প্রধান কাৰণ হ'ল
আন্তর্জাতিক সম্পৰ্কৰ অৰাজক গাঁথনিটোহে। গতিকে বালেজ এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত আত্ম-সহায় আৰু ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্যৰ বাবে ক্রীড়া তত্ত্বৰ (Game theory) প্রয়োগ কৰিছে।
তেওঁৰ মতে এনে পদ্ধতিত কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্দেশ্য যিয়েই নহওক ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্য ব্যবস্থা গঢ় লৈ উঠে। কিন্তু শক্তি প্রয়োগ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ কোনো আন্তর্জাতিক কর্তৃপক্ষ নোহোৱাৰ বাবে ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্য সামৰ্থৰ ভাৰসাম্যলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। এনে ভাৰসাম্যত ৰাষ্ট্ৰই সামৰিক সামৰ্থত ভাৰসাম্য ৰাখিবলৈ বিচাৰে। এনে এক আত্ম-সহায়ৰ পদ্ধতিয়ে ব্যক্তি স্বার্থ আৰু সামূহিক কল্যাণৰ স্বাৰ্থৰ মাজত সহযোগিতাৰ ক্ষেত্ৰত উন্মোচন কৰে। নব্য বাস্তৱবাদে ৰাষ্ট্ৰ মাজত সহযোগিতাৰ সম্ভাৱনীয়তা অস্বীকাৰ নকৰে। কিন্তু সহযোগিতা কৰিবলৈ যাওতে ৰাষ্ট্ৰ সমূহে নিজৰ ক্ষমতা তুলনামূলকভাবে বৃদ্ধি কৰিব বিচাৰে, নিজৰ কর্তৃত্ব ৰক্ষা কৰিব বিচাৰে।
১২। নব্য বাস্তববাদৰ প্ৰাথমিক অভিধাৰণাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ নব্য বাস্তৱবাদৰ (Neorealism) মূলভূত ধাৰণাসমূহ তলত পুঙ্খানুপুঙ্খভাৱে উল্লেখ কৰা হৈছে—
(১) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাটো স্বভাৱতে নৈৰাজ্যপূৰ্ণ, অৰ্থাৎ ইয়াত কোনো কেন্দ্ৰীয় উচ্চ
কর্তৃপক্ষ নাথাকে যিয়ে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত শান্তি, সহযোগিতা আৰু নিৰাপত্তা
নিশ্চিত কৰিব পাৰে।
(২) ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ সাৰ্বভৌমত্ব আৰু অস্তিত্ব সুৰক্ষিত ৰাখিবলৈ নিজ নিজ উদ্যোগে
কার্য্যপন্থা গ্ৰহণ কৰে, যাৰ ফলস্বৰূপ অনিয়ন্ত্রিত প্ৰতিযোগিতাৰ
সৃষ্টি হয়।
(৩) ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সংঘাত অনিবাৰ্য্য, আৰু এই সংঘাতৰ মূল কাৰণ হ'ল আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
পদ্ধতিৰ নৈৰাজ্যপূৰ্ণ গঠনভঁৰাল।
(৪) ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ বৈদেশিক নীতিৰ প্ৰকৃতি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতিৰ গঠন আৰু গাঁথনিৰ ওপৰতে
নিৰ্ভৰশীল।
(৫) ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ গাঁথনিগত সামৰ্থ্যতাৰ ভিত্তিত ক্ষমতাৰ বিতৰণ স্থিৰ হয়, আৰু এই ক্ষেত্ৰত বৃহৎ শক্তিসমূহৰ
স্বাৰ্থকেই প্ৰধান স্থান দিয়া হয়।
এই নব্য বাস্তৱবাদী ধাৰণাসমূহ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ৰাজনীতিক এক গাঁথনি-ভিত্তিক বিশ্লেষণ প্ৰদান কৰে, য’ত শক্তিৰ সন্মিলিত গঠন,
বিভাজন আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ
অবস্থানক প্ৰধানতা দিয়া হয়।
১৩। উদাৰ আন্তর্জাতিকতাবাদ (Liberal Internationalism) মানে কি?
উত্তৰঃ এই শ্ৰেণীৰ উদাৰবাদীসকলে মানৱীয় যুক্তি আৰু
বিবেকত গভীৰ বিশ্বাস ৰাখে। তেওঁলোকৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত
ন্যায়, শান্তি আৰু স্বতন্ত্রতা কঢ়িয়াই আনিব পৰা যায় যদি
যুক্তিবাদী আৰু নৈতিক দৃষ্টিভংগীৰে সমস্যাসমূহ সমাধান কৰা হয়।
তেওঁলোকৰ বিশ্বাস —
- ব্যক্তিগত সজাগতাৰ জৰিয়তে সমাজত পৰিৱৰ্তন সম্ভৱ,
- বিশ্ব সংগঠন গঠনৰ মাধ্যমে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতা বৃদ্ধি পায়,
- যুদ্ধ বন্ধ, মুক্ত বাণিজ্যৰ বিস্তাৰ আৰু বিশ্ব শান্তি প্ৰতিষ্ঠা সম্ভৱ।
এই দৰ্শন অনুসৰণ কৰা কিছু প্ৰসিদ্ধ উদাৰবাদী
চিন্তাবিদ হ'ল — জেৰেমি বেথাম (Jeremy Bentham) আৰু ইমানুৱেল কান্ট (Immanuel
Kant), যি সকলে উদাৰ নীতিসমূহৰ আধাৰত এক ন্যায়সঙ্গত, শান্তিপূৰ্ণ আৰু
সহযোগিতামূলক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থা গঢ়ি তুলিবলৈ আহ্বান জনাইছে।
১৪। উদাৰতাবাদৰ প্ৰাথমিক অভিধাৰণা তিনিটা কি কি?
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদৰ তিনিটা মুখ্য প্ৰাথমিক অভিধাৰণা হ'ল—
(ক) মানৱ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত আশাবাদী দৃষ্টিভংগী — উদাৰতাবাদে বিশ্বাস কৰে যে
মানুহে যুক্তি, নৈতিকতা আৰু সহযোগিতাৰ দ্বাৰা উন্নত সমাজ গঢ়ি তুলিব পাৰে।
(খ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত সহযোগিতাৰ সম্ভাৱনাত বিশ্বাস — উদাৰতাবাদীয়ে মেনে
যে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসৰত কেৱল সংঘাতেই নহয়, সহযোগিতা আৰু শান্তিপূৰ্ণ
সহ-অবস্থানো সম্ভৱ।
(গ) শান্তি, উন্নয়ন আৰু সহাবস্থানে আস্থা — উদাৰতাবাদে বৌদ্ধিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক
ক্ষেত্ৰত শান্তি, প্ৰগতি আৰু সহাবস্থানে গভীৰ বিশ্বাস প্ৰকাশ কৰে।
১৫। কেলি (Kegley) আৰু উইফে (Wittkopf) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ মৌলিক অভিধাৰণা ছটা কি কি?
উত্তৰঃ কেগলি (Kegley) আৰু উইটকফ (Wittkopf)
ৰ "World Politics: Trends and Transformation" গ্ৰন্থখনত
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ছয়টা মৌলিক উদাৰবাদী অভিধাৰণাৰ উল্লেখ কৰা হৈছে। এইবোৰ
হ’ল:
(১) মানৱ প্ৰকৃতি মূলতঃ শুভ আৰু পৰোপকাৰী — মানুহে সহানুভূতি আৰু
সহযোগিতাৰ ক্ষমতা ৰাখে, আৰু ই এক সমাজ-সৌহার্দ্যৰ ভিত্তি গঢ়ে।
(২) মানুহ আনৰ কল্যাণৰ বাবে কাম কৰিবলৈ উৎসাহী — এই মনোভাৱৰ ফলত মানৱ সমাজত
প্ৰগতি সম্ভৱ হয়।
(৩) হিংসা বা স্বাৰ্থপৰ আচৰণ মানুহৰ প্ৰকৃতিৰ ফল নহয় — বরঞ্চ, ত্ৰুটিপূৰ্ণ
ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক পদ্ধতিবিলাকে মানুহক দুষ্ট আচৰণলৈ প্ৰেৰণা দিয়ে।
(৪) যুদ্ধ অনিবার্য নহয় — যদি সঠিক ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক পদ্ধতি গ্ৰহণ কৰা
যায়, তেন্তে যুদ্ধক ৰোধ বা হ্ৰাস কৰা সম্ভৱ।
(৫) যুদ্ধ হৈছে এক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমস্যা — এই সমস্যা সমাধানৰ বাবে
সামূহিক, বিশ্বজনীন আৰু সংগঠিত প্ৰচেষ্টা আৱশ্যক।
(৬) যুদ্ধৰ প্ৰবণতা হ্ৰাসৰ বাবে সামাজিক পুনৰগঠন আৱশ্যক — আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সমাজক পুনৰ গঠন কৰি, ৰাষ্ট্ৰসমূহে গণতান্ত্ৰিক শাসন আৰু আত্মনিয়ন্ত্রণৰ জৰিয়তে শান্তিপূৰ্ণ
সহ-অৱস্থানৰ পথ প্ৰসস্ত কৰিব লাগে।
১৬। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত উদাৰতাবাদ দৃষ্টিভংগীৰ গুৰুত্ব কি?
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদী দৃষ্টিভংগীৰ কিছু সীমাবদ্ধতা থাকিলেও,
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ গুৰুত্ব অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি। বিশেষকৈ, উদাৰতাবাদে
মানৱজাতিৰ মাজত গভীৰ আশাবাদৰ সঞ্চাৰ ঘটাইছে। ই এখন উন্নত, শান্তিপূর্ণ আৰু
সহযোগিতামূলক বিশ্বৰ স্বপ্ন দাঙি ধৰিছে, য’ত শান্তি, সমতা আৰু কল্যাণই আধিপত্য
কৰে।
বিশ্বশান্তি আৰু সহযোগিতা স্থাপনাৰ ক্ষেত্ৰত উড্ৰো উইলচনৰ দৃষ্টিভংগী উল্লেখযোগ্য। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়ন আৰু বিকাশত তেওঁৰ অৱদান অতুলনীয়। উইলচনে আগবঢ়োৱা গণতন্ত্র, জাতীয় আত্ম-নিৰ্ধাৰণ, সৰু-ডাঙৰ সকলো ৰাষ্ট্ৰৰ সম-মর্যাদা, নিৰস্ত্রীকৰণ আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতাৰ নীতি আজিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক দিশ-নিৰ্দেশনা দিয়ে। এইবোৰ নীতিৰ জৰিয়তে এক শান্তিপূর্ণ আৰু সমন্বিত বিশ্ব গঠন সম্ভৱ হৈ পৰিছে।
১৭। নব্য-উদাৰতাবাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ নব্য-উদাৰতাবাদ (Neo-liberalism) হৈছে এনে এখন দৰ্শন, যি ব্যক্তিগত স্বতন্ত্ৰতা আৰু মুক্ত বজাৰ অর্থনীতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা সীমিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। এই মতবাদে সনাতন উদাৰতাবাদৰ আধাৰভূত নীতিসমূহক আধুনিক ৰূপত পুনৰ প্ৰয়োগ কৰে।
নব্য-উদাৰতাবাদৰ মতে, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক
ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰৰ অধিক হস্তক্ষেপ ব্যক্তিস্বাতন্ত্ৰতা আৰু বজাৰ স্বাভাৱিক বিকাশৰ
অন্তৰায়। গতিকে, এই দৰ্শনে মুক্ত-প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰ ব্যৱস্থা, ব্যক্তিগত উদ্যোগ, বেসৰকাৰীকৰণ আৰু
বাণিজ্যিক উদাৰীকৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। ই কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাৰ সমালোচনা
কৰি, ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনৈতিক নিয়ন্ত্ৰণ হ্ৰাস কৰাৰ দাবী কৰে, যাতে ব্যক্তিস্বাধীনতা আৰু
উদ্যম শক্তিৰ বিকাশ সম্ভৱ হয়।
১৮। নব্য উদাৰ আন্তর্জাতিকতাবাদ (Neo-liberal Internationalism) মানে কি?
উত্তৰঃ এনে ধৰণৰ উদাৰবাদীসকলে গণতান্ত্ৰিক পদ্ধতিত দৃঢ়
বিশ্বাস ৰাখে আৰু তেওঁলোকৰ মতে, উদাৰবাদী ৰাষ্ট্ৰসমূহে একে
ধৰণৰ অন্য উদাৰবাদী ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে যুদ্ধত লিপ্ত নহয়। ফ্রান্সিচ ফুকুয়ামাই তেওঁৰ
বিখ্যাত প্ৰবন্ধ "The End of History"ত উল্লেখ কৰিছে যে উদাৰবাদী
গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰসমূহ আভ্যন্তৰীণভাৱে অধিক স্থিৰ, শান্তিপ্ৰিয় আৰু সমবায়ী।
তেওঁৰ মতে, ইতিহাসৰ শেষ পৰ্য্যায়ত
উদাৰবাদী গণতন্ত্ৰই মানব সভ্যতাৰ চূড়ান্ত আদৰ্শ ৰূপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিব। ফুকুয়ামাৰ
বিশ্বাস আছিল যে উদাৰবাদী ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাই বিশ্বৰ সকলো
অপৰিকল্পিত আৰু অসাম্যভিত্তিক আদৰ্শসমূহক জয় কৰিব। উদাৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহে শান্তিপূর্ণ
সহযোগিতাৰ বাবে বিভিন্ন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থা গঠন কৰিছে, যাৰ ফলত যুদ্ধ বা সংঘাতৰ
সম্ভাৱনা যথেষ্ট হ্ৰাস পায়। এই দৃষ্টিভংগীত উদাৰবাদী ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত এক
সহানুভূতিপূৰ্ণ, শান্তিপূর্ণ আৰু স্থায়ী সম্পৰ্ক গঢ়ি উঠিব বুলি আশা প্ৰকাশ কৰা হয়।
১৯। নাৰীবাদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ চিন্তাবিদসকলৰ মাজত
বহুলভাৱে আলোচিত এখন গুৰুত্বপূর্ণ ক্ষেত্ৰ হ'ল নাৰীবাদ। সাধাৰণতে,
"নাৰীবাদ" বুলিলে বুজা যায়—নাৰীৰ অধিকাৰ, নাৰী সৱলীকৰণ, নাৰী নিৰ্যাতনৰ
প্ৰতিবাদ, আৰু পিতৃপ্ৰধান সমাজ ব্যৱস্থাৰ বিৰুদ্ধে সংগঠিত আন্দোলন বা মতবাদ।
অক্সফৰ্ড ইংলিছ ডিক্সনেৰী অনুসৰি: "Feminism is a way of
looking at the world which women occupy from the perspective of women. It has
at its central focus the concept of patriarchy, which can be described as a
system of male authority which oppresses women through its social, political
and economic institutions. Feminism is therefore a critique of patriarchy on
one hand and an ideology committed to women’s emancipation on the other."
অর্থাৎ, নাৰীবাদ হৈছে—নাৰীয়ে নিজৰ অভিজ্ঞতাৰ দৃষ্টিকোণৰ
পৰা পৃথিৱীখন চোৱাৰ এক ধৰণ। ইয়াৰ কেন্দ্ৰবিন্দুত থাকে "পিতৃপ্ৰধানতা" বা patriarchy,
যি এখন এনে সমাজ
ব্যৱস্থা, য’ত ৰাজনৈতিক, সামাজিক, আৰু অৰ্থনৈতিক গঠনসমূহৰ জৰিয়তে পুৰুষসকলে নাৰীক দমন কৰে। সেয়ে নাৰীবাদ হ’ল
একেদিকে পিতৃপ্ৰধান সমাজ ব্যৱস্থাৰ সমালোচনা, আৰু আনেদিকে—নাৰী মুক্তিৰ
বাবে অঙ্গীকাৰবদ্ধ এক আদৰ্শ।
এই দৃষ্টিভংগীয়ে যুগে যুগে নাৰীৰ ওপৰত হোৱা শোষণ,
দমন, বঞ্চনা, আৰু অপমানৰ বিৰুদ্ধে
সজাগতা সৃষ্টি কৰে। নাৰীবাদে স্ত্রী-শিক্ষা, নাৰীৰ সম-মৰ্যাদা, নাৰীৰ অধিকাৰ,
আৰু নাৰীৰ সমাজত
সক্ৰিয় ভূমিকা—বিশেষকৈ মানৱ জাতিৰ অগ্ৰগতি আৰু অস্তিত্ব ৰক্ষাত—স্বীকৃতি বিচাৰে।
নাৰীবাদত বিশ্বাসীসকলে ধাৰে যে—নাৰীয়ে সমাজৰ
সকলো ক্ষেত্ৰত, যেনে—ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি, সংস্কৃতি, আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত সমভাগী হ’ব লাগে। বিশেষকৈ সিদ্ধান্ত লোৱা
সংগঠনবোৰত নাৰীৰ অংশগ্ৰহণ নথ’লে সমাজত নাৰীৰ অৱস্থান উন্নত হ’ব নোৱাৰে। সেয়ে,
নাৰীবাদীসকলে চৰকাৰী,
প্ৰশাসনিক, আৰু
নীতি-নিৰ্ব্ধাৰণৰ সকলো স্তৰত নাৰীৰ সক্ৰিয় উপস্থিতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
২০। নাৰীবাদ বুলিলে কি বুজা? নাৰীবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ ইংৰাজী শব্দ "Feminism" ৰ অসমীয়া প্রতিশব্দ
হৈছে "নাৰীবাদ"। এই মতবাদটো ১৮ শতিকাৰ শেষ ভাগ আৰু ১৯ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে পাশ্চাত্য বিশ্বত
বিকশিত হৈছিল। সেই সময়ত নাৰীৰ ওপৰত হোৱা শোষণ, দমন, আৰু লিংগভিত্তিক বৈষম্যৰ
বিৰুদ্ধে আৰু নাৰী-পুৰুষৰ সমান অধিকাৰৰ দাবীত যি চিন্তাধাৰা গঢ়ি উঠিছিল, তাকেই নাৰীবাদ বুলি
কোৱা হয়।
নাৰীবাদ হৈছে লিংগ-সমতাৰ ওপৰত আধাৰিত এক নব্য সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক মতবাদ, যাৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল—নাৰীৰ অধিকাৰৰ
প্ৰতিষ্ঠা আৰু সমাজত নাৰীক পুৰুষৰ সমান মর্যাদা প্ৰদান। নাৰীবাদীসকলে সমাজত চলি
থকা লিংগভিত্তিক বৈষম্যৰ পৰিৱৰ্তন বিচাৰে আৰু এই পৰিৱৰ্তনৰ বাবে যি আন্দোলন বা
সংঘৰ্ষ, তাকেই নাৰীবাদী আন্দোলন বোলা হয়।
এই আন্দোলনে নাৰীক নিজৰ জীৱন সংগী আৰু পেছা নিৰ্বাচনৰ অধিকাৰ, আৰু ৰাজনৈতিক,
সামাজিক, অৰ্থনৈতিক
ক্ষেত্ৰসমূহত নাৰীৰ সক্ৰিয় আৰু সম অংশগ্ৰহণৰ অধিকারৰ দাবী কৰে।
নাৰীবাদী মতবাদৰ কিছুমান মুখ্য বৈশিষ্ট্য তলত উল্লেখ কৰা হৈছে:
১. নব্য ৰাজনৈতিক মতবাদ হিচাপে নাৰীবাদে নাৰীক আত্মসচেতন কৰি তোলে।
২. ই পিতৃতান্ত্রিক সমাজ ব্যৱস্থাৰ বিৰুদ্ধে সংগ্রাম কৰে আৰু এই ব্যৱস্থাৰ শেষ হ'বলৈ বিশ্বাস কৰে।
৩. জৈৱিক লিংগ (Sex) আৰু সামাজিক লিংগ (Gender)-ৰ মাজত সজাগভাৱে
পাৰ্থক্য কৰে।
৪. নাৰীবাদ হৈছে এটা সামাজিক বিপ্লব, যি বৈষম্যমূলক
প্ৰথা-পদ্ধতিসমূহৰ আমূল পৰিৱর্তনৰ পক্ষপাতী।
৫. ই বিশ্বাস কৰে যে নাৰীৰ ওপৰত হোৱা বৈষম্য আৰু দমন স্থায়ী নহয়—এইবোৰ দূৰ কৰিব পাৰি।
৬. নাৰীবাদৰ বিভিন্ন ধাৰা বা প্ৰকাৰ আছে—যেনে: উদাৰতাবাদী নাৰীবাদ, সমাজবাদী নাৰীবাদ, আৰু মার্ক্সবাদী
নাৰীবাদ আদি।
৭. ই গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধ-ত বিশ্বাসী আৰু নাৰীৰ অধিকাৰ সংৰক্ষণত
প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ।
৮. নাৰীবাদে সমাজ, ৰাজনীতি, আৰু অৰ্থনীতিৰ ক্ষেত্ৰত নাৰীৰ অৱস্থাক লিংগ সংবেদনশীল
দৃষ্টিভংগীৰে বিশ্লেষণ কৰে।
৯. নাৰীবাদৰ সমর্থন কেৱল নাৰীৰ পৰা নহয়—সচেতন পুৰুষসকলেও এই মতবাদৰ
সহায়-সমৰ্থন কৰে।
১০. নাৰীবাদী আন্দোলন অহিংস আৰু হিংসাত্মক—উভয় ধৰণৰ কৌশলৰে গঠন হ’ব
পাৰে।
সাৰাংশত, নাৰীবাদ হৈছে—এটা মুক্তিচেতনাৰে পূৰ্ণ সামাজিক আন্দোলন, যাৰ লক্ষ্য হ'ল নাৰীৰ সমান অধিকাৰ, আত্মসম্মান, আৰু সমমৰ্যাদা প্ৰতিষ্ঠা।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা লিখা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি বুলিলে বুজায়
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত বিদ্যমান শক্তি, স্বাৰ্থ, কূটনীতি আৰু ক্ষমতা
ভাৰসাম্যৰ আধাৰত গঠিত হোৱা পৰস্পৰ সম্পৰ্ক। ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ ৰাষ্ট্ৰীয় স্বার্থ
পূৰণৰ উদ্দেশ্যে অন্যান্য ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে যি প্ৰকাৰৰ ৰাজনৈতিক, কূটনৈতিক বা
প্ৰতিদ্বন্দ্বিতামূলক সম্পৰ্ক স্থাপন কৰে, তাকেই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি বোলে।
এই ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াটোৱে কেবল ক্ষমতাৰ
দ্বন্দ্ব নয়, বৰং সহায়ক সম্পৰ্ক, বৈদেশিক নীতি, কূটনীতি আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থৰ পূৰণৰ পথ প্ৰসস্ত কৰে।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ সংজ্ঞাসমূহঃ
১. মৰগেনথুৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি হৈছে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত চলি থকা ক্ষমতাৰ সংগ্রাম।
২. থম্পছনৰ মতে, ই ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত হোৱা প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাক বুজায়।
৩. হার্টমেনৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি হৈছে এনে এক প্ৰক্ৰিয়া যাৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰসমূহে
পৰস্পৰে সহযোগিতা কৰি নিজৰ জাতীয় স্বাৰ্থ পূৰণ কৰে।
৪. ৰাইটৰ মতে, এইটো এনে এটা ব্যৱস্থা, যাৰ জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰসমূহে ক্ষমতা লাভ কৰে আৰু সেই
ক্ষমতা অক্ষুণ্ণ ৰাখে।
সাৰাংশত, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি
হৈছে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত বিদ্যমান ৰাজনৈতিক সম্পৰ্কৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ ক্ষেত্ৰ,
যাৰ মূলে
থাকে—ক্ষমতা, স্বাৰ্থ আৰু কূটনীতি। ই ৰাষ্ট্ৰসমূহক নিজৰ লক্ষ্য আৰু স্বাৰ্থ পূৰণৰ ক্ষেত্ৰত
সহায় কৰে।
২। আন্তঃর্জাতিক ৰাজনীতি আৰু আন্তঃর্জাতিক সম্পৰ্কৰ মাজৰ পাৰ্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্ক — এই দুইটো শব্দ বহুসময়তে একে অৰ্থত ব্যৱহৃত হ’লেও, এইবোৰৰ মাজত গুৰুত্বপূৰ্ণ
আৰু স্পষ্ট পাৰ্থক্য আছে। তলত এই দুয়োটা ক্ষেত্ৰৰ মাজৰ মুখ্য প্ৰভেদসমূহ উল্লেখ
কৰা হ’লঃ
(ক) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি মূলতঃ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত থকা কূটনীতি, বৈদেশিক নীতি আৰু
ক্ষমতাৰ দ্বন্দ্ব আদিৰ অধ্যয়ন কৰে।
(খ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি শব্দৰ ব্যৱহাৰ তুলনামূলকভাৱে সংকীর্ণ অৰ্থত হয়।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক হৈছে অধিক ব্যাপক আৰু বিস্তৃত।
(গ) অধ্যয়ন পদ্ধতিৰ ক্ষেত্ৰত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত ঐতিহাসিক, বর্ণনামূলক আৰু বিশ্লেষণাত্মক পদ্ধতি ব্যৱহাৰ হয়।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত অধিক বৈজ্ঞানিক, তথ্যভিত্তিক আৰু
আন্তঃবিষয়ক পদ্ধতি গ্ৰহণ কৰা হয়।
(ঘ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ ক্ষেত্ৰত কেৱল ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত হোৱা চৰকাৰী
সম্পৰ্কই মুখ্য।
(ঙ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত মূলতঃ চৰকাৰী আৰু ৰাজনৈতিক বিষয়বস্তু অন্তৰ্ভুক্ত হয়।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত ৰাজনৈতিক, অৰাজনৈতিক, চৰকাৰী আৰু বেচৰকাৰী সকলো ধৰণৰ বিষয়বস্তু
অধ্যয়ন কৰা হয়।
সাৰাংশত, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ এটা অংশ, যি মূলত ৰাজনৈতিক
দিশলৈ কেন্দ্ৰিত। কিন্তু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক হৈছে বহুমুখী, যি ৰাজনীতিৰ উপৰিও
আৰ্থ-সামাজিক তথা সাংস্কৃতিক দিশো গ্ৰহণ কৰে।
৩। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ধাৰণা আৰু অৰ্থ লিখা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বা আর্ন্তজাতিক সম্পৰ্কৰ অৰ্থ হ'ল—বিশ্বৰ বিভিন্ন
ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত থকা বিভিন্ন ধৰণৰ সম্পর্ক। সহজভাষাত ক’লে, যেতিয়া এখন ৰাষ্ট্ৰে আন এখন
ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে ৰাজনৈতিক, কূটনৈতিক, অৰ্থনৈতিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক বা
সামৰিক সম্পৰ্ক স্থাপন কৰে, সেইবোৰক সামূহিকভাৱে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্ক বুলি কোৱা হয়।
ইংৰাজ চিন্তাবিদ বেনথামে (Bentham) প্ৰথমবাৰৰ বাবে ১৭৮০
চনত ‘International’ শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল কূটনৈতিক সম্পৰ্ক বুজাবলৈ। কিন্তু বৰ্তমান যুগত এই
ধাৰণা বহুত বিস্তৃত হোৱাত, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক বুলিলে কেৱল চৰকাৰী
কূটনীতি নহয়, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক, সামাজিক, বৈজ্ঞানিক, সাংস্কৃতিক আদি সকলো
ধৰণৰ আন্তঃ-সম্পৰ্ককো এই ক্ষেত্ৰৰ অন্তৰ্গত ধৰা হয়।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ দুটা দৃষ্টিভংগী বা ধাৰণা পাইছোঁ:
১. ঠেক অৰ্থত (Narrow Sense): এই দৃষ্টিভংগীৰ অধীনত
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক মানে হৈছে —
কেৱল চৰকাৰী পৰ্যায়ৰ কূটনৈতিক সম্পৰ্ক।
- অৰ্থনীতি, সমাজ, বিজ্ঞান বা সংস্কৃতিৰ সম্পৰ্ক এই ক্ষেত্ৰত
ধৰা নহয়।
- অধ্যাপক ডান (Dunn) এই ধাৰণাৰ
সমৰ্থক।
২. বহল অৰ্থত (Broad Sense): এই দৃষ্টিভংগীত
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ধাৰণাটো বহুমুখী আৰু সাৰ্বজনীন।
- ইয়াত ৰাজনৈতিকৰ লগতে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক,
বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তি আদিও অন্তৰ্ভুক্ত।
- এই ধাৰণাৰ অধীনত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ লগতে চৰকাৰী-বেচৰকাৰী,
জনসাধাৰণ, অঞ্চল, মিত্রগোষ্ঠী,
সংগঠন আদি সকলো পক্ষৰ সম্পৰ্ক অধ্যয়ন কৰা হয়।
- চিন্তাবিদ পালমাৰ আৰু পাৰকিনছ (Palmer and
Perkins) এই দৃষ্টিভংগীৰ সমৰ্থক।
উদাহৰণৰ জৰিয়তে বুজো:
যদি কোনো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ মুদ্ৰাৰ মূল্য হ্ৰাস কৰে, তেন্তে তাৰ প্ৰভাৱ কেৱল সেই
ৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ নহয়—ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বজাৰ, বাণিজ্য, আৰু আন দেশৰ
অৰ্থনীতিতো প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে।
উপসংহাৰ:
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক এক বহুমুখী অধ্যয়ন শাখা, যি কেৱল চৰকাৰী কূটনীতিত
সীমাবদ্ধ নহয়। এই বিষয়টোত বিশ্বৰ বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰ, জাতি, অঞ্চল, সংগঠন তথা জনসাধাৰণৰ
মাজত থকা আন্তঃসম্পৰ্ক বিশ্লেষণ কৰা হয়। সেয়েহে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক
হৈছে এটা ব্যাপক আৰু জটিল অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ, যি বিশ্বৰ শান্তি, সহযোগিতা আৰু বিকাশত
গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে।
৪। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ অৱশ্যই! তলত তোমাৰ অনুৰোধ অনুসৰি “আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অৰ্থ সম্পৰ্কত চিন্তাবিদৰ দৃষ্টিভংগী” বিষয়ে পৰিপুৰকভাৱে আৰু স্পষ্টভাৱে পুনৰ সংৰূপ দিয়া হৈছে—
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অৰ্থ: চিন্তাবিদৰ দৃষ্টিভংগী
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অৰ্থ কি — এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰত চিন্তাবিদসকলে সময় আৰু
চিন্তাৰ প্ৰবণতাৰ আধাৰত বিভিন্ন ধৰণে মত প্ৰকাশ কৰিছে। সাধাৰণতে এই মতসমূহ দুটা দৃষ্টিভংগীত বিভক্ত কৰি
পৰ্যালোচনা কৰা যায়:
(ক) পৰম্পৰাগত দৃষ্টিভংগী (Traditional View)
পৰম্পৰাগত মতবাদৰ অনুসৰি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক মানে হৈছে– দুই বা ততোধিক
ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত হোৱা ৰাজনৈতিক সম্পৰ্ক। ১৯৫০ দশকলৈ এই দৃষ্টিভংগী চৰম প্ৰচলিত আছিল। এই
সময়ছোৱাত “আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক” বুলিলে সাধাৰণতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিক
বুজোৱা হৈছিল।
উল্লেখযোগ্য চিন্তাবিদ আৰু দৃষ্টিভংগী:
- E.H.
Carr, Morgenthau, Quincy Wright, Kenneth
Thompson, Padelford Lincoln, Margaret Sprout, Frankel প্রমুখ্যে এই দৃষ্টিভংগীৰ সমৰ্থক।
মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক মূলত: বৈদেশিক নীতি আৰু ক্ষমতাৰ খেল হিচাপে দৰ্শন
কৰা হৈছিল।
- প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ জাতীয় স্বার্থ পূৰণৰ বাবে
অন্য ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে সম্পৰ্ক স্থাপন কৰে।
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত সংঘাত এটা প্ৰাকৃতিক
উপাদান বুলি ধৰা হয়।
- যেতিয়া স্বার্থ এক হয়, তেতিয়াই সহযোগিতা সম্ভৱ হয়।
- Quincy
Wright-এ ৰাজনীতিৰ সংজ্ঞাত কৈছে– ক্ষমতাৰ দ্বাৰা গোষ্ঠীৰ
মনোভাব প্ৰভাৱিত কৰি নিজৰ লক্ষ্য পূৰণ কৰা এটা কলা।
উদাহৰণ:
- Kenneth
W. Thompson-এ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ তিনিটা দিশ উল্লেখ কৰিছে:
- (i)
বৈদেশিক নীতি আৰু তাৰ প্ৰভাৱ,
- (ii)
বৈদেশিক নীতিৰ কৌশল
- (iii)
সংঘাতৰ নিষ্পত্তি তথা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্রতিষ্ঠানৰ
ভূমিকা।
বিশেষ দৃষ্টিকোণ:
- বহু চিন্তাবিদে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক বৈদেশিক নীতিৰ
সমানার্থক বুলি ধাৰণা কৰিছিল, যদিও Fred
A. Sondermann এই দৃষ্টিভংগীৰ বিৰোধিতা কৰে।
- Mahendra
Kumarৰ মতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ তিনিটা মূল উপাদান–
- জাতীয় স্বার্থ (National Interest)
- সংঘাত (Conflict)
- ক্ষমতা (Power)
(খ) আধুনিক/সমসাময়িক দৃষ্টিভংগী (Contemporary or Broader View)
আধুনিক চিন্তাবিদসকলে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ পৰিধি ৰাজনৈতিক সীমাৰ
বাহিৰেও বিস্তৃত বুলি মেনে চলিছে। তেওঁলোকৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
বিষয়বস্তু মাথোঁ ৰাষ্ট্ৰীয় কূটনীতি, সংঘাত বা সহযোগিতাত সীমাবদ্ধ নহয়– ই মানুহৰ আচৰণ,
সংস্কৃতি, ব্যৱসায়, আৰু বিশ্ব সমাজৰ
সকলো খণ্ড সাঙুৰি লয়।
উল্লেখযোগ্য চিন্তাবিদ:
- C.A.W.
Manning, Harold & Margaret Sprout, Quincy Wright, John
Burton, P.A. Reynolds, Palmer & Perkins প্রমুখ্য।
মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক হৈছে ৰাজনৈতিক আৰু
অ-ৰাজনৈতিক সম্পৰ্কৰ এক সমন্বিত চিত্ৰ।
- ই কেৱল ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ নহয়; ব্যক্তিগত, গোষ্ঠীগত, প্ৰাতিষ্ঠানিক,
সাংস্কৃতিক, ধর্মীয়, বাণিজ্যিক
সম্পৰ্কসমূহো সাঙুৰি লয়।
- Harold
আৰু Margaret Sprout মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কে মানৱ আচৰণ অধ্যয়ন কৰে, যি বিদেশী সমাজৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়।
- Quincy
Wright-এ উল্লেখ কৰিছে যে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বিষয়বস্তু
হৈছে– ৰাষ্ট্ৰ, জাতি, অঞ্চল, মিত্র, সংগঠন, জনসাধাৰণ আদিৰ মাজত চলি থকা আন্তঃক্রিয়া।
- John
Burton-এ “আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক”ৰ পৰিৱৰ্তে “বিশ্ব সমাজ
(World Society)” শব্দ ব্যৱহাৰ কৰাৰ প্রস্তাৱ দিছে।
- P.A.
Reynolds আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক Micro (ব্যক্তি, গোষ্ঠী) আৰু Macro
(পদ্ধতি, ব্যৱস্থা) স্তৰত বিশ্লেষণ কৰে।
উপসংহাৰ:
উপৰিউক্ত আলোচনা বিশ্লেষণ কৰি ক’ব পাৰি যে:
- পৰম্পৰাগত দৃষ্টিভংগীত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক = আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি
+ বৈদেশিক নীতি + ক্ষমতা + সংঘাত
- আধুনিক দৃষ্টিভংগীত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক = ৰাজনৈতিক + অ-ৰাজনৈতিক +
সামাজিক + সাংস্কৃতিক + মানৱ আচৰণ + আন্তঃগোষ্ঠীগত সম্পৰ্ক
সেয়ে, বৰ্তমান যুগত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক এক বহুমুখী, আন্তঃঅনুশাসনিক, আৰু বিস্তৃত অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ হিচাপে বিবেচিত।
৫। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ প্রকৃতি সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ প্ৰকৃতি
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক হৈছে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত থকা ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক তথা
সামৰিক সম্পৰ্কৰ সমষ্টি। ইয়াৰ কেইবাটাও মৌলিক বৈশিষ্ট্য আছে, যিবোৰ তলত দাঙি ধৰা
হ’ল:
- মুখ্য ভূমিকা ৰাষ্ট্ৰৰ: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত মুখ্য অভিনেতা হ’ল
ৰাষ্ট্ৰ। বিশ্ব ৰাজনীতিত ৰাষ্ট্ৰেই সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে, যুদ্ধ-শান্তিৰ পথ বাছি লয় আৰু নিজৰ স্বাৰ্থৰ বাবে অন্য ৰাষ্ট্ৰৰ লগত
সম্বন্ধ গঢ়ি তোলে।
- জাতীয় স্বাৰ্থক প্ৰাধান্য: প্ৰতিটো ৰাষ্ট্ৰৰ মূল লক্ষ্য হ’ল নিজৰ
জাতীয় স্বাৰ্থৰ ৰক্ষা। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত ৰাষ্ট্ৰসমূহে ৰাজনৈতিক কৌশলৰ
মাধ্যমে নিজৰ স্বাৰ্থ আগবঢ়াবলৈ চেষ্টা কৰে।
- আন্তর্জাতিক সম্প্রদায়: ৰাষ্ট্ৰসমূহ বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ সমষ্টি।
সেই সম্প্রদায়ৰ আশা-আকাংক্ষা, সংস্কৃতি, মূল্যবোধ
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
- সংঘাত আৰু সহযোগিতা: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত সংঘাত অবশ্যম্ভাবী,
কিন্তু সেই সংঘাতৰ সমাধানৰ বাবে সহযোগিতাও দেখা যায়।
ৰাজনৈতিক, আৰ্থ-সামাজিক, শিক্ষা আদি ক্ষেত্ৰত সহযোগিতাৰ দৃষ্টান্ত
বহু আছে।
- পৰিবৰ্তনশীলতা: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক এক স্থিৰ বিষয় নহয়।
সময়, পৰিস্থিতি আৰু শক্তি সমীকৰণৰ ভিত্তিত ইয়াত সদায়
পৰিবৰ্তন ঘটে। উদাহৰণস্বৰূপে, শীতল যুদ্ধৰ সময়ত আৰু তাৰ পাছত বিশ্ব
ৰাজনীতিত ডাঙৰ পৰিৱৰ্তন দেখা গৈছিল।
- ক্ষমতাৰ প্ৰাধান্য: ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ স্বাৰ্থৰ ৰক্ষা আৰু
আধিপত্য বিস্তাৰৰ বাবে ক্ষমতা আহৰণ আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণ কৰে। ক্ষমতাই
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ গতি নিৰ্ধাৰণ কৰে।
- বহল ক্ষেত্ৰ: এই ক্ষেত্ৰৰ পৰিসৰ বহল। ই ৰাজনীতি, ইতিহাস, অৰ্থনীতি, মানসিকতা, সমাজবিজ্ঞান,
সংস্কৃতি, সামৰিক কৌশল, আইন আদি বহু
বিষয়ক আৱৰি লয়।
- সংঘাত সমাধানৰ প্ৰক্ৰিয়া: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ এটা উদ্দেশ্য হ’ল
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজৰ মতভেদ বা সংঘাত সমাধান কৰা। ই সহযোগিতাৰ মাধ্যমে শান্তিৰ
পথৰ সন্ধান দিয়ে।
- বহুবিষয়ক সম্পর্ক: এই বিষয়টো পৃথক হ’লেও, ইতিহাস, ৰাজনীতি বিজ্ঞান, অৰ্থনীতি আদিৰ
লগত ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত। এই সংযুক্ততা আন্তঃবিষয়ক অধ্যয়নৰ পথ মুকলি কৰে।
- অন্য প্ৰাসংগিক দিশসমূহ:
- ই কোনো এটা একক আদৰ্শত চলি নাযায়।
- শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰে অধিক প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
- বহু তত্ত্ব থাকিলেও, একক মান্য তত্ত্বৰ অভাৱ আছে।
- ৰাষ্ট্ৰনেতাসকলৰ আচৰণ ইয়াৰ দিশ নিৰ্ধাৰণ কৰে।
- ই সমাজ বিজ্ঞানৰ শাখা, সেয়েহে এক নিখুঁত বিজ্ঞান হিচাপে বিবেচিত নহয়।
৬। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ পৰিসৰ সম্পৰ্কে লিখা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ পৰিসৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ পৰিসৰ খুবেই ব্যাপক আৰু সময়ৰ লগে লগে সেয়া অধিক বিস্তৃত হৈ উঠিছে। এই
বিষয়টো কেৱল ৰাজনৈতিক সম্পৰ্কৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ নহয়; ই ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক, সামাজিক, সাংস্কৃতিক, আইনী, সামৰিক তথা পৰিৱেশীয়
দিশতো বিস্তৃত। তলত ইয়াৰ মূল পৰিসৰসমূহ দাঙি ধৰা হ’ল:
১. আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ঘটনাবলী (International Events) বিশ্বৰ যিসকল ঘটনাৰ
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰভাৱ থাকে—যুদ্ধ, শান্তি আলোচনা, অস্ত্ৰ প্রতিযোগিতা,
বাণিজ্যিক সংঘাত,
নিৰস্ত্ৰীকৰণ
আদি—সেয়া আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অংশ। এইবোৰ ঘটনাৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থ থাকে আৰু ই
বিশ্ব ৰাজনীতিক প্ৰভাৱিত কৰে।
২. আন্তর্জাতিক সমাজ (International Community) বিশ্বৰ সকলো ৰাষ্ট্ৰে গঠন
কৰা এটি সমাজক “আন্তর্জাতিক সমাজ” বুলি কোৱা হয়। ইয়াৰ ভেতৰত সামাজিক, সাংস্কৃতিক, ধৰ্মীয়, অৰ্থনৈতিক আদি
সম্পৰ্কও থাকে। এই সম্পৰ্কসমূহ অধ্যয়ন কৰাটো আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ মূল অংশ।
৩. আন্তর্জাতিক সংগঠন (International Organizations) ৰাষ্ট্ৰসংঘ, নাটো, ছার্ক, ইউৰোপীয় ইউনিয়ন,
বিশ্ব বেংক,
WHO আদি সংস্থাৰ গঠন,
লক্ষ্য, ভূমিকা আৰু
কাৰ্যপদ্ধতি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত অন্তর্ভুক্ত। এইবোৰ সংস্থাই বিশ্বৰ
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সহযোগিতা, সংঘাত সমাধান আৰু উন্নয়ন সাধন কৰে।
৪. কূটনীতি আৰু বৈদেশিক নীতি (Diplomacy and Foreign Policy) বৈদেশিক নীতি এখন
ৰাষ্ট্ৰৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় দিশানিৰ্দেশ, আৰু কূটনীতি সেই নীতিৰ কাৰ্য্যৰূপ।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অন্যতম মূল আধাৰ এই দুইটো বিষয়। ই এক ৰাষ্ট্ৰৰ আন
ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে সম্পৰ্ক গঢ়াৰ উপায় বুজায়।
৫. আন্তর্জাতিক আইন (International Law) বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত
থকা অধিকার, দায়িত্ব, সীমা, আৰু বাধ্যবাধকতাক নিৰ্ধাৰণ কৰা আইনক আন্তর্জাতিক আইন বুলি কোৱা হয়। ই বিবাদ
নিষ্পত্তি, চুক্তি, সমঝোতা, যুদ্ধ-শান্তি আদি বিষয়ত প্ৰযোজ্য।
৬. পৰিবৰ্তনশীল পৰিস্থিতিৰ অধ্যয়ন (Changing Global Dynamics) বিশ্বৰ ৰাজনৈতিক
শক্তি বিন্যাস, ঠাণ্ডা যুদ্ধ, উপনিবেশবিৰোধী আন্দোলন, নিৰপেক্ষ আন্দোলন, বিকাশশীল ৰাষ্ট্ৰৰ উদয়,
আদান-প্ৰদানৰ
পদ্ধতিৰ পৰিৱৰ্তন ইত্যাদিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ পৰিসৰত পৰে।
৭. ক্ষমতাৰ ধাৰণা (Concept of Power) ক্ষমতা হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ মূল চালক। ইয়াৰ জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ স্বাৰ্থ পূৰণ কৰে, কূটনীতিৰ জৰিয়তে
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে, অথবা সামৰিক শক্তিৰে আধিপত্য বজাই ৰাখে। ক্ষমতাৰ সংজ্ঞা, ভাৰসাম্য, প্ৰয়োগ ইত্যাদি
অধ্যয়ন কৰা হয়।
৮. আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতি (International System) বিশ্ব ৰাজনীতি এখন
আন্তঃসংযুক্ত পদ্ধতিৰ দৰে চলে। ইয়াৰ উপাদান হ’ল—ৰাষ্ট্ৰসমূহ, চৰকাৰসমূহ, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সংস্থা, NGO, নীতি-নিয়ন্ত্ৰক আদান-প্ৰদান ব্যৱস্থা ইত্যাদি। মর্টন কাপলানে এই পদ্ধতিক
বৈজ্ঞানিক ৰূপত বিশ্লেষণ কৰিছে।
৯. ব্যক্তি আৰু সমাজৰ আচৰণ (Behaviour of Individuals and Society) নেতাসকলৰ সিদ্ধান্ত,
ব্যক্তিগত মতামত,
জনমত, মিডিয়াৰ
ভূমিকা—এইবোৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত কৰে। আচৰণবাদে এনে আচৰণ
অধ্যয়ন কৰি এক বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ প্ৰদান কৰে।
১০. ৰাষ্ট্ৰীয় উপাদানসমূহ (Internal Factors of State) এখন ৰাষ্ট্ৰৰ ভৌগলিক
অৱস্থান, জনসংখ্যা, প্ৰাকৃতিক সম্পদ, সামৰিক শক্তি, সামাজিক স্থিতি, ৰাজনৈতিক স্থিৰতা, নেতৃত্ব, জাতীয় মনোবল আদি উপাদান আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
উপসংহাৰ
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ পৰিসৰ কেবল ৰাজনীতিৰে
সীমাবদ্ধ নহয়; ই এক আন্তঃবিষয়ক (interdisciplinary) বিষয়। সাম্প্ৰতিক সময়ত বিজ্ঞান-প্রযুক্তি,
গ্ল’বেলাইজেচন,
সন্ত্রাসবাদ,
জলবায়ু পৰিৱৰ্তন,
দাৰিদ্ৰ্য, স্বাস্থ্য সংকট,
মানব অধিকাৰ আদি
বিষয়বোৰো ইয়াৰ অংশ হৈ পৰিছে। গতিকে ইয়াৰ অধ্যয়ন এখন ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজনৈতিক বিচাৰৰ
বাহিৰে সমগ্ৰ বিশ্বপটৰ বিশ্লেষণমূলক দৃষ্টিভংগী বিকাশ কৰে।
৭। বাস্তৱবাদ (Realism) বুলিলে কি বুজা? বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰাথমিক অভিধাৰণা বা বৈশিষ্ট্যসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদৰ মূল কথা হৈছে যে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কত ৰাষ্ট্ৰসমূহে প্ৰথমে নিজৰ নিৰাপত্তা আৰু ক্ষমতাক গুৰুত্ব দিয়ে। এই দৃষ্টিভংগীয়ে আদৰ্শবাদী ধাৰণাক অগ্ৰাহ্য কৰে আৰু
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিক বুজিবলৈ বাস্তৱপন্থী আৰু
যুক্তিভিত্তিক দিশৰ ওপৰত জোৰ দিয়ে।
বাস্তৱবাদী চিন্তাৰ মূল আধাৰ হৈছে যে মানুহ স্বাভাৱিকতে স্বাৰ্থপৰ, ক্ষমতালোভী, আৰু আনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ উদগ্ৰীৱ।
সেইকাৰণে ৰাষ্ট্ৰসমূহেও সেই স্বাভাৱিক চৰিত্ৰ অনুসৰি নিজৰ স্বাধীনতা ৰক্ষা আৰু আন ৰাষ্ট্ৰৰ
আগ্ৰাসনৰ পৰা বাঁচিবলৈ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে।
বাস্তৱবাদৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ:
১. ক্ষমতা লাভৰ ইচ্ছা: মানুহ আৰু ৰাষ্ট্ৰ – দুয়ো ক্ষমতাৰ বাবে
আকাঙ্ক্ষী হয়।
২. ক্ষমতাৰ ৰাজনীতি: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত ক্ষমতা আধান-বাহনৰ খেল
চলে।
৩. সংঘাত অনিবার্য: ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সংঘাত হবই আৰু যুদ্ধেৰে ইয়াৰ
সমাধান সম্ভৱ বুলি ধাৰণা।
৪. অবিশ্বাসৰ পৰিৱেশ: ৰাষ্ট্ৰবোৰ আন ৰাষ্ট্ৰক সম্পূৰ্ণ বিশ্বাস নকৰে;
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় আইনৰ
ওপৰত আস্থা কম।
৫. নিৰাপত্তাৰ গুৰুত্ব: ৰাষ্ট্ৰৰ অস্তিত্ব আৰু সুৰক্ষাক সৰ্বোচ্চ
অগ্ৰাধিকাৰ।
৬. ক্ষমতাৰ মূল্যায়ন: ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সম্পৰ্ক তাদের ক্ষমতাৰ ভিত্তিত
স্থাপন হয়।
৭. ক্ষমতাৰ প্ৰতিযোগিতা: ৰাষ্ট্ৰসমূহ সদায় নিজ নিজ শক্তি বৃদ্ধি, প্ৰদৰ্শন আৰু
প্রয়োগত ব্যস্ত থাকে।
সঁচাকৈয়ে, বাস্তৱবাদৰ এই ধাৰণাসমূহেই
অতীত আৰু বৰ্তমানৰ হান্স মৰ্গেনথিউ, কেনেথ ৱল্টজ আদি অগ্রণী চিন্তাবিদৰ
দ্বাৰা আগবঢ়োৱা হৈছে।
ইয়াৰ পৰা দেখা যায় যে বাস্তৱবাদে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কক ঘনিষ্ঠ ৰাজনৈতিক সংগ্ৰাম, ক্ষমতাৰ কৌশল, আৰু স্বাৰ্থভিত্তিক
দৃষ্টিভংগীৰে বিশ্লেষণ কৰে।
৮। বাস্তববাদী দৃষ্টিভংগীৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগী হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দৃষ্টিভংগী। এই দৃষ্টিভংগীৰ মূল লক্ষ্য হ'ল ৰাষ্ট্ৰৰ নিৰাপত্তা ৰক্ষা আৰু ক্ষমতা লাভ কৰা। বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীৰ অন্যতম পৃষ্ঠপোষকসকল হল — ৰেইনহল্ড নেইবুৰ,
স্পাইকমেন, জর্জ কেনন, স্কুমেন আৰু হাঞ্চ
জে. মৰগেনথিউ।
বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ কিছুমান মুখ্য দিশ হ'ল—
(i) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত বাস্তৱবাদী
দৃষ্টিভংগী অন্যতম দিশ হিচাপে বিবেচিত। যদিও আদৰ্শবাদক প্ৰথমতে গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল,
দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ
অভিজ্ঞতাই প্ৰকাশ কৰে যে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত ক্ষমতাই মুখ্য ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। সেয়েহে
মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগী আধুনিক অধ্যয়নৰ এক প্ৰাথমিক পদক্ষেপ বুলি গণ্য হয়।
(ii) মৰগেনথিউৰ দ্বিতীয় গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান হ'ল আদৰ্শবাদৰ পৰিৱৰ্তে
পদ্ধতিগত (systematic) দৃষ্টিভংগীৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা। তেওঁৰ চিন্তাই অন্তৰ্জাতিক সম্পৰ্কৰ
অধ্যয়নত পদ্ধতিগত বিশ্লেষণৰ ক্ষেত্ৰত পৰৱৰ্তী চিন্তাবিদসকলক উৎসাহিত কৰিছে। তেওঁ আদৰ্শবাদ আৰু ব্যৱস্থাপনমূলক
দৃষ্টিভংগীৰ মাজত সংযোগ স্থাপন কৰিছে।
(iii) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত ক্ষমতাৰ ধৰণা প্ৰধান বিষয় হিচাপে
গ্ৰহণ কৰা হৈছে। মৰগেনথিউৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ প্রকৃতি, ধাৰা আৰু দিশৰ
বুজাবুজিত এই দৃষ্টিভংগীয়ে গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে।
(iv) বাস্তৱবাদৰ মাজত ৰাজনৈতিক স্বাধীনতাৰ ৰক্ষা তথা ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ
আৰু নিৰাপত্তাক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া হয়।
(v) বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীৰ আধুনিক ৰূপ হ'ল নব্য বাস্তৱবাদ (Neo-Realism),
যাৰ প্রবক্তা
বাল্টজ। এই দৃষ্টিভংগীত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক বৈজ্ঞানিক আৰু গঠনমূলক
পদ্ধতিত বিশ্লেষণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা হয়। বাল্টজৰ দৃষ্টিভংগীক এই ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট সফল হিচাপে বিবেচনা কৰা
হয়।
ইয়াৰ জৰিয়তে স্পষ্ট হয় যে, বাস্তৱবাদী
দৃষ্টিভংগী আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত এক শক্তিশালী আৰু প্ৰভাবশালী পৰিসৰ
সৃষ্টি কৰিছে।
৯। মৰগেনথিউৰ বাস্তববাদ দৃষ্টিভঙ্গীৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অৱশ্যেই, তলত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ সমালোচনামূলক বিশ্লেষণসহ পুনঃসংগঠিত উত্তৰ দিয়া হ'ল—
বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ সমালোচনামূলক বিশ্লেষণ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
অধ্যয়নত হ্যানছ জে. মৰগেনথিউক আধুনিক বাস্তৱবাদৰ (Modern Realism) মুখ্য পৃষ্ঠপোষক
হিচাপে গণ্য কৰা হয়। তেওঁৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি মূলতে ক্ষমতা আহৰণ,
সংৰক্ষণ আৰু প্ৰয়োগৰ
সংগ্ৰাম।
মৰগেনথিউৰ মুখ্য মতামতসমূহঃ
- ক্ষমতাই ৰাষ্ট্ৰৰ মুখ্য লক্ষ্য — ৰাষ্ট্ৰৰ
বৈদেশিক নীতিৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল জাতীয় স্বাৰ্থ পূৰণ, যি ক্ষমতাৰ যথাযথ মূল্যায়নৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
- নৈতিকতা গৌণ — ৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত নৈতিকতা বা আদৰ্শৰ ভূমিকা নাই। ব্যক্তিগত নৈতিকতা আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় নৈতিকতা
একে হ’ব নোৱাৰে।
- জাতীয় স্বাৰ্থ প্ৰথম — ৰাষ্ট্ৰই নিজৰ জাতীয় স্বাৰ্থ
ৰক্ষা কৰাৰ বাবে যিকোনো উপায় গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, যদি প্ৰয়োজন হয়, তেন্তে যুদ্ধো।
- বাস্তৱ পৰিস্থিতিত চালনা — আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্ৰই বাস্তৱতাৰ ভিত্তিত আচৰণ কৰিব লাগে, আদৰ্শ বা মানৱীয় মূল্যবোধৰ নয়।
সমালোচনাসমূহ
যদিও বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে, তথাপি ইয়াৰ কিছুমান
সীমাবদ্ধতা ও সমালোচনাও আছে।
(i) নৈতিক মূল্যবোধক উপেক্ষা বাস্তৱবাদৰ মূল অসুবিধা হ’ল—এই দৃষ্টিভংগীয়ে নৈতিকতা, আদৰ্শ আৰু মানৱীয়
মূল্যবোধক সম্পূৰ্ণ উপেক্ষা কৰে। এই দৃষ্টিভংগীত ৰাষ্ট্ৰৰ সকলো ব্যৱস্থা ক্ষমতা আৰু স্বাৰ্থৰ
ভিত্তিত ব্যাখ্যা কৰা হয়, যি সময়কালে অমানৱিক সিদ্ধান্ত লৈ যাব পাৰে।
(ii) ক্ষমতা কেতিয়াবা একমাত্ৰ মাপকাঠি নহয় আধুনিক বিশ্বত কেৱল শক্তি
আৰু ক্ষমতাৰে সকলো সমস্যাৰ সমাধান নহয়। আৰ্থ-সামাজিক বিকাশ,
কূটনীতি, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সহযোগিতা আদি বিষয় সমান গুৰুত্বপূর্ণ। বাস্তৱবাদে এইবোৰক যথেষ্ট স্থান নিদিয়ে।
(iii) যুদ্ধক স্বাভাবিকীকৰণ বাস্তৱবাদে যুদ্ধক এক স্বাভাৱিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে বিবেচনা কৰে,
যাৰ ফলত কূটনৈতিক
বিকল্পসমূহ কম গুৰুত্ব পায়। এই দৃষ্টিভংগী শান্তিৰ পথক বাধাগ্ৰস্ত কৰে।
(iv) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনৰ অৱদানক তুচ্ছ জ্ঞান বাস্তৱবাদ মতে ৰাষ্ট্ৰই
সদায় নিজৰ স্বাৰ্থক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে, সেয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠন (যেনে: ৰাষ্ট্ৰসংঘ)ৰ
ওপৰত সেইয়া ভৰসা নকৰে। কিন্তু বাস্তৱত বিশ্ব শান্তি আৰু সহযোগিতাত এই সংগঠনসমূহৰ
ভূমিকা অনস্বীকাৰ্য।
(v) উদাৰবাদী আৰু সমালোচক চিন্তাবিদৰ মত উদাৰবাদী চিন্তাবিদসকলে
কয়—যদিও ৰাষ্ট্ৰই স্বাৰ্থক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে, তথাপিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কত আন্তঃনির্ভৰশীলতা, বিশ্বজনীন মূল্যবোধ আৰু কূটনীতিৰ ভূমিকাও সমান গুৰুত্বপূর্ণ।
উপসংহাৰ
মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীয়ে
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নৰ আধুনিক পৰিসৰ নিৰ্মাণত উল্লেখযোগ্য ভূমিকা গ্ৰহণ
কৰিছে। তথাপি ইয়াৰ ক্ষমতাক কেন্দ্ৰ কৰি চিন্তা কৰাৰ একপাক্ষিকতা, নৈতিকতাৰ অভাৱ, আৰু কূটনৈতিক
বিকল্পসমূহক উপেক্ষা কৰাৰ বাবে ইয়াৰ ওপৰত যথেষ্ট সমালোচনাও কৰা হৈছে। আধুনিক
বিশ্বত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আচৰণ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ কেৱল বাস্তৱবাদ নহয়, উদাৰবাদ, গঠনবাদ আদিৰো সমন্বিত
বিশ্লেষণৰ প্ৰয়োজন আছে।
১০। মৰগেনথিউৰ বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভঙ্গীৰ মূল্যায়ন কৰা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত
বাস্তৱবাদ (Realism) এক প্ৰভাবশালী আৰু সুগঠিত দৃষ্টিভংগী হিচাপে স্বীকৃত। বিশেষকৈ হ্যানছ জে.
মৰগেনথিউৰ (Hans J. Morgenthau) দ্বাৰা প্ৰস্তুত কৰা শাস্ত্ৰীয় বাস্তৱবাদ (Classical
Realism) তত্বই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ ক্ষেত্ৰত ক্ষমতাৰ প্ৰাধান্যক কেন্দ্ৰস্থলত
ৰাখে। এই দৃষ্টিভংগীয়ে ৰাষ্ট্ৰসমূহক চৰম স্বাৰ্থপৰ, ক্ষমতালিপ্সু আৰু
সংঘৰ্ষপ্রবণ হিচাপে ব্যাখ্যা কৰে। তথাপি, বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীৰ বহুতো সীমাবদ্ধতা আছে,
যাৰ সমালোচনা
বিভিন্ন চিন্তাবিদ আৰু পৰ্যালোচকে কৰি আহিছে। এই সমালোচনাসমূহ তলত দিয়া হ’ল—
(১) সীমিত মানৱদৃষ্টিভংগী: বাস্তৱবাদে মানৱ চৰিত্ৰৰ একত্ৰিক (pessimistic)
বা নিৰাশাবাদী ৰূপত
চিত্রণ কৰিছে। ই ধৰে যে মানুহ সদায়েই স্বাৰ্থপৰ আৰু ক্ষমতা-কেন্দ্ৰিক, কিন্তু বাস্তৱত
মানুহৰ আচৰণ সহযোগিতা, আদৰ্শ, নৈতিকতা, সম্প্ৰীতি আৰু শান্তিৰ ক্ষেত্ৰতো প্ৰতিফলিত হয়।
(২) যুদ্ধমুখীন ধাৰণা: বাস্তৱবাদ অনুসৰণ কৰিলে ৰাষ্ট্ৰসমূহে সদায় যুদ্ধ,
সংঘৰ্ষ আৰু
প্রতিদ্বন্দিতাত লিপ্ত হৈ থাকিব বুলি অনুমান কৰা হয়। এই দৃষ্টিভংগী বিশ্বশান্তি
আৰু মানৱসভ্যতাৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত এক বাধা স্বরূপ বুলি সমালোচিত হৈছে।
(৩) বৈজ্ঞানিক ভিত্তিৰ অভাৱ: মৰগেনথিউৰ দাবী অনুসৰি ৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱহাৰ মানৱ
চৰিত্ৰৰ এক অংশ বুলি বিবেচিত, কিন্তু এই দাবী সম্পূৰ্ণৰূপে বৈজ্ঞানিকভাবে
প্ৰমাণিত নহয়। মানৱ আচৰণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় নীতিৰ গঠনক শুদ্ধ বলে ধৰা
যুক্তিসংগত নহয়।
(৪) অ-ৰাজনৈতিক দিশৰ উপেক্ষা: বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
অৰাজনৈতিক দিশবোৰ—যেনে সামাজিক, সাংস্কৃতিক, পৰিবেশগত আৰু অৰ্থনৈতিক
দিশ—অৱজ্ঞা কৰিছে। আজিৰ বিশ্বত এইবোৰ দিশ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত গুৰুত্বপূৰ্ণ
ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে।
(৫) ক্ষমতা-কেন্দ্ৰিক দৃষ্টিভংগীৰ সীমাবদ্ধতা: মৰগেনথিউৰ চিন্তাধাৰাত
ক্ষমতাৰ ওপৰত অতিমাত্ৰা জোৰ দিয়া হৈছে। হফমেন (Hoffman)-এ ইয়াক “ক্ষমতাৰ একাত্মবাদ”
বুলি আখ্যা দিয়ে। বাস্তৱত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত সহযোগিতা, শান্তি আৰু উন্নয়নৰ
দৰে মূল্যৱান দিশবোৰক উপেক্ষা কৰিলে সম্পূৰ্ণ ছবি উদঘাটন কৰা সম্ভৱ নহয়।
(৬) ৰাজনীতিক স্বতন্ত্রতাৰ অতিরঞ্জন: বাস্তৱবাদ ৰাজনৈতিক বিষয়ক
অন্য সমাজবিজ্ঞানৰ বিষয়ৰ পৰা পৃথক হিচাপে দৰ্শায়। কিন্তু আচৰণবাদ দৃষ্টিভংগীয়ে
দেখুৱাইছে যে ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি, সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ মাজত আন্তঃসম্পর্ক আছে। গতিকে এই বিষয়ে বাস্তৱবাদ
দৃষ্টিভংগী একপাক্ষিক বুলি গণ্য।
(৭) জাতীয় স্বার্থৰ একমাত্ৰ মানদণ্ড হিচাপে ক্ষমতা: মৰগেনথিউয়ে জাতীয়
স্বাৰ্থ পূৰণৰ একমাত্ৰ উপায় হিচাপে ক্ষমতাৰ ওপৰতে জোৰ দিয়ে। কিন্তু বাস্তৱ জীৱনত
ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থ পূৰণ কেবল ক্ষমতাৰ দ্বাৰা নহয়; কূটনীতি, সহযোগিতা, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় নীতি
আদিয়েো এই ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ।
(৮) সময়-সাপেক্ষতা আৰু পৰিৱর্তনশীলতা: বাস্তৱবাদে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাক স্থায়ী ৰূপত চায়, কিন্তু ইতিহাসে দেখুৱাইছে যে বিশ্বৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱেশ নিৰবিচাৰে সলনি হৈ থাকে। সেইবাবে বাস্তৱবাদ সকলো যুগ আৰু পৰিস্থিতিৰ উপযুক্ত ব্যাখ্যা আগবঢ়াব নোৱাৰে।
বাস্তৱবাদ দৃষ্টিভংগী আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক
অধ্যয়নত এটা গম্ভীৰ আৰু সংগঠিত পৰিসৰ আগবঢ়ায়। তথাপি ইয়াৰ অতিমাত্ৰা
ক্ষমতা-কেন্দ্ৰিক আৰু ৰাজনৈতিক দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ সমগ্ৰতা
উদঘাটন কৰিব নোৱাৰে। সেয়ে, আজিৰ যুগত ইকো-বাস্তৱবাদ, উদাৰবাদ, গঠনবাদ আদি বিকল্প
দৃষ্টিভংগীসমূহো প্ৰাসংগিক হৈ পৰিছে।
১১। কেনেথ বাল্টজৰ বাস্তববাদী দৃষ্টিভঙ্গীৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নব্য বাস্তৱবাদৰ উদ্ভৱ আৰু কেনেথ বাল্টজৰ অৱদান হান্স জে. মৰগেনথিউৰ পাছত কেনেথ বাল্টজে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বাস্তৱবাদী
দৃষ্টিভংগীৰ নতুন দিশ উন্মোচন কৰে, যাক “নব্য বাস্তৱবাদ” (Neo-realism) বুলি জনা যায়। ১৯৫৪
চনত বাল্টজে যুদ্ধৰ কাৰণৰ ওপৰত গৱেষণা কৰি ডক্টৰেট ডিগ্ৰী লাভ কৰে আৰু সেইবছৰতে
তেওঁ “Man, the State and War” নামৰ গৱেষণা গ্ৰন্থখন প্ৰকাশ কৰে। এই গ্ৰন্থখন
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় যুদ্ধৰ কাৰণ বুজাবলৈ ইতিহাস, ৰাজনীতি আৰু দাৰ্শনিক
চিন্তাধাৰাৰ এক সামগ্ৰিক অধ্যয়ন।
বাল্টজৰ মতে যুদ্ধৰ কাৰণ তিনি পৰ্যায়ত বিশ্লেষণ কৰিব পাৰি—
১) ব্যক্তিৰ পৰ্যায়ত: মানুহৰ স্বভাৱ বা দোষী প্ৰকৃতি
২) ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত: ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজনৈতিক-আৰ্থিক গঠন
৩) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় গাঁথনিৰ পৰ্যায়ত: অনিয়ন্ত্রিত তথা নৈৰাজ্যিক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ব্যৱস্থা তেওঁ যুক্তি দাঙি ধৰে যে এই তিনিও পৰ্যায়ৰ কাৰণ পৰস্পৰ সম্পৰ্কযুক্ত।
কিন্তু ১৯৭৯ চনত প্ৰকাশিত তেওঁৰ দ্বিতীয় গ্ৰন্থ “Theory of
International Politics” ত তেওঁ এই ধাৰণাটো সংশোধন কৰে।
এই গ্ৰন্থখনত বাল্টজে মূলতঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ব্যৱস্থাৰ গাঁথনি বা “structure of international system” কেইটা মূল কথা দাঙি
ধৰে। তেওঁৰ মতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ গাঁথনিৰ দুটা মুখ্য বৈশিষ্ট্য আছে—
১) নৈৰাজ্য (Anarchy): আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষেত্ৰত কোনো কেঞ্চ্ৰীয়
ৰাজনৈতিক প্ৰাধিকাৰ নাই। সকলো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ সুৰক্ষা আৰু স্বাৰ্থ নিজে সংৰক্ষণ কৰে।
২) ক্ষমতাৰ বিভাজন (Distribution of Power): সকলো ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতা একে
নহয়। কিছুমান ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতা বেছি, কিছুমানৰ কম। এই বিভাজনে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ব্যৱহাৰ
গঠন কৰে।
এই গাঁথনিৰ বাবেই ৰাষ্ট্ৰসমূহ যুদ্ধ, জোঁট বা
প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ দৰে কাৰ্যকলাপত জড়িত হয়। বাল্টজৰ মতে ৰাষ্ট্ৰসমূহ যুদ্ধ নকৰিব
খুজিলেও নৈৰাজ্যিক গাঁথনি তেওঁলোকক যুদ্ধৰ সম্ভাৱনাৰ ফাললৈ ঠেলে।
ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্য আৰু নব্য বাস্তৱবাদ বাল্টজৰ মতে বৃহৎ
শক্তিসমূহে সদায় ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্য (Balance of Power) ৰক্ষা কৰাৰ চেষ্টা কৰে। আৰু
সৰু বা দুৰ্বল ৰাষ্ট্ৰসমূহে এই ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰাৰ বাবে বৃহৎ শক্তিসকলৰ সৈতে জোঁট
বাঁধে। এই প্ৰক্ৰিয়াত যুদ্ধ সম্ভাৱনাময় হলেও ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰিলে
স্থিতিশীলতা সম্ভৱ হয়।
তেওঁ দুটা ধৰণৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ কথা কয়—
১) দ্বি-মেৰুয় (Bipolar) ব্যৱস্থা: কেৱল দুটা বৃহৎ শক্তি থাকে
(যেনে: শীতল যুদ্ধত USA আৰু USSR)।
২) বহু-মেৰুয় (Multipolar) ব্যৱস্থা: বহুতো বৃহৎ শক্তি থাকে
(যেনেঃ WWII পূৰ্বে বা শীতল যুদ্ধৰ পাছত)।
বাল্টজৰ মতে দ্বি-মেৰুয় ব্যৱস্থা বেছি স্থিৰ আৰু কম জটিল, সেয়েহে যুদ্ধৰ সম্ভাৱনা তুলনামূলকভাৱে কম থাকে।
বাল্টজৰ নব্য বাস্তৱবাদ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ
অধ্যয়নত এক বৈপ্লৱিক দৃষ্টিভংগী আগবঢ়ায়। তেওঁ চৰম নৈতিকতা বা মানুহৰ প্ৰকৃতিৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰি, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় গাঁথনিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বৈজ্ঞানিকভাৱে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি
ব্যাখ্যা দিয়ে। সেয়েহে বাল্টজক হান্স মৰগেনথিউৰ উত্তৰাধিকাৰী বুলি গণ্য কৰা হয়।
১২। ধ্রুপদী বাস্তববাদ (Classical Realism) কি? আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নত ধ্রুপদী
বাস্তৱবাদ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত বহুবিধ
দৃষ্টিভংগী গৃহীত হয়। সেই দৃষ্টিভংগীবোৰৰ ভিতৰত বাস্তৱবাদী
দৃষ্টিভংগী অন্যতম। বাস্তৱবাদক দুটা ভাগত ভাগ কৰিব
পাৰি—ধ্রুপদী বাস্তববাদ আৰু নব্য বাস্তববাদ।
ধ্রুপদী বাস্তববাদ: এই দৃষ্টিভংগী দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছত
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত প্ৰচলিত হোৱা এগৰাকী গুৰুত্বপূৰ্ণ চিন্তাধাৰা। ধ্রুপদী
বাস্তৱবাদ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি মানৱ প্ৰকৃতিৰ ফলাফল। এই দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য
হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ নিরাপত্তা সুনিশ্চিত কৰা আৰু ক্ষমতা লাভ কৰা।
ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ লগত জড়িত মুখ্য চিন্তাবিদসকল হল —
- নিকোলা মেকিয়াভেলি
- থমাচ হবছ
- হ্যানছ জে মৰগেনথিউ
- কাৰ্ল ভন ক্লজৱিৎস
- ৰেইনহোল্ড নীবুহাৰ
এই দৃষ্টিভংগীৰ আদি ছাঁ কিছুমান গ্ৰন্থত পোৱা যায়, যেনে—
- কৌটিল্যৰ অর্থশাস্ত্র
- মেকিয়াভেলিৰ The Prince
- হবছৰ Leviathan
- কেনেথ ৱল্টজৰ Man, the State and War
ধ্রুপদী বাস্তৱবাদ শব্দটো প্ৰথম ব্যৱহাৰ কৰিছিল ৰিচাৰ্ড নেড লিবউ, যিয়ে তেওঁৰ গ্ৰন্থ The
Tragic Vision of Politics (2003) ত থুচিডাইডাচ, ক্লজৱিৎস আৰু মৰগেনথিউৰ
চিন্তাৰে ভিত্তি কৰি এই শ্ৰেণীকৰণ কৰে।
ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ মূল ধাৰণাবোৰ:
- মানুহ স্বাভাৱিকভাৱে স্বাৰ্থপৰ আৰু নৈতিকভাবে অপূর্ণ।
- ব্যক্তিৰ ভিতৰত ক্ষমতাৰ বাবে লিপ্সা প্ৰবৃত্তিগত — যাক দমন কৰিব নোৱাৰি।
- ক্ষমতাৰ বাবে হোৱা সংঘাত হ’ল স্বাভাৱিক।
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থা হৈছে "সকলোৰে বিপক্ষে আন সকলোৰে
যুদ্ধ" — (থমাচ হবছ)।
- ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰধান লক্ষ্য হ'ল জাতীয় স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতা লাভ।
- ৰাষ্ট্ৰক যথেষ্ট সামৰিক শক্তিধৰ হ’ব লাগিব যাতে আক্ৰমণৰ প্ৰতিহত কৰিব
পাৰে।
- অৰ্থনীতিৰ তুলনাত ৰাষ্ট্ৰীয় সুৰক্ষা অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ।
- মিত্ৰতা বা সহযোগিতাও ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থৰ বাহক।
- ধ্রুপদী বাস্তৱবাদত আদেশ (authority) আৰু নিৰ্দেশ (command)
প্ৰধান।
ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ সমালোচনাবোৰ:
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাত কেন্দ্ৰীয় কর্তৃত্বৰ অনুপস্থিতি বুজাই নোপায়।
- ৰাজনীতি স্বায়ত্তশাসিত বুলি ধৰা — একাংশ মতে এইটো অতিসৰলীকৃত।
- সকলো সম্পৰ্ক বা কাৰ্য ক্ষমতাৰ ওপৰত আধাৰিত বুলি ধাৰণা — যি একাংশ
চিন্তাবিদৰ মতে অতিৰঞ্জিত।
- বিশ্ব ব্যৱস্থাক এক স্থবিৰ শক্তিৰ ৰূপত চোৱা — বিকাশশীল গঠন হ’ব পাৰে
বুলি উপেক্ষা কৰা।
- ক্ষমতাকহে একমাত্র লক্ষ্য ধৰি অন্য গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় (সংস্কৃতি, আদৰ্শ, উন্নয়ন) উপেক্ষা।
- ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্য আৰু সুৰক্ষাৰ দিশত ধ্রুপদী বাস্তৱবাদ পৰ্যাপ্ত তত্ত্বীয় ব্যাখ্যা প্ৰদান নকৰে।
১৩। কেনেথ বাল্টজৰ নব্য বাস্তৱবাদ আৰু ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ মাজৰ তুলনাত্মক আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নব্য বাস্তৱবাদ : ৱাল্টজৰ নব্য
বাস্তৱবাদ আৰু ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ মাজত উল্লেখযোগ্য সাদৃশ্য দেখা যায়। ৱাল্টজে
ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ ভিত্তিকেই গ্ৰহণ কৰি তাৰ আধাৰত তত্ত্ব গঢ়ি তোলে। ধ্রুপদী
বাস্তৱবাদৰ দৰে তেওঁো নৈৰাজ্যিক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাক গুৰুত্ব দিয়ে আৰু
ৰাষ্ট্ৰসমূহক মুখ্য কাৰ্যকৰী হিচাপে গণ্য কৰে। তাৰোপৰি, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মুখ্য লক্ষ্য
হৈছে নিজ নিজ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰা — এই দৃষ্টিভংগীত দুয়ো একমত।
যদিও এনে কিছু সাদৃশ্য আছে, তথাপিও ৱাল্টজৰ
তত্ত্ব কিছু দিশত ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ পৰা ভিন্ন। ধ্রুপদী বাস্তৱবাদী মৰগেনথিউ
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সংঘাতৰ মূল কাৰণ হিচাপে "মানৱ প্ৰকৃতি"ক দোষ আৰোপ
কৰিছিল। কিন্তু ৱাল্টজৰ মতে, যুদ্ধৰ মূল কাৰণ হ’ল আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ
গাঁথনি। সেইদিশে, ৱাল্টজৰ দৃষ্টিভংগীত মানৱৰ চৰিত্ৰৰ আলোচনা অনুপস্থিত। তেওঁৰ মতে ৰাষ্ট্ৰসমূহ
আৰু তাৰ নেতাসকল আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ গাঁথনিৰ অধীনস্থ, যিয়ে তেওঁলোকৰ
নীতি-নিৰ্বাচনত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
সমালোচনাঃ নব্য বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ ওপৰত বহু সমালোচনা কৰা হৈছে। এই দৃষ্টিভংগী
দেশসমূহৰ মাজত সংঘাতৰ ব্যাখ্যা আগবঢ়ায় যদিও সহযোগিতাৰ দিশ অপৰ্যাপ্তভাৱে ব্যাখ্যা
কৰে। ৱাল্টজৰ মতে, নৈৰাজ্যিক ব্যৱস্থাৰ ফলস্বৰূপ ৰাষ্ট্ৰসমূহ সদায় সংঘাতমুখী হ’বলৈ বাধ্য হয়।
কিন্তু বাস্তৱত দেখা যায় যে ৰাষ্ট্ৰসমূহ সংঘাতৰ উপৰি পৰস্পৰে সহযোগিতাও কৰে।
নব্য বাস্তৱবাদক ৰক্ষণশীল তত্ত্ব হিচাপেও আখ্যা
দিয়া হয়, কাৰণ ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ গাঁথনিকেই স্থিৰ ধৰি লয় আৰু পৰিৱৰ্তনৰ
সম্ভাৱনাক উপেক্ষা কৰে। বাল্টজৰ মতে, তত্ত্বৰ উদ্দেশ্য হ’ল ঘটনাবোৰ বৈজ্ঞানিকভাৱে
বিশ্লেষণ কৰা, কিন্তু সমালোচকৰ মতে তত্ত্বক সমাজত ইতিবাচক পৰিৱৰ্তন আনি দিয়া এক উদ্যোগ হিচাও
লোৱা উচিত।
বিকল্প মতঃ কনস্ট্ৰাকটিভিষ্টসকলে নব্য বাস্তৱবাদৰ ওপৰত এটা
গুৰুত্বপূৰ্ণ সমালোচনা কৰে। তেওঁলোকে কয় – আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থা নৈৰাজ্যিক হ’ব
পাৰে, কিন্তু তাৰ মানে ই নহয় যে ৰাষ্ট্ৰসমূহে যুদ্ধৰ দিশে যাবই লাগিব। যুদ্ধ-সংঘাত
মানৱ চিন্তাধাৰাৰ ফল। ইয়াৰেই এক উক্তি হ’ল – “Anarchy is what states
make of it.”
উপৰন্তি, মহম্মদ আয়ুব আৰু আন তৃতীয়
বিশ্বৰ পণ্ডিতসকলে কয় যে নব্য বাস্তৱবাদ তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্ক বা অভ্যন্তৰীণ সংঘাত ব্যাখ্যা কৰিবলৈ ব্যৰ্থ। ই মূলত ইউৰোপকেন্দ্ৰিক
দৃষ্টিভংগী, যিয়ে ইউৰোপীয় ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজৰ সংঘাত বুজাব পাৰে, কিন্তু উন্নয়নশীল
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ অভ্যন্তৰীণ জটিলতা ধৰা নপৰে।
মূল্যায়নঃ সমালোচনাৰ সন্মুখীন হোৱাৰ পিছতো, নব্য বাস্তৱবাদ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক
বিজ্ঞানসম্মতভাৱে বিশ্লেষণ কৰাৰ প্রথম গুৰুত্বপূর্ণ প্রচেষ্টা। বাল্টজৰ তত্ত্ব এক
সাৰ্বজনীন আৰু বস্তুনিষ্ঠ দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰয়াসৰ ফল। এই দৃষ্টিভংগী আধুনিক
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নলৈ এক বৈজ্ঞানিক আৰু বিশ্লেষণধর্মী ভিত্তি প্ৰদান
কৰিছে। সেয়েহে, নব্য বাস্তৱবাদক এই ক্ষেত্ৰত আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় আৰু প্ৰভাবশালী তত্ত্বৰূপে গণ্য
কৰা হয়।
১৪। নব্য বাস্তববাদ (Neo-Realism) কি? আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক ক্ষেত্ৰত নব্য বাস্তৱবাদৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নব্য বাস্তৱবাদ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত
এক গুৰুত্বপূৰ্ণ তত্ত্ব, যাৰ বিকাশ ঘটিছিল ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ আধাৰত। এই
তত্ত্বটো কেনেথ ৱাল্টজে আগবঢ়াইছিল আৰু তেওঁৰ ১৯৭৯ চনৰ গ্ৰন্থ
"Theory of International Politics"-ত এই দৃষ্টিভংগীৰ বিৱৰণ
দাঙি ধৰা হয়। এই তত্ত্বক "গাঁথনিগত বাস্তৱবাদ" বা Structural
Realism বুলিও কোৱা হয়।
নব্য বাস্তৱবাদৰ মূল যুক্তি হ'ল — আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ৰাজনীতিৰ আচৰণ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মানসিকতা বা নেতাসকলৰ নৈতিকতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে,
বৰং ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ব্যৱস্থাৰ গাঁথনি (structure of international system)-ৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হয়। এই
গাঁথনি হৈছে নৈৰাজ্যিক (anarchic), অৰ্থাৎ কোনো কেন্দ্ৰীয় শাসনব্যৱস্থা নাই,
যিয়ে সকলো ৰাষ্ট্ৰৰ
ওপৰত শাসন কৰে।
নব্য বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগীৰ মূল ধাৰণা:
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ গাঁথনি নৈৰাজ্যিক – এনে ব্যৱস্থাত
সকলো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ সুৰক্ষাৰ দায়িত্ব নিজেই লয়।
- ক্ষমতাৰ সাম্যাৱস্থা বজাই ৰখা প্ৰয়োজনীয় – ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ
অস্তিত্ব ৰক্ষাৰ বাবে শক্তি সংগ্ৰহ কৰে।
- মানৱ স্বভাৱৰ তুলনাত গাঁথনি অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ – ধ্রুপদী বাস্তৱবাদত য'ত ব্যক্তিগত লোভ, ভয় বা
প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, নব্য
বাস্তৱবাদত সেয়া নহয়।
- বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগী – নব্য বাস্তৱবাদে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আচৰণ
ব্যাখ্যা কৰিবলৈ এক বস্তুনিষ্ঠ, নিয়ম-ভিত্তিক, বৈজ্ঞানিক
পদ্ধতি গ্ৰহণ কৰে।
নব্য বাস্তৱবাদৰ সমালোচনা (আঁসোৱাহ):
- সহযোগিতা ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰে – ই দেশসমূহৰ
মাজত সংঘাত ব্যাখ্যা কৰিলে, কিন্তু শান্তিপূর্ণ সহযোগিতাৰ ক্ষেত্ৰ
ব্যাখ্যা কৰিবলৈ ব্যৰ্থ।
- সামাজিক পৰিৱৰ্তন উপেক্ষা কৰে – 'Critical Theory' সমৰ্থকসকলে কৈছে যে তত্ত্বৰ লক্ষ্য মাথোঁ ব্যাখ্যা নহয়, ই সমাজত পৰিৱৰ্তন আনিবও লাগে। নব্য বাস্তৱবাদ এই দিশত মৌন।
- স্থিৰ চিত্ৰ অংকন কৰে – ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি চিৰকাল একে ধৰণে
হ’ব বুলি ধৰে, যিয়ে পৰিৱৰ্তনৰ সম্ভাৱনাক উপেক্ষা কৰে।
- ইউৰোপ-কেন্দ্ৰিক দৃষ্টিভংগী – মহম্মদ আয়ুবৰ দৰে পণ্ডিতসকলে কৈছে যে ই তৃতীয় বিশ্বৰ আভ্যন্তৰীণ সংঘাত ব্যাখ্যা কৰিবলৈ উপযোগী নহয়।
নব্য বাস্তৱবাদৰ আঁচলিক সীমাবদ্ধতা থকাৰ পাছতো, ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ দিশত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ আছিল। ৱাল্টজৰ দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ গাঁথনিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ এক বস্তুনিষ্ঠ ব্যাখ্যা আগবঢ়াবলৈ চেষ্টা কৰিছে। এই কাৰণেই নব্য বাস্তৱবাদ আজিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত এটা জনপ্ৰিয় আৰু প্ৰভাবশালী তত্ত্ব হিচাপে স্বীকৃত।
১৫। কেনেথ বলছৰ নব্য-বাস্তৱবাদ ধাৰণা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ কেনেথ বলছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত বাস্তৱবাদী
দৃষ্টিভংগীৰ এক নতুন ৰূপ দাঙি ধৰিছে। তেওঁ ১৯৫৯ চনত প্ৰকাশিত
"Man, the State and War" নামৰ গ্ৰন্থখনত যুদ্ধৰ কাৰণসমূহক বিশ্লেষণ কৰে।
কিন্তু ১৯৭৯ চনৰ "Theory of International Politics" নামৰ গ্ৰন্থখনত তেওঁ নব্য বাস্তৱবাদ (Neorealism) বা সংৰচনামূলক বাস্তৱবাদ
(Structural Realism)ৰ সূচনা কৰে।
মৰগেনথিউৰ তুলনাত বলছে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আচৰণ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ মানৱ প্ৰকৃতিৰ পৰিৱৰ্তে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ব্যৱস্থাৰ গাঁথনিক অধিক গুৰুত্ব দিয়ে। তেওঁৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতি এক বিকেন্দ্রীকৃত
আৰু অৰাজক গাঁথনিৰে গঠিত, য’ত কোনো কেন্দ্ৰীয় শক্তি বা উচ্চতম প্ৰাধিকাৰ
নথকা বাবে ৰাষ্ট্ৰসমূহক নিজৰ নিৰাপত্তা নিশ্চিত কৰিবলৈ বাধ্য হ’ব লাগে।
নব্য বাস্তৱবাদ মতে—
- ৰাষ্ট্ৰসমূহ হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ মূল একক, আৰু এই এককবোৰ কাৰ্যক্ষমতাত একে ধৰণৰ হলেও, সামৰ্থ্য (Capabilities)ৰ ভিত্তিত একে নহয়।
- ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ কাৰ্যকলাপ আৰু বৈদেশিক নীতি মূলতঃ তেওঁলোকৰ গাঁথনিক অৱস্থা (Political–economic structure) আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতিৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল।
- এই অৰাজক পদ্ধতিত প্ৰতিটো ৰাষ্ট্ৰক নিজৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা
আৰু নিৰাপত্তা নিশ্চিত কৰাৰ বাবে সদায় ক্ষমতা বৃদ্ধি
আৰু আত্মনির্ভৰতাৰ পথ অবলম্বন কৰিব লাগে।
- ফলস্বৰূপে, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত ঘন ঘন দ্বন্দ্ব,
সন্দেহ আৰু প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ সৃষ্টি হয়, যাৰ ফলত যুদ্ধ বা সংঘাত স্বাভাৱিকভাৱে জন্ম লয়।
- কেনেথ বলছে যুক্তি দিয়ে যে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত যেতিয়া এক গাঁথনিক ভাৰসাম্যহীনতা থাকে, তেতিয়া সংঘাতৰ
সম্ভাৱনা বৃদ্ধি পায়।
- নব্য বাস্তৱবাদে ক্ষমতা ৰাজনীতি (Politics of
power) অস্বীকাৰ নকৰে; কিন্তু সেই
ক্ষমতা ৰাষ্ট্ৰনেতাৰ ইচ্ছাতকৈ ব্যৱস্থাগত বাধ্যবাধকতাৰ ফল হিচাপে উদ্ভৱ
হয়।
- এই মতে, ৰাষ্ট্ৰসমূহ নিজ ইচ্ছামতে আচৰণ নকৰে, তেওঁলোক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় গাঁথনিৰ বাধ্যবাধকতা অনুসৰি কাৰ্য্য কৰে। এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত ৰাষ্ট্ৰসমূহ “আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ব্যৱস্থাৰ দাস” স্বৰূপ।
- সেয়েহে বলছে বুজাইছে যে যুদ্ধ কেৱল নেতাসকলৰ ভুল সিদ্ধান্ত বা আকাংক্ষাৰ
ফল নহয়, ব্যৱস্থাগত অৱস্থান আৰু গাঁথনিক অনিয়মৰ পৰিণতি।
- বলছে এই নৈৰাজ্যপূৰ্ণ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ নিৰাপত্তাৰ চক্র (Security
dilemma)ত সোমাই পৰে, য'ত এখন ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ শক্তি বৃদ্ধি কৰিলে আন
এখনৰ বাবে আতংক আৰু অসুৰক্ষা সৃষ্টি হয়।
- ফলস্বৰূপে, ৰাষ্ট্ৰসমূহ সদায় ক্ষমতাৰ
ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে, যাৰ দ্বাৰা
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতি চলি থাকে।
সঁচাকৈয়ে, কেনেথ বলছে বাস্তৱবাদক এক
গভীৰ আৰু বৈজ্ঞানিক তত্ত্বৰূপে স্থাপন কৰিছে, য’ত মানৱ আচৰণৰ পৰিৱৰ্তে
গাঁথনিক মুখ্য কাৰক হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
১৬। নব্য বাস্তববাদৰ প্ৰাথমিক অভিধাৰণাসমূহ কি কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নব্য বাস্তৱবাদৰ মূল অভিধাৰণাসমূহ
১. নৈৰাজ্যপূৰ্ণ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পদ্ধতিঃ নব্য বাস্তৱবাদ মতে,
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
পদ্ধতি এখন নৈৰাজ্যপূৰ্ণ গাঁঠনিৰ অধীন। ইয়াত কোনো কেন্দ্ৰীয় শাসনক্ষমতা বা উচ্চতম
কর্তৃপক্ষ নথকা বাবে ৰাষ্ট্ৰসমূহক নিজৰ নিৰাপত্তা আৰু স্বাৰ্থ ৰক্ষাৰ বাবে নিজে
নিজে ব্যৱস্থা ল'ব লগা হয়।
২. আত্মনির্ভৰতাৰ নীতিঃ প্ৰতিটো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ সাৰ্বভৌমত্ব আৰু অস্তিত্ব
ৰক্ষা কৰিবলৈ আত্মনির্ভৰশীল হ’ব লগা হয়। এই আত্মনির্ভৰশীলতা ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত এক অনিয়ন্ত্রিত
প্রতিযোগিতাৰ জন্ম দিয়ে।
৩. সংঘাতৰ অনিবাৰ্যতাঃ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সংঘাতৰ মূল কাৰণ হ’ল আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
পদ্ধতিৰ নৈৰাজ্যপূৰ্ণ গাঁঠনি, য’ত কেৱল স্বাৰ্থৰ টানেই কাম কৰে। সেয়ে, সংঘাত নব্য
বাস্তৱবাদত এক প্ৰাকৃতিক আৰু অনিবার্য ঘটনা হিচাপে গণ্য হয়।
৪. বৈদেশিক নীতিৰ গাঁঠনিক নিৰ্ভৰতাঃ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ বৈদেশিক নীতি
ব্যক্তিবিশেষৰ ইচ্ছা বা চিন্তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় গাঁঠনি তথা শক্তি বিতৰণ আৰু
অবস্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
৫. ক্ষমতাৰ ভাৰসাম্যঃ নব্য বাস্তৱবাদ মতে, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত ক্ষমতাৰ বিতৰণই
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্থিতিশীলতাৰ মুখ্য উপাদান। এইক্ষেত্ৰত বিশেষকৈ বৃহৎ শক্তিসমূহৰ
স্বাৰ্থ প্ৰাধান্য লাভ কৰে।
নব্য বাস্তৱবাদৰ সীমাবদ্ধতা আৰু সমালোচনা
- নব্য বাস্তৱবাদে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ সংঘাতপূৰ্ণ
দিশৰ ওপৰতে বেছি গুৰুত্ব দিয়ে। সহযোগিতা, বিকাশ, আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনবোৰৰ ভূমিকাৰ প্ৰতি এই
দৃষ্টিভংগীয়ে তুলনামূলকভাৱে কম মনোযোগ দিয়ে।
- এই দৃষ্টিভংগী সীমিত ব্যাখ্যা প্ৰদান কৰে, কাৰণ ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ মানৱিক,
অৰ্থনৈতিক, আৰু সাংস্কৃতিক দিশসমূহক উপেক্ষা কৰে।
- সমালোচকসকলে নব্য বাস্তৱবাদক ৰক্ষণশীল আৰু
স্থিতিশীলতা-পন্থী বুলি বৰ্ণনা কৰিছে, যাৰ ফলত ই সংঘাতৰ পৰিৱর্তে সহযোগিতাৰ সম্ভাৱনাক উপেক্ষা কৰে।
- কেনেথ বলছে (Kenneth Waltz) নৈৰাজ্যপূৰ্ণ ব্যৱস্থাৰ কথা কৈছে যদিও,
তেওঁ এই ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তন কেনেকৈ সম্ভৱ সেয়া স্পষ্টকৈ দাঙি ধৰিব পৰা নাই।
১৭। উদাৰতাবাদ বুলিলে কি বুজা? উদাৰতাবাদৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা লিখা।
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদৰ অৰ্থ আৰু বৈশিষ্ট্য উদাৰতাবাদ বা উদাৰ মতবাদ হৈছে তেনে এখন মতাদর্শ যি নব্য সামাজিক, অর্থনৈতিক আৰু
ৰাজনৈতিক ধ্যান-ধাৰণাক উৎসাহিত আৰু প্ৰতিফলিত কৰে। এই মতবাদত মুক্ত জীৱনৰ
আত্মপ্রকাশ, ব্যক্তি স্বাধীনতা, নৈতিকতা আৰু সামাজিক দায়িত্বৰ এক সুসমন্বিত ৰূপ প্ৰকাশ পায়।
ইউৰোপত ১৭ শতিকাত উদাৰতাবাদৰ উদ্ভৱ হয়, বিশেষকৈ ১৬৮৮ চনৰ
ইংলেণ্ডৰ গৌৰৱময় বিপ্লৱে এই মতবাদৰ ভিত স্থাপন কৰে।
উদাৰতাবাদৰ ইতিহাস আৰু প্ৰাসংগিকতা
সমসাময়িক বিশ্ব ৰাজনীতিত আদৰ্শসম্পৰ্কীয় যিকোনো
আলোচনা সাধাৰণতে উদাৰতাবাদক কেন্দ্ৰ কৰি আৰম্ভ হয়। পশ্চিমীয়া পুঁজিবাদী ঔদ্যোগিক
ৰাষ্ট্ৰসমূহত যোৱা ৪০০ বছৰৰো অধিক সময় ধৰি বিকাশ লাভ কৰা উদাৰতাবাদে বহু
প্রতিকূলতা সন্মুখীন হৈও নিজক এক "মহা আদর্শ" ৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ
সক্ষম হৈছে।
ইউৰোপত সামন্তবাদৰ পতনৰ সময়ত উদাৰতাবাদে সৃষ্টি
হোৱা নতুন মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ আশা-আকাংক্ষাক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল, যাৰ বাবে আজিও এই
মতবাদক মধ্যবিত্তৰ আদর্শ বুলি গণ্য কৰা হয়।
উদাৰতাবাদ আৰু পুঁজিবাদ
উদাৰতাবাদৰ লগত পুঁজিবাদৰ গভীৰ সম্পৰ্ক আছে। এক
সময়ত বজাৰত চৰকাৰী হস্তক্ষেপৰ বিৰোধিতা কৰি, ‘যোগ্য ভোগ্য বসুন্ধৰা’
নীতিৰ সমৰ্থন কৰি উদাৰতাবাদে পুঁজিবাদক উত্সাহিত কৰিছিল।
উদাৰতাবাদৰ ৰাজনৈতিক দিশ
উদাৰতাবাদে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বেচ্ছাচাৰিতাৰ বিৰোধিতা
কৰি সীমিত ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণাক প্ৰসাৰিত কৰিছিল। সময়ৰ সৈতে সাংবিধানিক শাসন, প্রতিনিধিত্বমূলক
গণতন্ত্র আৰু কল্যাণমূলক ৰাষ্ট্ৰৰ সমৰ্থন কৰি উদাৰতাবাদে নিজক এক নিৰপেক্ষ,
বৈজ্ঞানিক আদৰ্শ
ৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
যদিও সময়ৰ লগে লগে এই মতাদৰ্শৰ বিৰোধিতাত বহু নৱ
আদৰ্শৰ জন্ম হৈছিল, তেনেসকলৰ অধিকাংশই সময়ৰ সোঁতত বিলীন হৈছে। কিন্তু নব্য সোঁপন্থী বা
গণতান্ত্রিক সমাজবাদীসকলৰ ভিতৰতো উদাৰ মূল্যবোধৰ প্ৰতিফলন দেখা যায়, যি ইয়াৰ প্ৰাসংগিকতা
প্ৰতিপন্ন কৰে।
উদাৰতাবাদৰ সংজ্ঞা
‘উদাৰতাবাদ’ শব্দটো ইংৰাজী 'Liberalism' ৰ পৰা আহিছে,
যাৰ মূল লেটিন শব্দ
হৈছে ‘Liber’, অৰ্থাৎ ‘স্বাধীনতা’। সেই অনুসৰি, উদাৰতাবাদৰ মূল আধাৰ হৈছে ব্যক্তি স্বাধীনতা।
হেৰল্ড লাস্কিৰ মতে, উদাৰতাবাদ নিশ্চিতভাৱে স্বাধীনতাৰ লগত গভীৰভাৱে সম্পৰ্কিত।
David G. Smithৰ মতে, “উদাৰতাবাদে ব্যক্তিক অধিক
স্বাধীনতা দিয়াৰ উদ্দেশ্যে সৃষ্টি হোৱা নীতি আৰু ব্যৱস্থাত বিশ্বাস কৰে।”
ৱেবষ্টাৰ অভিধান আৰু বিশ্বকোষৰ মতে, ই এক মতবাদ যি কঠোৰ
ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক আৰু ধৰ্মীয় কর্তৃত্বৰ বিপৰীতে ব্যক্তি অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতাৰ
প্ৰসাৰৰ ইচ্ছা প্ৰকাশ কৰে।
হালোৱেল (Hallowell)-ৰ মতে, উদাৰতাবাদৰ লক্ষ্য হৈছে বৌদ্ধিক, সামাজিক, ধৰ্মীয়, ৰাজনৈতিক আৰু
অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা প্ৰতিষ্ঠা কৰা।
উদাৰতাবাদৰ উদ্দেশ্য
উদাৰতাবাদৰ মূল লক্ষ্য হৈছে এনে সমাজ গঠন কৰা য’ত ব্যক্তি স্বাধীনতা দিয়া আৰু
সুৰক্ষিত কৰা হয়। এই মতবাদে যিসকল নীতি, অনুষ্ঠান বা ব্যৱস্থাই ব্যক্তিক মুক্ততা প্ৰদান
আৰু সেই মুক্ততা ৰক্ষা কৰে, তাক উৎসাহিত কৰে।
- সামাজিক ক্ষেত্ৰত: ব্যক্তি স্বাধীনতাই ধৰ্মনিরপেক্ষ আৰু মুক্ত
সমাজ গঠন কৰে।
- অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত: মুক্ত বাণিজ্য আৰু পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাক
উৎসাহিত কৰে।
- ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত: সীমিত ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণাক আগবঢ়ায়।
উদাৰতাবাদৰ তিনিটা বৈশিষ্ট্য:
- ব্যক্তিত্বৰ মুক্ত প্ৰকাশ আৰু পূৰ্ণ বিকাশত বিশ্বাস।
- ব্যক্তিৰ লগতে সমাজৰো মঙ্গল চিন্তা কৰিবলৈ সক্ষম বুলি বিশ্বাস।
- যিসমূহ নীতি আৰু অনুষ্ঠান ব্যক্তি স্বাধীনতা ৰক্ষা আৰু বিকাশ কৰে, তেনে নীতি আৰু অনুষ্ঠান গঢ়াটো উদাৰতাবাদৰ লক্ষ্য।
১৮। উদাৰতাবাদী দৃষ্টিভঙ্গীৰ পটভূমি আৰু উদাৰতাবাদৰ উদ্ভৱৰ ওপৰত পৰা প্ৰভাৱ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পটভূমি: নতুন বাস্তৱ-ব্যৱস্থাৰ উদ্ভৱে সমাজত নতুন ধৰণৰ সামাজিক সম্পৰ্কৰ সৃষ্টি কৰে। এই সময়ত এক নতুন যুক্তিবাদী দৃষ্টিভংগীৰ জন্ম হয় যাক "উদাৰতাবাদ" বুলি কোৱা হয়। ইউৰোপত ধৰ্মসংস্কাৰ আন্দোলন আৰু ফৰাচী বিপ্লৱৰ ফলস্বৰূপে এজন নতুন শ্ৰেণীৰ উদয় হয়, যিয়ে প্ৰচলিত অধিকাৰ, মর্যাদা আৰু বিশেষ সুবিধাৰ নীতিক চেলেঞ্জ কৰি এটা নতুন সমাজ, ৰাজনীতি আৰু অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ পৰিকল্পনা আগবঢ়ায়।
এই নতুন সমাজবোধৰ আধাৰত – চুক্তি সমাজৰ মূল ভিত্তি
হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰে। ধাৰ্মিক ঐক্যৰ ঠাইত বহুমুখী বিশ্বাস, সামন্তবাদৰ ঠাইত
বাণিজ্যিক অৰ্থনীতি, ধৰ্মৰ ঠাইত বিজ্ঞান, আৰু ৰক্ষণশীলতাৰ ঠাইত সংস্কাৰ গ্ৰহণযোগ্য হ'ল।
নতুন দর্শন: উদাৰতাবাদ বা উদাৰনৈতিক ৰাষ্ট্ৰচিন্তা সেই দৰ্শন
যিয়ে এই নতুন সমাজ আৰু নতুন শ্ৰেণীৰ দাবীক সমৰ্থন কৰে। ই নতুন ৰাজনীতি, নতুন অৰ্থনীতি আৰু
নতুন সমাজনীতিক লৈ আগবাঢ়ে, আৰু পুৰণি মধ্যযুগীয় ব্যৱস্থাৰ ওপৰত এক বৃহৎ
প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপে দেখা দিয়ে।
উদাৰতাবাদৰ বিকাশত প্ৰভাৱশালী ঘটনাসমূহ:
- ধর্মসংস্কাৰ আন্দোলন (১৬শ শতিকা): ধৰ্মীয়
কুসংস্কাৰ আৰু অন্ধবিশ্বাসৰ বিৰুদ্ধে বিদ্ৰোহ।
- শিল্প বিপ্লব: উৎপাদন আৰু বিতৰণ ব্যৱস্থাত বিপ্লৱ আনিলে,
সামন্তবাদ ধ্বংসৰ দিশে আগবাঢ়ে।
- আমেৰিকান ঔপনিৱেশিক বিপ্লৱ: মানৱ অধিকাৰ
আৰু স্বাভাৱিক অধিকাৰৰ প্ৰতিষ্ঠা।
- ফৰাচী বিপ্লৱ: স্বাধীনতা, সাম্য আৰু
ভাতৃত্বৰ বাণী বিশ্বত প্ৰচাৰ কৰে।
১৭ আৰু ১৮শ শতিকাত উদাৰতাবাদৰ প্ৰসাৰ:
- ইউৰোপত ৰাজতন্ত্ৰৰ বিৰুদ্ধে সংসদীয় শক্তিৰ আন্দোলন
- বিশ্ববাণিজ্য আৰু বজাৰৰ বিস্তাৰ
- পুঁজিবাদী শ্ৰেণীৰ বৃদ্ধি
- সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক চিন্তাৰ জাগৰণ
উদাৰতাবাদৰ মূল কেন্দ্ৰ: ইংলেণ্ড আৰু ফ্ৰান্স
✦ ইংলেণ্ড:
- ধৰ্মসংস্কাৰ আন্দোলনৰ উৎসস্থল
- বিপ্লৱৰ জন্মভূমি
- দৰ্শনচিন্তাৰ বিকাশ: হিউম, বেন্থাম, মিল, গ্ৰীণ, হব্হাউছ আদি
- সংসদীয় গণতন্ত্র আৰু সন্মতিক আদর্শৰ প্ৰচাৰ
✦ ফ্ৰান্স:
- উদাৰনৈতিক চিন্তাৰ পূৰ্ণ বিকাশ
- ফৰাচী বিপ্লৱৰ দ্বাৰা গণতন্ত্ৰৰ বাণী
- দাৰ্শনিক প্রভাব: কছো, ভল্টেয়াৰ,
ছিছেৰো, ৰুছো
- ৰুছো গণতন্ত্রৰ পথ-প্ৰদর্শক হিচাপে স্বীকৃত
ইংলেণ্ড আৰু ফ্ৰান্সৰ যৌথ প্ৰচেষ্টাই উদাৰতাবাদৰ
জন্ম আৰু বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। সংসদীয় গণতন্ত্র আৰু কল্যাণমূলক
ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণা এই দুই দেশৰ পৰা বিশ্বজুৰি প্ৰসাৰ লাভ কৰে। এই দুয়োটাই উদাৰনৈতিক
চিন্তাধাৰাৰ মুখ্য স্তম্ভ হিচাপে বিবেচিত।
১৯। উদাৰতাবাদী দৃষ্টিভঙ্গীৰ বৈশিষ্ট্য আৰু আদর্শ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ উদাৰতাবাদৰ বৈশিষ্ট্য আৰু মূল আদৰ্শসমূহ (Regenerated
Version): উদাৰতাবাদ হ'ল এনে এটা দৃষ্টিভংগী বা চিন্তাধাৰা, যি ব্যক্তিস্বাধীনতা, সামাজিক ন্যায় আৰু
আপোচ-মাধ্যস্থতাক প্ৰাধান্য দিয়ে। এই দৰ্শনৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল ব্যক্তি আৰু সমাজ উভয়ৰ
সমন্বয়ত কল্যাণমূলক ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলা। উদাৰতাবাদ চৰকাৰী নীতি-নিয়মৰ ক্ষেত্ৰত
স্বাধীনতাৰ সমৰ্থক আৰু সমাজ সংগঠনৰ ক্ষেত্ৰত ই এটা গঠনমূলক নীতি ৰূপে বিবেচিত।
বৈশিষ্ট্যসমূহঃ
- ব্যক্তিস্বাধীনতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব: ব্যক্তি ইচ্ছা,
চিন্তা, মত প্ৰকাশ, সম্পত্তি আৰু
উদ্যমৰ স্বাধীনতা উদাৰতাবাদৰ মূল ভিত্তি।
- আইনৰ শাসন: উদাৰতাবাদে বিশ্বাস কৰে যে সকলোৰে ওপৰত আইন
সমানভাবে প্ৰয়োগ হ'ব লাগে।
- সীমিত চৰকাৰ: উদাৰবাদে এটা সীমিত চৰকাৰৰ পক্ষপাতী,
যি ব্যক্তিস্বাধীনতা ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত মাথোঁ প্ৰয়োজনীয়
ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে।
- পুঁজিবাদী অৰ্থনীতিৰ সমৰ্থন: উদাৰতাবাদে
মুক্ত বজাৰ ব্যৱস্থা আৰু ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰক সমৰ্থন কৰে।
- ধৰ্ম-ৰাজনীতি পৃথকীকৰণ: উদাৰতাবাদে ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতি পৃথক থাকিবলৈ
দাবী কৰে।
- নতুন চিন্তাৰ প্ৰতি মুকলি মনোভাব: উদারনৈতিক
চিন্তাধাৰাই সমাজ আৰু ৰাজনীতিত বিকাশ আৰু পৰিবৰ্তনৰ পথ মুকলি কৰে।
উদাৰতাবাদৰ আদৰ্শসমূহঃ
1. আদৰ্শবাদৰ প্ৰভাৱঃ আদৰ্শবাদ অনুসৰি,
ৰাষ্ট্ৰৰ লক্ষ্য হ'ল ন্যায়ভিত্তিক,
নীতিনিষ্ঠ আৰু
কল্যাণমুখী সমাজ গঠন। উদাৰতাবাদীসকলে এই ধাৰণাক গ্ৰহণ কৰি ৰাষ্ট্ৰক এটা নৈতিক, দায়িত্বশীল, আৰু সমাজকল্যাণৰ প্ৰতিষ্ঠান হিচাপে স্বীকৃতি দিয়ে।
2. উপযোগিতাবাদৰ প্ৰভাৱঃ জেৰেমি বেন্থাম আৰু
জেমছ মিলৰ উপযোগিতাবাদ উদাৰতাবাদক গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত কৰিছে। বেন্থামৰ মতে,
"সৰ্বাধিক সংখ্যক লোকৰ সৰ্বাধিক কল্যাণ" (Greatest happiness of
the greatest number) হ'ল সমাজৰ লক্ষ্য। উদারনৈতিক চিন্তাধাৰাই এই দৃষ্টিভংগীক আঁকোৱালি লৈছে।
3. ব্যক্তিবাদৰ প্ৰভাৱঃ জন স্টুৱাৰ্ট মিলৰ
স্বাধীনতাৰ তত্ত্ব অনুসৰি, ব্যক্তিৰ চিন্তা, মত, আৰু কাৰ্য্যৰ স্বাধীনতা
উন্নয়ন আৰু সমাজৰ অগ্ৰগতিৰ মূল। উদাৰতাবাদীসকলে এই স্বাধীনতাৰ মূল্যক স্বীকৃতি
দিয়ে। তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে – "Minimum Government, Maximum
Freedom"।
4. জনকল্যাণৰ ভাবধাৰা (Social Welfare): উনবিংশ শতিকাত চমাছ হিল, টি. হ’ব্বহাউজ আৰু টি. এইচ. গ্ৰীণ আদি চিন্তাবিদসকলে কল্যাণমূলক ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণা বিকাশ কৰে। এই ধাৰণাই পুঁজিবাদী সমাজৰ সীমাবদ্ধতা দূৰ কৰি জনসাধাৰণৰ সুখ-সমৃদ্ধি বৃদ্ধিৰ দিশে পদক্ষেপ ল’বলৈ ৰাষ্ট্ৰক উৎসাহিত কৰে।
২০। নব্য উদাৰতাবাদ বুলিলে কি বুজা? আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত নব্য উদাৰতাবাদী দৃষ্টিভংগীৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নব্য উদাৰতাবাদ হৈছে উদাৰতাবাদৰ পৰৱৰ্তী বা
উন্নত সংস্কৰণ, যাৰ উদ্ভৱ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত হোৱা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিৱর্তনৰ
প্ৰেক্ষাপটত ঘটিছিল। ই উদাৰতাবাদৰ মূল আদৰ্শসমূহ যেনে—ব্যক্তিস্বাধীনতা, মুক্তবাণিজ্য,
আৰু সীমিত চৰকাৰৰ
ধাৰণাক অধিক বিস্তৃত আৰু আধুনিক ৰূপত উপস্থাপন কৰে।
নব্য উদাৰতাবাদৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহঃ
- মুক্ত বজাৰ ব্যৱস্থা (Free Market Economy): নব্য উদাৰতাবাদে এক মুক্ত আৰু খোলা বজাৰ ব্যৱস্থাৰ সমৰ্থন কৰে, য’ত চৰকাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ হ্ৰাস পায় আৰু ব্যক্তি তথা বেচৰকাৰি খণ্ডৰ ওপৰত
অধিক আস্থা দিয়া হয়।
- বিত্তীয় নিয়ন্ত্ৰণ হ্ৰাস (Deregulation): বিত্তীয়
বাণিজ্যৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰণ কমোৱা, ব্যাঙ্ক আৰু
মুদ্ৰানীতি অধিক উদার কৰা ইয়াৰ মুখ্য লক্ষণ।
- ব্যক্তিগতকৰণ (Privatization): ৰাজহুৱা খণ্ডৰ
বিভিন্ন সৰকাৰী প্ৰতিষ্ঠান বেচৰকাৰিকৰণৰ পথত অগ্ৰসৰ হ’ব লাগে বুলি বিশ্বাস।
- উদ্যোগীকৰণ (Liberalization): আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
বাণিজ্য আৰু বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত বাধা হ্ৰাস কৰি গ্লোবেলাইজেশ্যন প্ৰবাহত
অংশগ্ৰহণক উৎসাহ দিয়া হয়।
ভাগীকৰণ (Sub-divisions): ৰবাৰ্ট জেচন আৰু জর্জ চ'বেনচনে নব্য উদাৰতাবাদক
চাৰিটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে—
- সমাজতাত্বিক উদাৰতাবাদ (Sociological Liberalism)
- আন্তঃনির্ভৰশীলতা উদাৰতাবাদ (Interdependence Liberalism)
- অনুষ্ঠানমূলক উদাৰতাবাদ (Institutional Liberalism)
- প্ৰজাতান্ত্রিক উদাৰতাবাদ (Republican Liberalism)
নব্য উদাৰতাবাদৰ মূল চিন্তাবিদসকলঃ
- জেম্ছ ৰজেন’ (James Rosenau)
- কাৰ্ল ডেউছ (Karl Deutsch)
- জন বাৰটন (John Burton)
- ডেভিড মিট্রানি (David Mitrany)
- ৰবাৰ্ট কিওহেন (Robert Keohane)
- জেচেফ নাই (Joseph Nye)
নব্য উদাৰতাবাদী দৃষ্টিভংগীৰ মুখ্য বিষয়বস্তুসমূহঃ
- ৰাষ্ট্ৰ একমাত্ৰ শক্তি নহয়: নব্য উদাৰতাবাদীসকলে বিশ্বাস কৰে যে,
ৰাষ্ট্ৰৰ উপৰিও বহু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্রতিষ্ঠান,
ব্যক্তি, NGO, MNC আদিয়ে
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় জগতত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
- পাৰস্পৰিক যোগাযোগ আৰু সম্পৰ্ক: ৰাষ্ট্ৰ,
সংস্থা, ব্যক্তি আদিৰ মাজত গভীৰ যোগাযোগৰ ফলত এক
উমৈহতীয়া মূল্যবোধৰ সৃষ্টি হৈছে, যি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় শান্তি আৰু সহযোগিতাক
উৎসাহ দিয়ে।
- একত্ৰীকৰণ আৰু আন্তঃনির্ভৰশীলতা: বিশেষকৈ পশ্চিম
ইউৰোপ আৰু উত্তৰ আমেৰিকাত আন্তঃনির্ভৰশীলতাৰ ধাৰণা দৃঢ় হৈছে। ব্যৱসায়,
পৰিবহণ, জ্ঞান-বিনিময়, আৰু ৰাজনৈতিক
সম্পৰ্কত ই এক মুখ্য প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে।
- সহযোগিতাৰ সম্ভাৱনা: ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত নৈৰাজ্যিক অৱস্থা
স্বীকাৰ কৰাৰ পাছতো, সহযোগিতা সম্ভৱ বুলি নব্য উদাৰতাবাদ
বিশ্বাস কৰে।
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অনুষ্ঠানসমূহৰ গুৰুত্ব: ৰাষ্ট্ৰসংঘ,
ইউৰোপীয়ান ইউনিয়ন আদি আনুষ্ঠানিক আৰু বিভিন্ন
অনানুষ্ঠানিক বুজাবুজিৰ দ্বাৰা এই অনুষ্ঠানসমূহে সহযোগিতাৰ পথ সুগম কৰে।
- উদাৰগণতন্ত্ৰ আৰু শান্তি: গণতান্ত্রিক ৰাষ্ট্ৰসমূহ শান্তিপ্ৰিয়।
তেওঁলোকে একে আনৰ লগত যুদ্ধ নকৰে। উদাৰ গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্রত চৰকাৰ জনতাৰ
প্ৰতি দায়ৱদ্ধ, যাৰ ফলত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় শান্তি আৰু সহযোগিতা সম্ভব হয়।
- ফুকুয়ামা তেওঁৰ গ্ৰন্থ “The End of History and the
Last Man” ত উল্লেখ কৰে যে, শীতল যুদ্ধৰ
অন্তত পশ্চিমীয়া উদাৰ গণতান্ত্ৰিক দৃষ্টিভংগীৰ জয় ঘটিছে আৰু এই আদৰ্শৰ
প্ৰসাৰে বিশ্বত স্থায়ী শান্তি প্রতিষ্ঠা সম্ভৱ।
২১। নব্য উদাৰতাবাদৰ বিকাশ আৰু বৈশিষ্ট্যৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নব্য-উদাৰতাবাদ (Neo-liberalism): ১৯৭০ৰ দশকত ইউৰোপৰ
উদাৰতাবাদী চিন্তাবিদসকলৰ দ্বাৰা নব্য-উদাৰতাবাদী চিন্তাধাৰা উত্থান লাভ কৰে।
১৯৩০ৰ দশকৰ মহামন্দাৰ পাছত ৰাষ্ট্ৰনিয়ন্ত্রিত কল্যাণকামী অৰ্থব্যৱস্থা গঢ়ি তোলাৰ
চেষ্টা হৈছিল, কিন্তু ১৯৭০ৰ দশকৰ আৰম্ভণিতে এই ব্যৱস্থাই সংকটৰ সন্মুখীন হয়। মুদ্রাস্ফীতি,
বেকাৰ সমস্যা আৰু
কেন্দ্রীভূত মূলধন ব্যবস্থাই এই সংকটত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে।
এই পৰিস্থিতিত দুইবিধ বিপৰীতমুখী মতবাদৰ উদ্ভৱ ঘটে:
- এটা পক্ষ কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজতান্ত্রিক
চিন্তাক সমৰ্থন কৰে।
- আনটো পক্ষ ৰাষ্ট্ৰীয় হস্তক্ষেপৰ পৰা মুক্ত, প্ৰতিযোগিতামূলক মুক্ত বজাৰ ব্যৱস্থাৰ সমৰ্থক।
এই দ্বিতীয় পক্ষৰ চিন্তাবিদসকল—ফ্রেডৰিক হায়েক, মিল্টন ফ্রেইডমেন, ৰবাৰ্ট নজিক আদি—নব্য-উদাৰতাবাদৰ
আধুনিক ভিত্তি স্থাপন কৰে। এই চিন্তাধাৰাৰ আদৰ্শ পোৱা যায় হায়েকৰ "The
Road to Serfdom" (1944) আৰু পোপাৰৰ "Open Society and
Its Enemies" (1945) আৰু "The Poverty of Historicism" (1957) গ্ৰন্থত।
নব্য-উদাৰতাবাদৰ মৌলিক ধাৰণা:
- ই অর্থনৈতিক আদৰ্শ হিচাপে জন্ম লৈ
যদিও, ব্যক্তিগত স্বাধীনতা, সম্পত্তিৰ
অধিকাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় হস্তক্ষেপৰ সীমাবদ্ধতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
- ই কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ ভাবনাটোক নাকচ
কৰে, কিয়নো ই সম্পদৰ অপবণ্টন ঘটায় বুলি বিশ্বাস কৰে।
- মাৰ্গাৰেট থেচাৰ আৰু ৰোনেল্ড ৰেগান-এ চৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰণ অপসাৰণৰ মাধ্যমে নব্য-উদাৰতাবাদক বিকশিত কৰে।
নব্য-উদাৰতাবাদ আৰু বিশ্ব ৰাজনীতি:
- ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনৰ পিছত বিশ্বত গণতন্ত্র আৰু মুক্ত বজাৰৰ আদৰ্শ জোৰদাৰ
হয়।
- আমেৰিকা, ইংলেণ্ড, জাপান, ভাৰত আদি দেশত
উদাৰীকৰণ, ব্যক্তিগতকৰণ আৰু বিশ্বায়নৰ নীতি গ্ৰহণ কৰা হয়।
- ভাৰতেও ১৯৯১ চনত এই নীতি গ্ৰহণ কৰি আৰ্থিক খণ্ডত ব্যাপক সংস্কাৰ সাধন কৰে।
নব্য-উদাৰতাবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- ব্যক্তিবাদৰ গুৰুত্ব: ব্যক্তি হ’ল সমাজৰ কেন্দ্ৰবিন্দু।
- স্বাধীনতাৰ প্ৰয়োজন: ব্যক্তিগত বিকাশৰ বাবে স্বাধীনতা জৰুৰী।
- ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰ: সম্পত্তিৰ
অধিকাৰ স্বীকৃত আৰু সুৰক্ষিত।
- সীমিত ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতা: চৰকাৰৰ ভূমিকা
সীমিত আৰু পৰ্যবেক্ষণমূলক।
- মুক্ত বজাৰৰ সমৰ্থন: প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰ ব্যৱস্থা।
- ব্যক্তিগতকৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব: ৰাষ্ট্ৰীয়
সেৱাসমূহ ব্যক্তিগত উদ্যোগলৈ হস্তান্তৰ।
- অৰ্থনীতিত উদাৰীকৰণ: মূলধন, সামগ্ৰী আৰু
সেৱাৰ অবাধ সঞ্চালন।
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থাৰ প্ৰৱেশ: IMF, World Bank, WTO আদিৰ মাধ্যমত বিশ্ব বজাৰত সংহতি।
২২। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত নব্য উদাৰতাবাদী দৃষ্টিভংগীৰ সমালোচনাত্মক বিশ্লেষণ কৰা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত উদাৰতাবাদ দৃষ্টিভংগীৰ
সমালোচনা যদিও উদাৰতাবাদ দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট
জনপ্রিয়তা লাভ কৰিছে, তথাপি ইয়াৰ বহুতো দোষ-ত্রুটি আৰু সীমাবদ্ধতাৰ বাবে ই বিভিন্ন চিন্তাবিদ আৰু
বাস্তৱবাদী দৃষ্টিভংগী অনুসৰীসকলৰ তীব্ৰ সমালোচনাৰ সন্মুখীন হৈছে। এই দৃষ্টিভংগীৰ
বিৰুদ্ধে তলত দাঙি ধৰা হৈছে কিছুমান গুৰুত্বপূর্ণ সমালোচনা:
(১) অতিমাত্রায় আদৰ্শবাদী চিন্তাধাৰা: উদাৰতাবাদ দৃষ্টিভংগী মূলতঃ
আদৰ্শমূলক চিন্তাত ভিক্তি কৰি গঢ়ি উঠা। ই বাস্তৱ পৰিস্থিতিৰ সঠিক মূল্যায়ন কৰাৰ
পৰিৱৰ্তে কল্পনাশ্ৰিত শান্তি, সহযোগিতা আৰু নৈতিকতাক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে।
ইতিহাসবিদ ই. এইচ. কাৰ-এ এই দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰবক্তাসকলক “কল্পনাবিলাসী” বুলি আখ্যা দিছে।
(২) আদৰ্শ আৰু মূল্যবোধৰ ওপৰত অতিপাত গুৰুত্ব: ই বাস্তৱবাদৰ পৰিৱৰ্তে
আদৰ্শিক মূল্যবোধ—যেনে ন্যায়, নৈতিকতা, শান্তি—ইত্যাদিক অধিক
গুৰুত্ব দিয়ে। সমালোচকসকলৰ মতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত আদৰ্শতকৈ বাস্তৱ স্বার্থ আৰু
শক্তিৰ চিন্তা অধিক প্ৰাসংগিক।
(৩) মানৱ স্বভাৱ আৰু শক্তিৰ বাস্তৱতাক উপেক্ষা: বাস্তৱবাদীসকলৰ মতে
উদাৰতাবাদে মানৱ প্ৰকৃতিৰ মৌলিক দিশসমূহ, যেনে আত্মকেন্দ্ৰিকতা, শংকা আৰু ক্ষমতাৰ লালসাক
উপেক্ষা কৰে। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত নৈতিকতা নহয়, ৰাষ্ট্ৰীয় স্বার্থ আৰু
শক্তি হৈছে মুখ্য চালিকা শক্তি।
(৪) ধাৰণাসমূহৰ কার্য্যকৰিতাত সন্দেহ: উদাৰতাবাদে যিসকল ধাৰণা বা
সংস্কাৰমূলক আঁচনি আগবঢ়ায় (যেনে- শান্তি চুক্তি, সহানুভূতি, সঁহাৰি), সেইবোৰ বাস্তৱ
ক্ষেত্ৰত কাৰ্যকৰী হৈ উঠা নেদেখা যায়। সমালোচকসকলে ইহঁতক অপ্ৰয়োগযোগ্য বুলি মন্তব্য কৰে।
(৫) ইউৰোপ-কেন্দ্ৰিক চিন্তাধাৰা: উদাৰতাবাদ দৃষ্টিভংগীৰ
বিকাশ মূলতঃ ইউৰোপৰ ৰাজনৈতিক-অৰ্থনৈতিক পৰিৱেশৰ আধাৰত। সেয়া বিশ্বৰ অন্যান্য
অঞ্চলৰ (যেনে, এচিয়া, আফ্ৰিকা, দক্ষিণ আমেৰিকা) পৰিস্থিতিৰ সৈতে সদৃশ নহয়। সেইবাবে ইয়াক সীমিত পৰিসৰৰ চিন্তাধাৰা বুলি
গণ্য কৰা হয়।
(৬) শান্তি আৰু নিৰস্ত্রীকৰণৰ প্ৰচেষ্টাৰ অপৰ্যাপ্ততা: উদাৰতাবাদে আগবঢ়োৱা শান্তি আৰু
নিৰস্ত্রীকৰণৰ প্ৰস্তাৱসমূহ বাস্তৱিকভাৱে সীমিত সফলতা লাভ কৰিছে। বিভিন্ন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সন্মিলনত শক্তিশালী পশ্চিমীয়া ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ স্বার্থ অধিক প্ৰাধান্য পায়,
ফলত সঁচা অৰ্থত
নিৰস্ত্রীকৰণ কাৰ্যকৰী নহয়।
(৭) সহযোগিতাৰ ওপৰত অতিভৰসা: উদাৰতাবাদ দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক
মূলত সহযোগিতামূলক বুলি গণ্য কৰে। কিন্তু বাস্তৱবাদীসকলৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত সংঘাত, স্বার্থৰ দ্বন্দ্ব,
আৰু ক্ষমতাৰ
প্ৰতিযোগিতা এক অবিচ্ছিন্ন প্ৰক্ৰিয়া।
২৩। ইমানুৱেল ওৱালাৰ ষ্টেইনৰ বিশ্ব ব্যৱস্থাপক দৃষ্টিভংগীৰ বিষয়ে আলোচনা ।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ মার্ক্সবাদী দৃষ্টিভংগী
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত মার্ক্সবাদী দৃষ্টিভংগীয়ে বিশ্ব ব্যৱস্থাত শ্ৰেণীসংঘাত,
অসমতা, আৰু শোষণক মুখ্য
বিষয় হিচাপে গণ্য কৰে। এই দৃষ্টিভংগী অনুসৰি, বিশ্ব পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাই মুখ্য-প্ৰান্তীয় (core-periphery) ৰূপত বিভক্ত, য'ত মুষ্টিমেয় কিছু আৰ্হিকভাৱে শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰয়ে দুখীয়া ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ ওপৰত আধিপত্য বিস্তাৰ
কৰিছে।
মূল ধাৰণা
- পুঁজিবাদ আৰু শ্ৰেণী বিভাজন: বিশ্ব অৰ্থনীতি
পুঁজিবাদী স্বভাৱৰ হোৱাৰ ফলত মুখ্য আৰু প্ৰান্তীয় ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত শ্ৰেণী
বিভাজন আৰু শোষণ দেখা গৈছে।
- ঔপনিৱেশিকতাৰ পৰৱৰ্তী অৱস্থা: ঔপনিৱেশিক
শাসনৰ অন্ত পৰাৰ পিছতো মুখ্য ৰাষ্ট্ৰবোৰে তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহক শোষণ কৰি
আহিছে।
- সম্পদ লুণ্ঠন আৰু বজাৰ দখল: মুখ্য
ৰাষ্ট্ৰবোৰে তৃতীয় বিশ্বৰ দেশৰ পৰা কেঁচামাল সংগ্ৰহ কৰি, নিজৰ উৎপাদিত সামগ্ৰী সেই দেশবোৰত বিক্ৰী কৰে, যাৰ জৰিয়তে
শোষণ চলি থাকে।
মুখ্য-পৰিসৰ আৰু ক্ষেত্ৰীয় পৰিসৰ
- মুখ্য ৰাষ্ট্ৰ: উন্নত, শক্তিশালী,
শিল্পোন্নত ৰাষ্ট্ৰ; উদাহৰণ:
আমেৰিকা, জাৰ্মানী
- প্ৰান্তীয় ৰাষ্ট্ৰ: অনুন্নত, শোষিত তৃতীয়
বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰ; উদাহৰণ: বাংলাদেশ, ভুটান
- অর্ধ-প্ৰান্তীয় ৰাষ্ট্ৰ: কিছু উন্নয়ন
হোৱা, কিন্তু সম্পূৰ্ণ মুখ্য নহয়; উদাহৰণ:
ছিংগাপুৰ, টাইৱান
মুখ্য চিন্তাবিদসকল:
- ইমানুৱেল ওৱালাৰষ্টেইন – বিশ্ব
পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ মুখ্য স্থপতি
- আন্দ্ৰে গুন্দাৰ ফ্ৰাংক – নির্ভৰশীলতাৰ
তত্ত্বৰ সমর্থক
- সমীৰ আমিন – শোষণমূলক বিশ্ব ব্যৱস্থাৰ বিশ্লেষক
দৃষ্টিভংগীৰ মুখ্য বিশেষত্ব
- মার্ক্সবাদৰ প্ৰভাৱ: ধন আহৰণ, শ্ৰেণী সংঘাত,
বৈষম্য মুখ্য বিষয়।
- আঞ্চলিকীকৰণ: শ্ৰেণী বিভাজনে অঞ্চলভিত্তিক ৰূপ লৈছে।
- মুখ্য আৰু ক্ষেত্ৰীয় বিভাজন: ধনী আৰু দুখীয়া
ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত স্থায়ী বৈষম্য।
- অর্ধ-প্ৰান্তীয় ৰাষ্ট্ৰ: মধ্যবৰ্তী
শক্তি হিচাপে আচৰণ কৰে।
- কেন্দ্ৰীয় শক্তি: মুখ্য ৰাষ্ট্ৰই ক্ষেত্ৰীয় দেশক নিয়ন্ত্ৰণ
কৰে।
- নির্ভৰশীলতা তত্ত্ব: তৃতীয় বিশ্বৰ উন্নয়ন উন্নত দেশৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল।
- বৈদেশিক পুঁজি আৰু অনগ্ৰগতি: বহুজাতিক
পুঁজিৰ বাবে বহু ৰাষ্ট্ৰ অনগ্ৰগামী হৈ আছে।
২৪। নিৰ্ভৰশীলতাৰ তত্ত্ব কি? আন্দ্ৰে গুণ্ডাৰ ফ্ৰাংকৰ নিৰ্ভৰশীলতাৰ তত্ত্বৰ বিশ্লেষণ
উত্তৰঃ নির্ভৰশীলতা দৃষ্টিভংগী আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ দৃষ্টিভংগী। এই দৃষ্টিভংগীয়ে সমসাময়িক বিশ্ব ৰাজনীতিত থকা অসাম্য, শোষণ আৰু কেন্দ্ৰীয়-পৰিসৰ (Core-Periphery) ধৰণৰ গাঁথনিক বৈষম্যৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
এই দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য দুটা —
- পুঁজিবাদী অৰ্থনীতিৰ আধাৰত গঠিত অসম বিশ্ব ব্যৱস্থাক বিশ্লেষণ কৰা।
- ক্ষমতা আৰু সম্পদৰ বৈষম্যমূলক বণ্টনক নৈতিক আৰু
আদৰ্শগতভাৱে প্ৰশ্ন কৰা।
এই দৃষ্টিভংগী বিশেষকৈ ১৯৫০-ৰ দশকৰ মাজভাগত উদয় হয়, যেতিয়া নতুন স্বাধীন হোৱা
দেশসমূহ পুঁজিবাদী শোষণৰ বিৰুদ্ধে সৰৱ হৈছিল।
মূল পৰম্পৰা
(ক) মার্ক্সীয় ভাবধাৰাৰ ওপৰত ভিত্তি:
- পল বাৰান আৰু পল সুইজ-এ প্ৰথমে এই
তত্ত্ব আগবঢ়ায়।
- আন্দ্ৰে গুন্দাৰ ফ্ৰাংক-এ এই দৃষ্টিভংগীক প্রাতিষ্ঠানিক ৰূপ দিয়ে।
- সমীৰ আমিন-এ এই তত্ত্বক অধিক গভীৰতাৰে ব্যাখ্যা কৰে।
(খ) সংবচনাবাদী (Structuralist) চিন্তাধাৰাৰ লগত সম্পৰ্কিত:
- মুখ্য চিন্তাবিদ: বল ফেবিছ, অনিবল পিল্টো,
ফাৰ্ণাণ্ডো হেনৰিক।
নিৰ্ভৰশীলতা দৃষ্টিভংগীৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্য
- সম্পদ আৰু মুনাফাৰ বৈষম্য: উন্নয়নশীল
ৰাষ্ট্ৰবোৰ পশ্চিমীয়া ধনী ৰাষ্ট্ৰলৈ কাঁচামাল, সস্তা শ্রম আৰু
বজাৰ প্ৰদান কৰে, কিন্তু লাভ পুঁজিপতী ৰাষ্ট্ৰবোৰে আদায় কৰে।
- শাসন আৰু নিয়ন্ত্রণ কৌশল: উন্নত
ৰাষ্ট্ৰবোৰে অর্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক, সাংস্কৃতিক তথা
শৈক্ষিক উপায়েৰে তৃতীয় বিশ্বত আধিপত্য বজাই ৰাখে।
- গণমাধ্যম আৰু বেংক ব্যৱস্থাত আধিপত্য: মানৱ উন্নয়ন
আৰু চৰকাৰী নীতিতো এই আধিপত্যৰ প্ৰতিফলন ঘটে।
- প্ৰতিবাদ দমন: নির্ভৰশীলতাৰ বিৰুদ্ধে কৰা প্ৰতিবাদবোৰ
সামৰিক শক্তি, অৰ্থনৈতিক অবৰোধ ইত্যাদি উপায়েৰে দমন কৰা হয়।
আন্দ্ৰে গুন্দাৰ ফ্ৰাংকৰ তত্ত্ব
ফ্ৰাংকৰ ‘Latin America: Underdevelopment or Revolution’ আৰু ‘Dependent
Accumulation and Underdevelopment’ গ্ৰন্থত এই দৃষ্টিভংগী সুস্পষ্টভাৱে ব্যাখ্যা
কৰা হৈছে। তেওঁ বিশ্বাস কৰে:
- পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাই নিয়ন্ত্ৰণ কৰে—
- (ক) ৰাজনৈতিক ক্ষমতাৰ বণ্টন
- (খ) উৎপাদন ব্যৱস্থাৰ গঠন
- (গ) শ্ৰেণী গাঁথনি
- ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ ফলত নতুন নিৰ্ভৰশীলতা সৃষ্টি হৈছে।
- উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰত বৈদেশিক পুঁজি বিনিয়োগ আৰু ভোগ্য সামগ্ৰীৰ বাণিজ্যই
বাজার দখলৰ প্রতিযোগিতা সৃষ্টি কৰিছে।
- এই পুঁজিব ছেটিয়ামুখী (Uneven) বিকাশ:
- দেশৰ উৎপাদনশীল খণ্ড উন্নত নোহোৱা অৱস্থাতো কেবল ভোগ্য সামগ্ৰীৰ উপভোগ
বৃদ্ধি কৰিছে।
- ‘Circle
of Dependency’ ৰ পৰা মুক্তিৰ উপায়:
- ফ্ৰাংকৰ মতে, একমাত্ৰ ৰাজনৈতিক বিপ্লৱৰ জৰিয়তেই এই শোষণমূলক
নিৰ্ভৰশীলতাৰ চক্ৰৰ পৰা মুক্ত হ’ব পৰা যায়।
২৫। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগী আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি অধ্যয়নৰ দৃষ্টিভংগীসমূহৰ ভিতৰত মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীয়ে এক বিশেষ স্থান দখল কৰি আছে। ই পৰম্পৰাগত দৃষ্টিভংগীসমূহ—যেনে বাস্তৱবাদ আৰু নব্য বাস্তৱবাদ—ৰ পৰা সম্পূৰ্ণ ভিন্ন। মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি অধ্যয়নক এক গম্ভীৰ বিশ্লেষণাত্মক আৰু পৰিবর্তনমুখী দিশত আগবঢ়াই নিয়ে।
এই দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ
স্থিতাবস্থা (status quo) সমৰ্থন নকৰাকৈ, বিদ্যমান সমাজ-ৰাজনৈতিক
গঠনক আমূলভাৱে ৰূপান্তৰ কৰাৰ পক্ষপাতী। ই পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ মূল
বৈশিষ্ট্যসমূহ—যেনে শোষণ, বৈষম্য, ক্ষমতাৰ কেন্দ্রীকৰণ, আৰু শ্ৰেণীগত সংঘাত—উদ্ঘাটন
কৰি এগৰাকী মুক্ত, সমান আৰু ন্যায়সঙ্গত সমাজ ব্যৱস্থা প্ৰতিষ্ঠাৰ কথা কয়।
মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীৰ আধাৰত গঢ় দিয়া আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ মূল ধাৰণাসমূহ
হ’ল—
- বিশ্বব্যাপী পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাই শোষণ আৰু বঞ্চনাৰ ধাৰা অব্যাহত ৰাখিছে।
- শ্ৰেণী সংঘাত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পটভূমিতো বিদ্যমান, য’ত ধনী আৰু উন্নত ৰাষ্ট্ৰবোৰে গৰিব তথা উন্নয়নশীল দেশবোৰক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- বিশ্ব অসমতা (Global Inequality), বিচ্ছিন্নতা (Alienation),
আৰু উৎপাদনৰ উপায়ৰ ওপৰত আধিপত্যৰ দৰে বিষয়সমূহে
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ মূল গঠন নিৰ্ধাৰণ কৰে।
মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীয়ে কেৱল মূল্যায়ন নকৰে; ই মুক্তিৰ পথো প্ৰদৰ্শন
কৰে। কাৰ্ল মাৰ্ক্সৰ উক্তি—“Philosophers have only interpreted the world,
in various ways; the point, however, is to change it”—এই দৃষ্টিভংগীৰ আদৰ্শগত
মূলমন্ত্ৰ। ইয়াৰ লক্ষ্য হৈছে যুদ্ধ, দৰিদ্ৰতা, আৰু সাম্রাজ্যবাদী শোষণৰ
পৰা মানব সমাজক মুক্ত কৰি এক শান্তিপূর্ণ, সমবায়ী বিশ্বব্যৱস্থা গঠন কৰা।
এই দৃষ্টিভংগীৰ বিকাশত বিশ্ব পদ্ধতি তত্ত্ব (World System
Theory) আৰু নির্ভৰশীলতা তত্ত্ব (Dependency Theory)-এ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন
কৰিছে। ই তৃতীয় বিশ্বৰ দেশসমূহৰ শোষণ আৰু উন্নয়নৰ বাধাসমূহ বুজাবলৈ সহায় কৰে।
সাৰাংশত, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগী এক বিপ্লৱাত্মক বটিকা, যিয়ে পুঁজিবাদৰ কুপ্ৰভাৱসমূহৰ ওপৰত আঙুল দিয়ে আৰু সমাজবাদী বিকল্পৰ পথ আগবঢ়ায়।
২৬। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীয়ে গ্ৰহণ
কৰা মূল ধাৰণাসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক অধ্যয়নত মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগী এখন গুৰুত্বপূর্ণ আৰু বেলেগ ধৰণৰ দৃষ্টিভংগী হিচাপে বিবেচিত। এই দৃষ্টিভংগীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক বিশ্লেষণত পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ ভূমিকা, শ্ৰেণী সংহতি আৰু শোষণৰ ওপৰত বিশেষ গুৰুত্ব দিয়ে।
মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীৰ মূল তত্ত্বসমূহ:
১. অৰ্থনৈতিক ভিত্তি: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্কৰ গঠন আৰু পৰিচালনাৰ
ক্ষেত্ৰত অৰ্থনৈতিক বা বস্তুবাদী দিশটো হৈছে মূল। এই দৃষ্টিভংগীৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ
বৈদেশিক নীতি, সমৰ, অথবা সহযোগিতাৰ পেছত গোপন অৰ্থনৈতিক স্বাৰ্থ থাকে।
২. শোষণ আৰু অধীনতা: পুঁজিবাদী শক্তিসমূহে দুৰ্বল বা বিকাশশীল
ৰাষ্ট্ৰসমূহক অৰ্থনৈতিকভাৱে শোষণ কৰে আৰু ৰাজনৈতিকভাবে অধীনতা বজাই ৰাখে।
৩. উপনিবেশ স্থাপন আৰু যুদ্ধ: বিশ্বযুদ্ধসমূহৰ মূল কাৰণ আছিল পুঁজিবাদী
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত উপনিবেশৰ বাবে হোৱা প্ৰতিযোগিতা। সেইবাবে এই দৃষ্টিভংগীয়ে
সাম্ৰাজ্যবাদক পুঁজিবাদৰ পৰিণতি হিচাপে চায়।
৪. শ্ৰেণী সংহতি আৰু সংগ্ৰাম: সৰ্বহাৰা (শ্রমিক) শ্ৰেণী গোটেই বিশ্বতে
বুৰ্জুৱা (ধনাঢ্য) শ্ৰেণীৰ দ্বাৰা শোষিত। সেয়ে, তেওঁলোকে এক শ্ৰেণীগত চেতনা
অৰ্জন কৰি একগোট হৈ শোষণৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰাম কৰে।
৫. বিশ্বজুৰি এক শ্ৰেণীবিহীন সমাজ: শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ সফলতাৰ
ফলস্বৰূপ এক শ্ৰেণীবিহীন সমাজ প্ৰতিষ্ঠা হ’ব, য’ত শান্তি, সমতা আৰু সহযোগিতাই
আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিব।
৬. আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্কত সমতা: যেতিয়া পৃথিৱীৰ প্ৰতিটো
প্ৰান্ততে সমাজবাদী ব্যৱস্থা প্ৰতিষ্ঠা হ’ব, তেতিয়াহে সমতাৰ ভিত্তিত
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক গঠন হ’ব পাৰিব।
৭. জাতীয় পৰিচয়ৰ উৰ্দ্ধত শ্রমিক একতা: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কক
শোষণমুক্ত কৰি তুলিবলৈ, সৰ্বহাৰা শ্ৰেণীটোৱে জাতীয়তা, ধৰ্ম, ভাষাৰ সীমা পাৰ হৈ এক গ্ল’বেল (বিশ্বব্যাপী)
শ্ৰেণী সংহতি গঢ়ি তুলিব লাগিব।
সামগ্ৰিক মূল্যায়ন:
মার্ক্সীয় দৃষ্টিভংগীয়ে অন্যান্য পৰম্পৰাগত
দৃষ্টিভংগী (যেনে বাস্তৱবাদ বা উদাৰতাবাদ) ৰ তুলনাত অধিক বিজ্ঞানসম্মত আৰু
বিশ্লেষণভিত্তিক পদ্ধতি গ্ৰহণ কৰে। এই দৃষ্টিভংগীৰ লক্ষ্য হৈছে পুঁজিবাদী
বিশ্বব্যৱস্থাৰ দ্বাৰা সৃষ্ট বৈষম্য, শোষণ আৰু যুদ্ধৰ দৰে সমস্যা বিলাকৰ অন্ত ঘটাই
এখন শ্ৰেণী-বিহীন, শান্তিপূর্ণ, সহানুভূতিপূৰ্ণ বিশ্ব গঠন কৰা।
মার্ক্সবাদী চিন্তাবিদসকলে “বিশ্ব পদ্ধতি
তত্ত্ব” (World Systems Theory) আৰু “পৰনিৰ্ভৰশীলতা তত্ত্ব” (Dependency
Theory) ৰ মাজেৰে বিশ্বব্যৱস্থাৰ গঠনমূলক বিশ্লেষণ আগবঢ়াইছে। তেওঁলোকৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
ৰাজনীতি এক শূন্য-যোগ (zero-sum) গেম হিচাপে পৰিগণিত, য’ত ধন-সম্পদ আৰু শক্তি
কেৱল বুৰ্জুৱা শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থত কেন্দ্ৰিত থাকে।
সেয়ে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়ন কৰিবলৈ মার্ক্সীয়
দৃষ্টিভংগী এখন বিকল্প আৰু গাঢ় বিশ্লেষণভিত্তিক পথ প্ৰদৰ্শন কৰে, যি কেৱল মূল্যায়নেই
নহয়, বরঞ্চ যুগান্তকাৰী পৰিৱৰ্তনৰ স্বপ্নও প্ৰদান কৰে।
২৭। নাৰীবাদ কি? নাৰীবাদৰ বিভিন্ন সংজ্ঞাসমূহৰ বিষয়ে চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ "Feminism" শব্দটো প্ৰথমে ১৮৫০ চনত
সাহিত্যত ব্যৱহৃত হৈছিল। বহুসময় ধৰি নাৰীবাদক পুৰুষ বিদ্বেষী মনোভাৱ হিচাপে বুজি
লোৱা হৈছিল যদিও, আসলে নাৰীবাদ হৈছে—পুৰুষতান্ত্ৰিক সমাজব্যৱস্থাৰ অন্তৰ্গত নাৰীৰ ওপৰত হোৱা দমন,
অত্যাচাৰ, বৈষম্য আৰু অধিকার
হৰণৰ বিপক্ষে এক যুক্তিনিষ্ঠ, বাস্তববাদী আৰু ন্যায়সঙ্গত মতবাদ। এই মতবাদৰ মূল লক্ষ্য হৈছে সমাজত নাৰীৰ বাবে সমান অধিকাৰ, সুৰক্ষা আৰু মর্যাদা
নিশ্চিত কৰা।
উঠৰ শতিকাৰ ইউৰোপত সামন্তবাদী সমাজৰ ভাঙন কালত
নাৰীৰ শিক্ষা, বৃত্তি, আৰু সমাজত উপযুক্ত স্থান লাভৰ ক্ষেত্ৰত পোৱা বৈষম্যৰ প্ৰতিবাদ হিচাপে এই
মতবাদৰ জন্ম হয়। পুৰুষৰ শোষণ, মানসিক অত্যাচাৰ আৰু আধিপত্যৰ বিৰুদ্ধে নাৰীৰ
অধিকাৰ সুৰক্ষাৰ বাবে যি আন্দোলন গঢ়ি উঠিছিল, তাকেই নাৰীবাদ বোলা হয়।
অক্সফ'ৰ্ড ৰেফাৰেন্স ডিক্সনেৰী অনুসৰি:
“Feminism is a movement or theory supporting women’s rights
on the grounds of equality of the sexes.”
অর্থাৎ, নাৰীবাদ হৈছে লিংগ-সমতাৰ ভিত্তিত নাৰীৰ অধিকাৰৰ সমৰ্থনত হোৱা এক সমাজ-আন্দোলন।
কিছু বিশিষ্ট সংজ্ঞা:
(ক) এন. এবাৰক্ৰমবিৰ মতে, "নাৰীবাদ এটা মতবাদ, যিয়ে নাৰীক আধুনিক সমাজত
প্ৰক্ৰিয়াগতভাৱে বঞ্চিত বুলি স্বীকৃতি দিয়ে আৰু নাৰী-পুৰুষ উভয়ৰ বাবে সমান
সুবিধাৰ দাবী তোলে।"
(খ) ক'লিনচ্ ডিক্সনেৰী অব্ চ’চাইটিৰ মতে, “নাৰীবাদ হৈছে পুৰুষৰ দ্বাৰা
নাৰীসকলৰ বিশ্বজনীন শোষণ আৰু অৱদমনক লৈ গঢ়ি উঠা এক তাত্বিক দৃষ্টিভংগী।”
(গ) ‘The New Encyclopaedia Britannica’ (Vol. 12, Page 733)-ত উল্লিখিত মতে, “Feminism is a social movement demanding equal status for women with men, including rights related to profession and life partner selection.”
অর্থাৎ, নাৰীবাদী আন্দোলন হৈছে এক সামাজিক আন্দোলন,
যিয়ে নাৰীক পুৰুষৰ
সমান অধিকাৰ, পেচা আৰু জীৱনসংগী নিৰ্বাচন কৰিবলৈ স্বাধীনতা আর্জি কৰে।
নাৰীবাদ কেবল পুৰুষৰ বিৰুদ্ধে হোৱা
কোনো দ্বন্দ্ব নহয়, বৰং সমাজত নাৰীৰ অধিকাৰ আৰু স্বাভিমান সজাই ৰাখিবলৈ হোৱা এক সংগঠিত চিন্তা আৰু
আন্দোলন। যুগে যুগে পুৰুষতান্ত্ৰিক সমাজ ব্যৱস্থাই নাৰীৰ ওপৰত চলোৱা অবিচাৰৰ
বিৰুদ্ধে নাৰীসকলৰ জাগৰণ আৰু অধিকাৰৰ দাবী—এইবোৰেই নাৰীবাদী চিন্তাধাৰাৰ মূল
ভিত্তি।
২৮। নাৰীবাদ আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নাৰীবাদী আন্দোলনৰ পটভূমিত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কত হোৱা প্ৰভাৱসমূহ নাৰীবাদী আন্দোলনে কেৱল সমাজিক ক্ষেত্ৰতেই নহয়, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সম্পৰ্কৰ গঠনত্মক দিশতো গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে। বিশ্বমঞ্চত নাৰীৰ অধিকাৰ আৰু মর্যাদা
নিশ্চিত কৰাৰ বাবে বিভিন্ন চুক্তিপত্ৰ, ঘোষণাপত্র আৰু নীতিসমূহ গৃহীত হৈছে।
১. অৰ্থনৈতিক অধিকাৰৰ স্বীকৃতি
মেৰী উলষ্টনক্রাফ্ট, জে. এছ. মিল আদিৰ উদাৰনৈতিক নাৰীবাদী চিন্তাই
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমাজক নাৰীৰ অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ স্বীকাৰ কৰিবলৈ প্ৰেৰণা যোগায়।
- ১৯০৬: প্ৰথমবাৰ ইউৰোপীয় শিল্পৰাষ্ট্ৰসমূহে নিশা কৰ্মত নাৰীৰ নিযুক্তি
নিষিদ্ধ কৰে।
- ১৯১৯ আৰু ১৯২১: সন্তান জন্মৰ আগত আৰু পাছত নাৰীৰ কাৰ্যনিযুক্তি, নাৰী সৰবৰাহ বন্ধ আদি বিষয়ত আলোচনা।
২. ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ স্বীকৃতি
নাৰীবাদী আন্দোলনৰ ফলস্বৰূপ, বিশ্বৰ গণতান্ত্রিক ৰাষ্ট্ৰসমূহে নাৰীক
ভোটাধিকাৰ আৰু ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণৰ অধিকাৰ স্বীকাৰ কৰে।
৩. লিংগ-নিৰপেক্ষ ভাষাৰ প্ৰয়োগ
- ১৯৪৫: 'Right of Man' শব্দৰ সলনি 'Human Rights' ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
- ইলিয়নোৰ ৰুছভেল্ট আৰু ক্লাৰা জেটকিন্সৰ প্ৰস্তাৱত এই পৰিৱৰ্তন ঘটে।
৪. বৈষম্য বিৰোধী পদক্ষেপ
UNESCO, UNICEF আদি সংস্থাসমূহে মাতৃ-শিশু কল্যাণ, শিক্ষা, স্বাস্থ্য ইত্যাদি
দিশত নানা আঁচনি প্ৰৱৰ্তন কৰে।
৫. সাৰ্বজনীন অধিকাৰৰ স্বীকৃতি (UDHR, 1948)
- 'Commission
on the Status of Women' (1946) গঠন।
- UDHR-এ ৩০ টা অনুচ্ছেদৰ মাধ্যমে নাৰীৰ সামাজিক, ৰাজনৈতিক,
নাগৰিক, অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ স্বীকৃত কৰে।
৬. দুইটা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চুক্তিপত্ৰ (1966)
- নাগৰিক আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ সম্পৰ্কীয় চুক্তি।
- আৰ্থ-সামাজিক, সাংস্কৃতিক অধিকাৰ সম্পৰ্কীয় চুক্তি।
এই চুক্তিসমূহ পুৰুষ-মহিলা সমভাৱে অধিকাৰ প্ৰদানৰ বাবে সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহক
বাধ্য কৰে।
নাৰীৰ অধিকাৰ সন্দৰ্ভত বিশেষ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চুক্তিপত্ৰসমূহ
(i) মহিলাৰ ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ চুক্তি (1949)
- ভোটাধিকাৰ, চৰকাৰী পদত নিযুক্তি আৰু সমান অংশগ্ৰহণৰ অধিকাৰ
স্বীকৃত।
(ii) ৰাষ্ট্ৰীয়তা সম্পৰ্কীয় চুক্তি (1957)
- বিবাহৰ আধাৰত নাগৰিকত্ব হৰণ বন্ধ কৰি নাৰীৰ ইচ্ছাক প্ৰাধান্য দিয়া হয়।
(iii) বিবাহ-সন্মতি আৰু বয়স সম্পৰ্কীয় চুক্তি
- নাৰীৰ সন্মতি, ন্যূনতম বয়স আৰু পঞ্জীয়ন বাধ্যতামূলক কৰা হয়।
(iv) বৈষম্য দূৰীকৰণৰ ঘোষণা (1967)
- সমান মজুৰি, কৰ্মক্ষেত্ৰত সমতা, সাংস্কৃতিক আৰু
পৰিয়ালিক অধিকাৰসমূহ নিশ্চিতকৰণ।
(v) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় নাৰী দিৱস (1975)
- ৮ মাৰ্চ: মহিলাৰ অধিকাৰৰ বিষয়ে বিশ্ব সচেতনতা বৃদ্ধি।
- 1975–1985:
International Decade of Women ৰূপে উদযাপন।
(vi) CEDAW (1979)
- মহিলাৰ ওপৰত সকলো ধৰণৰ বৈষম্য দূৰীকৰণ চুক্তি।
- সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহক আইনী ব্যৱস্থা গ্ৰহণৰ বাবে বাধ্য কৰা হয়।
(vii) মহিলা বিশ্ব সন্মিলনসমূহ
- 1980
(Copenhagen): ঘৰুৱা হিংসাৰ বিৰুদ্ধে আলোচনা।
- 1985
(Nairobi): হিংসা প্ৰতিবিধানৰ বাবে দেশসমূহক আহ্বান।
- 1993
(Vienna): "নাৰী অধিকাৰ = মানৱ অধিকাৰ" শ্লোগানৰ উত্থাপন।
- 1995
(Beijing): নাৰীবাদী দাবিসমূহক মানবীয় দৃষ্টিভংগিৰে দেখাৰ আহ্বান।
- 1999:
CEDAW-ৰ অধীনত ঐচ্ছিক আচৰণ বিধি গ্ৰহণ।
নাৰীবাদী আন্দোলনে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ গতি-পথ সলনি কৰিছে। আধুনিক বিশ্বত
মহিলা শিক্ষা, স্বাস্থ্য, অৰ্থনীতি, ৰাজনীতি, সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত দ্বিপাক্ষিক আৰু বহুপাক্ষিক উদ্যোগ
অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ পৰিছে। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমাজত লিংগ সমতা আৰু নাৰীৰ অধিকাৰ
বৰ্তমানত এক কেন্দ্ৰীয় নীতি ৰূপে পৰিগণিত হৈছে।
২৯। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত নাৰীবাদী ধাৰণাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নাৰীবাদ (Feminism) হৈছে এক শৈক্ষিক তথা
সামাজিক-রাজনৈতিক আন্দোলনমূলক ধাৰণা, যাৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে নাৰীৰ সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু
অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত সমতা প্ৰতিষ্ঠা কৰা। ১৯৬০ আৰু ১৯৭০ চনৰ দশকত উদ্ভৱ হোৱা এই
ধাৰণাটোৱে সমাজত নাৰীৰ অধীনতাৰ মূল কাৰণসমূহ বিশ্লেষণ কৰি সেইবোৰ আঁতৰাবলৈ চেষ্টা
কৰে।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত নাৰীবাদৰ ভূমিকা:
শীতল যুদ্ধৰ অন্ত পৰাৰ পাছত ১৯৮০ চনৰ শেষৰ পৰা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত
নাৰীবাদী চিন্তাধাৰাৰ প্ৰৱেশ ঘটে। এই সময়ত মহিলাসকলে চৰকাৰী আৰু বেচৰকাৰী দুয়ো
খণ্ডত সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ আৰম্ভ কৰে—যেনে কূটনীতিক পত্নী, পৰিয়াল সমল, যৌনকৰ্মী বা সামাজিক
আন্দোলনৰ নেত্রী হিচাপে। এইবোৰই দেখুৱায় যে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতি অকল ৰাজনৈতিক
নেতৃত্ব বা যুদ্ধ নীতিতেই সীমাবদ্ধ নহয়, ই ব্যক্তিগত আৰু সামাজিক অভিজ্ঞতাৰ সৈতে জড়িত।
নাৰীবাদী ধাৰণাৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যবোৰঃ
১. বিস্তৃত দৃষ্টিভংগী: নাৰীবাদ হৈছে এটা বিস্তৃত তাত্ত্বিক ধাৰণা যি
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ 'লিংগ' ভিত্তিক অধ্যয়নত গুৰুত্ব দিয়ে।
২. তাত্ত্বিক বিভাজন: ই Reflectivism, যৌক্তিক পচন্দৰ তত্ত্ব,
ৰচনাত্মকবাদ,
উত্তৰ-সংৰচনাবাদ,
আৰু
উত্তৰ-উপনিবেশিকতাবাদ আদিৰ সৈতে সম্পৰ্কযুক্ত।
৩. পৰম্পৰাগত বিষয়বস্তুৰ পৰা আঁতৰ: নাৰীবাদীসকলে
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ পৰম্পৰাগত কেন্দ্ৰ—ৰাষ্ট্ৰ, কূটনীতি, সুৰক্ষা—বিচাৰ নকৰি 'লিংগ' আৰু দৈনন্দিন
বাস্তবতাৰ ভূমিকা চাবলৈ চেষ্টা কৰে।
৪. ক্ষমতাৰ সমতা আনে: ই ক্ষমতাৰ বিৰূপ ভাৰসাম্য সংশোধন কৰি, সামাজিক ন্যায় আৰু
সমতা প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সচেষ্ট।
৫. ব্যক্তিগত অভিজ্ঞতাৰ মূল্য: নাৰীবাদী তত্ত্বসমূহ সমাজত মহিলাই অনুগমন কৰা
ভাল-বেয়া অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত আধাৰিত।
৬. সম্পৰ্কত লিংগৰ ভূমিকা: ই লিংগ বিষয়টোক কেৱল জীৱবৈজ্ঞানিক হিচাপে নহয়,
সমাজ-সংস্কৃতিৰ
ঘাঁতিও বিশ্লেষণ কৰে—বর্ণ, জাতি, জাতীয়তা, অর্থনৈতিক পৰিস্হিতি আদি
যুক্ত কৰে।
৭. ইতিহাসত উৎপত্তিঃ 'নাৰীবাদ' শব্দটো ১৯শ শতিকাৰ শেষভাগত
আমেৰিকা আৰু ইংলেণ্ডত ব্যৱহৃত হয়। তেতিয়ালৈকে বিয়া, সম্পত্তিৰ অধিকাৰ, চুক্তিত স্বাক্ষৰ
সমতা আদিৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহৃত হৈছিল। পিছলৈ ই মহিলাৰ যৌন অধিকাৰ, অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ,
আৰু পুনৰুৎপাদনৰ
অধিকাৰ আদিৰ ক্ষেত্ৰত বিয়পি পৰে।
৮. পুৰুষকেন্দ্ৰিক ক্ষমতাৰ গাঁথনিত প্ৰত্যাহ্বান: নাৰীবাদ পুৰুষৰ দ্বাৰা
নিয়ন্ত্রিত ক্ষমতা কাঠামোক প্ৰশ্নবিদ্ধ কৰে আৰু পৰিৱৰ্তনৰ আহ্বান জনায়।
৯. যুদ্ধ আৰু লৈঙ্গিক সহিংসতা: যুদ্ধত পুৰুষৰ মৃত্যু গণনা কৰা হয়, কিন্তু তাৰ লগত
সংগতি ৰাখি যিমান সংখ্যক মহিলা শাৰীৰিক আৰু মানসিক অত্যাচাৰৰ সিকাৰ হয়, সেইবোৰৰো মূল্যায়ন
দাবী কৰে।
১০. মানৱ অধিকাৰ বনাম মহিলাৰ অধিকাৰ: নাৰীবাদৰ মতে, 'মানৱ অধিকাৰ'ৰ কেন্দ্ৰবিন্দু
হৈছে ব্যক্তি, কিন্তু 'মহিলাৰ অধিকাৰ' কেন্দ্ৰিত হয় মহিলাৰ বিশেষ সমস্যাবোৰৰ ওপৰত। সেয়ে মহিলাৰ অধিকাৰ মানৱ অধিকাৰৰ
অংশ হয় যদিও, ইয়াৰ উদ্দেশ্য আৰু প্ৰাসংগিকতা অধিক বিস্তৃত।
নাৰীবাদ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ এক বিকল্প
দৃষ্টিভংগী প্ৰদান কৰে, যি সমাজত প্ৰচলিত ক্ষমতা, লিংগ, আৰু ৰাজনৈতিক সংৰচনাক নতুনভাৱে বিশ্লেষণ কৰে। ই
আন্তর্জাতিক ৰাজনীতিক কেৱল ৰাষ্ট্ৰ আৰু যুদ্ধকেন্দ্ৰিক ভাৱে নেচাই, বরঞ্চ ব্যক্তিগত
জীৱন, দৈনন্দিন অভিজ্ঞতা আৰু সামাজিক সঁজুলিসমূহকো গুৰুত্ব দিয়ে।
