Chapter 4
প্রধান আলোচনা (Major Debates)
১। জাতি ৰাষ্ট্ৰ কি?
উত্তৰঃ জাতি ৰাষ্ট্ৰ (Nation State) বোলা কথাটিয়ে বোঝায়
এনে এখন ৰাজনৈতিক সংস্থাক, যি একেটা জাতিৰ ভিত্তিত গঠন হয়। এনে ৰাষ্ট্ৰত
সাধাৰণতে লোকসকলৰ মাজত একেটা জাতিগত পৰিচয়, ভাষা, সংস্কৃতি, ইতিহাস আৰু জাতীয়
আদৰ্শৰ সাদৃশ্য থাকে। সেয়ে, যেতিয়া এখন ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজনৈতিক সীমা আৰু এটা
জাতিৰ সাংস্কৃতিক পৰিচয় একে হৈ উঠে, তেতিয়া তাক জাতি ৰাষ্ট্ৰ বুলি কোৱা হয়।
২। বিশ্বৰ সৰ্বপ্ৰথম জাতি ৰাষ্ট্ৰ ক'ত গঠন হৈছিল?
উত্তৰঃ বিশ্বৰ ইতিহাসত ফ্ৰান্সক প্ৰথম জাতি ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়। কাৰণ, ফ্ৰান্সত একেটা ভাষা, সংস্কৃতি, আৰু জাতিগত পৰিচয়ৰ আধাৰত ৰাষ্ট্ৰীয় একতা গঢ়ি তোলা হৈছিল। এই আধাৰত ফ্ৰান্সত প্ৰথমবাৰৰ বাবে জাতি ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণাটো স্পষ্ট ৰূপ লৈছিল।
৩। ৰাজনৈতিক আৰ্হি হিচাপে জাতি ৰাষ্ট্ৰই কিকি নীতি ৰক্ষা কৰে?
উত্তৰঃ জাতি ৰাষ্ট্ৰ এজন ৰাজনৈতিক আৰ্হি হিচাপে দুটা মুখ্য নীতি অনুসৰণ কৰে। প্ৰথমটো নীতি হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ সাৰ্বভৌমত্ব, অৰ্থাৎ ৰাষ্ট্ৰটোৱে নিজৰ আভ্যন্তৰীণ আৰু বাহ্যিক বিষয়ত পূৰ্ণ স্বায়ত্তশাসন ভোগ কৰে। দ্বিতীয়টো নীতি অনুযায়ী, শাসন ব্যৱস্থা জনসাধাৰণৰ সন্মতিৰ ওপৰত আধাৰিত হ'ব লাগিব, অৰ্থাৎ শাসন ব্যৱস্থা বৈধ হ’বৰ বাবে নাগৰিকৰ অনুমোদন আৰু অংশগ্ৰহণ আবশ্যক।
৪। বিশ্বায়ন মানে কি?
উত্তৰঃ বিশ্বায়ন বুলিলে সাধাৰণতে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন অঞ্চলৰ ৰাষ্ট্ৰ আৰু জনসাধাৰণৰ মাজত বিশেষকৈ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক ক্ষেত্ৰত গঢ়ি উঠা পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীলতা বুজায়। বিশ্বায়নৰ অৰ্থ হৈছে — পুঁজি, বস্তু, সেৱা, তথ্য, প্ৰযুক্তি, আৰু সাংস্কৃতিক আদৰ্শসমূহৰ এটা অঞ্চলৰ পৰা আন এটা অঞ্চললৈ অবিৰত প্ৰবাহ বা সংযোগ। এই প্ৰবাহই পৃথিৱীৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহক অধিক নিবিড়ভাৱে সংযুক্ত আৰু আন্তঃনির্ভৰশীল কৰি তোলে।
৫। বিশ্বায়নৰ এটা সাকাৰাত্মক ফল উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বায়নে ৰপ্তানি বাণিজ্যৰ সুযোগ আৰু পৰিসৰ বঢ়ায়, যাৰ ফলত দেশসমূহে নিজৰ সামগ্ৰী আৰু সেৱাসমূহ বৈদেশিক বজাৰত বিক্ৰী কৰাৰ সম্ভাৱনা অধিক লাভ কৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোৱে বৈদেশিক বাণিজ্যৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰসাম্যতা স্থাপন কৰাত সহায় কৰে, কাৰণ ই ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত বাণিজ্যিক আদান-প্ৰদান আৰু অৰ্থনৈতিক সহযোগিতাক উৎসাহিত কৰে।
৬। বিশ্বায়নৰ বিভিন্ন দিশ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ মূলতঃ তিনি প্ৰধান দিশ
থাকে—অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক, আৰু সাংস্কৃতিক।
- অৰ্থনৈতিক দিশত বিশ্বায়নে বাণিজ্য, বিনিয়োগ, আৰু বিত্তীয় ব্যৱস্থাক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱে সংযুক্ত কৰে।
- ৰাজনৈতিক দিশত ই ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত কূটনৈতিক সম্পৰ্ক,
নীতি-নিয়ম আৰু গঠনতান্ত্ৰিক সহযোগিতাৰ বিকাশ ঘটায়।
- সাংস্কৃতিক দিশত ই বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ ভাষা, খাদ্যাভ্যাস, পৰিধান, সংগীত আদি আদান-প্ৰদানৰ মাধ্যমে সংস্কৃতিৰ
প্ৰসাৰ ঘটায়।
৭। অর্থনৈতিক বিশ্বায়ন বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক বিশ্বায়ন বুলিলে বিশ্বৰ বিভিন্ন অঞ্চলৰ মাজত অৰ্থনৈতিক সম্পদৰ অধিক পৰিমাণৰ প্ৰবাহক বুজায়। ইয়াৰ জৰিয়তে এটা অঞ্চলৰ পৰা আনটো অঞ্চললৈ মূলধন, সামগ্ৰী, সেৱা, আৰু কাৰিকৰী কৌশলৰ আদান-প্ৰদান ঘটে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোৱে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্য, বিনিয়োগ, আৰু উৎপাদন ব্যৱস্থাক অধিক সংযুক্ত আৰু আন্তঃনির্ভৰশীল কৰি তোলে।
৮। বিশ্বায়নৰ মূল ক্ষেত্ৰ তিনিটা কি কি?
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ মূল তিনি খণ্ড বা ক্ষেত্ৰ হৈছে—
(ক) অৰ্থনৈতিক বিশ্বায়ন: য’ত মূলধন, বাণিজ্য, আৰু বিনিয়োগৰ
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় আদান-প্ৰদান হয়।
(খ) সাংস্কৃতিক বিশ্বায়ন: য’ত ভাষা, খাদ্য, সংগীত, পৰিধান আদিৰ মাধ্যমে
সংস্কৃতিৰ আদান-প্ৰদান ঘটে।
(গ) ৰাজনৈতিক বিশ্বায়ন: য’ত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত ৰাজনৈতিক সহযোগিতা, নীতি-নিয়ম আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থাৰ ভূমিকা বৃদ্ধি পায়।
৯। বৈচিত্র্যতা মানে কি?
উত্তৰঃ মানুহৰ মাজত জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, ভাষা, লিংগ, সম্প্ৰদায়, সংস্কৃতি আদি নানা আধাৰত থকা ভিন্নতা চিনাক্ত কৰি, সেইবোৰক যথোপযুক্ত মূল্যায়ন, মান্যতা আৰু সন্মান প্ৰদান কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়াটোকেই বৈচিত্রতা বুলি কোৱা হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াই সমাজত সহঅৱস্থান, সহিষ্ণুতা আৰু সাম্যৰ মানসিকতা গঢ়ি তুলিবলৈ সহায় কৰে।
১০। বহুসংস্কৃতিবাদ কি?
উত্তৰঃ বহুসংস্কৃতিবাদ বুলিলে বুজায় সমাজত বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ সহাৱস্থান আৰু সমন্বয়ৰ প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াৰ অৰ্থ, সমাজত উপস্থিত বিভিন্ন শ্ৰেণী, ধৰ্ম, সম্প্ৰদায়, ভাষা-ভাষী লোকৰ পৰম্পৰা, ৰীতি-নীতি আৰু সাংস্কৃতিক পৰিচয়ক স্বীকৃতি প্ৰদান কৰাৰ লগতে, সেইবোৰৰ উন্নয়ন আৰু উত্তৰণক উৎসাহিত কৰাৰ মাধ্যমত এটা সজাগ আৰু সুশৃঙ্খল সমাজ গঠন কৰা।
১১। পাৰিপাৰ্শ্বিকতাৰ বিষয়সমূহ বর্তমান বিশ্ব ৰাজনীতিত যথেষ্ট গুৰুত্ব দিয়া হৈছে কিয়?
উত্তৰঃ পাৰিপাৰ্শ্বিক বিপদ আৰু পৰিবেশজনিত সমস্যাসমূহৰ
প্ৰতি সজাগতা আৰু পৰিৱেশ পৰিচ্ছন্ন তথা সুৰক্ষিত ৰখাৰ প্ৰয়াস বৰ্তমান বিশ্ব
ৰাজনীতিত বিশেষ গুৰুত্ব লাভ কৰিছে। ‘বহনক্ষম উন্নয়ন’ (Sustainable
Development)ৰ ধাৰণাই এই ক্ষেত্ৰত বিশেষভাৱে সহায়ক হৈছে, কাৰণ ই পৰিৱেশৰ সংৰক্ষণৰ
প্ৰয়োজনীয়তা উপলব্ধি কৰাত আৰু ভবিষ্যৎ প্ৰজন্মৰ বাবে প্ৰাকৃতিক সম্পদ অক্ষুণ্ণ
ৰখাত সহায় কৰে।
► চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। ৰাজনৈতিক আৰ্হি হিচাপে জাতি ৰাষ্ট্ৰই কিকি নীতি ৰক্ষা কৰে?
উত্তৰঃ জাতি ৰাষ্ট্ৰ এজন ৰাজনৈতিক আৰ্হি হিচাপে মূলতঃ দুটা মুখ্য নীতি অনুসৰণ কৰে। প্ৰথমটো হৈছে সাৰ্বভৌমত্বৰ নীতি, যাৰ অৰ্থ হৈছে প্রতিখন ৰাষ্ট্ৰে বাহ্যিক হস্তক্ষেপৰ অবিহনে নিজৰ ভূ-খণ্ড, জনসাধাৰণ আৰু অভ্যন্তৰীণ ব্যৱস্থা শাসন কৰাৰ পূৰ্ণ অধিকাৰ ৰাখে। এই সাৰ্বভৌমত্ব জনসাধাৰণৰ সন্মতিৰ ওপৰত আধাৰিত, আৰু সেয়ে জাতি ৰাষ্ট্ৰত জন সার্বভৌমত্বৰ ধাৰণা প্ৰচলিত থাকে। দ্বিতীয়টো নীতি অনুসৰি, শাসন ব্যৱস্থা বৈধ হ’বলৈ জনসাধাৰণৰ সন্মতি আবশ্যক। যদিও এই বৈধ শাসন ব্যৱস্থা গণতান্ত্রিক হ’ব লাগিব বুলি বাধ্যবাধকতা নাই, তথাপি শাসনকর্তা যিয়েই নহওক, তেওঁৰ শাসন ব্যৱস্থাই জনসাধাৰণৰ সমৰ্থন আৰু স্বীকৃত নীতি-নিয়ম অনুসৰণ কৰিব লাগিব। এইদৰে, জাতি ৰাষ্ট্ৰৰ গঠনমূলক নীতিত ৰাষ্ট্ৰীয় স্বায়ত্তশাসন আৰু জনমতৰ ভিত্তিত বৈধ শাসনৰ গুৰুত্ব দিয়া হয়।
২। বিশ্বায়ন মানে কি?
বিশ্বায়ন হৈছে এক বহুমাত্রিক ধাৰণাৰ
সমষ্টি, য’ত ব্যৱসায়-বাণিজ্য, প্ৰযুক্তি, উদ্যোগ, তথ্য, আৰু অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণৰ জৰিয়তে পৃথিৱীখন দিনক দিনে অধিক সংযুক্ত আৰু
আন্তঃনির্ভৰশীল হৈ উঠিছে। এই ধাৰণাটোৱে বিশ্বজনীন দৃষ্টিভংগীৰে গঢ়ি
উঠা ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক পৰিবর্তনকো অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।
৩। বিশ্বায়নৰ ফলাফল ফলাফলসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ ফলাফলসমূহ তলত দিয়া অনুসাৰে ব্যাখ্যা
কৰিব পাৰি—
(ক) ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত বিশ্বায়নৰ প্রভাৱ: বিশ্বায়নে ৰাজনৈতিক
ক্ষেত্ৰত গভীৰ প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। এই ধাৰণাই সাৰ্বভৌমত্বৰ অৰ্থক নতুন
ৰূপ দিছে, য’ত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সহযোগিতা আৰু আন্তঃনির্ভৰশীলতা বাঢ়ি গৈছে।
(খ) চৰকাৰৰ ভূমিকা হ্ৰাস: বিশ্বায়নৰ প্ৰসাৰৰ ফলস্বৰূপ, বহুজাতিক
সংস্থাসমূহৰ প্ৰৱেশ আৰু প্রভাব বৃদ্ধি পাইছে। ইয়াৰ ফলত বহুক্ষেত্ৰতে
ৰাষ্ট্ৰীয় চৰকাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ ক্ষমতা হ্ৰাস পাইছে।
(গ) অৰ্থনৈতিক পৰিবর্তন: বিশ্বায়নে বিশ্বৰ অৰ্থনৈতিক দিশত
ব্যাপক প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। অর্থনৈতিক বিশ্বায়নে আন্তর্জাতিক বাণিজ্য,
বিনিয়োগ আৰু বিত্তীয়
সম্পৰ্কৰ জৰিয়তে বিশ্বৰ ৰাজনৈতিক চেহেৰাতো পৰিৱর্তন আনিছে। ইয়াৰ লগত আন্তর্জাতিক
মুদ্রানিধি (IMF), বিশ্ব বেংক আদি বিত্তীয় সংস্থাসমূহৰ গভীৰ সম্পৰ্ক আছে।
(ঘ) সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক প্রভাৱ: বিশ্বায়নে মানুহৰ জীৱনশৈলী, চিন্তাধাৰা, খাদ্যাভ্যাস,
আৰু সংস্কৃতিকো
ব্যাপকভাৱে প্ৰভাৱিত কৰিছে। ই বিশ্বজনীন সংস্কৃতিৰ এক ৰূপ গঠন কৰিবলৈ
সহায় কৰিছে, যদিও একেদৰে স্থানীয় পৰিচয়তো প্ৰভাৱ পৰিছে।
৪। বিশ্বায়নৰ অৰ্থনৈতিক তাৎপর্য কি?
(ক) অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন আৰু কল্যাণ: অর্থনৈতিক বিশ্বায়নে বহু ৰাষ্ট্ৰৰ অর্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ
হাৰ বৃদ্ধি কৰিছে, লগতে বৃহৎ জনসংখ্যাৰ সামগ্ৰিক কল্যাণ সাধনত সহায়ক হৈছে।
(খ) বাণিজ্যিক লাভ আৰু দক্ষ উৎপাদন: বিশ্বায়নৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত বাণিজ্যৰ পৰিসৰ
বৃদ্ধি পায়। সমর্থকসকলৰ মতে, প্রতিখন দেশ নিজে যি সামগ্ৰী উৎপাদন কৰিলে সর্বাধিক লাভজনক হয়,
সেই সামগ্রী
উৎপাদনলৈ উৎসাহিত হয়। ইয়াৰ জৰিয়তে বিশ্বজুৰি অধিক লাভজনক আৰু কার্যকৰী উৎপাদন
ব্যৱস্থা গঢ়ি উঠে, যি সমগ্ৰ মানবজাতিৰ উপকাৰ সাধন কৰে।
(গ) প্ৰত্যাহ্বানৰ সুযোগ হিচাপে গ্ৰহণ: বিশ্বায়নে এক ধৰণৰ প্ৰতিযোগিতা আৰু
প্ৰত্যাহ্বান সৃষ্টি কৰে। সমালোচনাৰ পথ বাচি লোৱাৰ পৰিৱৰ্তে, ইয়াৰ সমর্থকসকলে কয়—এই
প্ৰত্যাহ্বানৰ মোকাবিলা জ্ঞান, যুক্তি, দক্ষতা আৰু উদ্ভাৱনী চিন্তাৰ সহায়ত কৰিব লাগে, যাৰ জৰিয়তে
বিশ্বায়নৰ সুফল উপভোগ কৰাটো সম্ভৱ হয়।
৫। বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱ সকলো ঠাইত একেই হয় নে?
উত্তৰঃ বিশ্বায়নে একে ধৰণৰ নীতি অবলম্বন কৰিলে যদিও, তাৰ ফলাফল সকলো ঠাইত একে নহয়। পৃথিৱীৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত চৰকাৰসমূহে সমান ধৰণৰ অৰ্থনৈতিক নীতি গ্ৰহণ কৰিছিলেও, সেই নীতিসমূহৰ প্ৰয়োগ আৰু প্ৰভাৱ অঞ্চলবিশেষে ভিন্ন ভিন্ন হয়। এইবাবে বিশ্বায়নে বিশ্বব্যাপী একেধৰণৰ ধাৰণা দিলেও, ই ভৌগোলিক, ৰাজনৈতিক, আৰু সামাজিক পৰিৱেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি বিচিত্র ফলাফল সৃষ্টি কৰে।
৬। প্রযুক্তিবিদ্যাই বিশ্বায়নৰ ক্ষেত্ৰত কি অৰিহণা যোগাইছে?
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ উদ্ভৱ কোনো এটা একক কাৰণৰ ফলত
হোৱা নহয়, তথাপি ইয়াৰ বিকাশত প্ৰযুক্তিবিদ্যায় মুখ্য ভূমিকা পালন কৰিছে।
(ক) টেলিগ্ৰাফ, টেলিফোন আৰু মাইক্রোচিপৰ দৰে আধুনিক প্ৰযুক্তিৰ আৱিষ্কাৰে বিশ্বৰ বিভিন্ন দেশৰ
যাতায়াত আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থাত বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তন আনি দিছে। ই ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ
মাজত তথ্য আৰু যোগাযোগৰ গতি বঢ়াই বিশ্বক অধিক সংযুক্ত কৰি তোলে।
(খ) পুঁজি, সামগ্ৰী আৰু মানুহৰ এক দেশৰ পৰা আন দেশলৈ দ্রুত প্ৰবাহ ঘটাই তোলাৰ অন্যতম
মুখ্য কাৰণ হৈছে প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ উন্নয়ন। ই বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াক অধিক গতিশীল, সৰল আৰু ব্যাপক
প্ৰভাৱশালী কৰি তোলে।
৭। বিশ্বায়নে বিশ্বৰ বিবিধ সংস্কৃতিৰ ক্ষেত্ৰত ভাবুকিৰ সৃষ্টি কৰিছেনে?
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ ফলস্বৰূপ সৃষ্টি হোৱা সাংস্কৃতিক সমৰূপতা (Cultural homogenization) এতিয়া বিশ্বৰ বহু বৈশিষ্ট্যপূর্ণ আৰু স্থানীয় সংস্কৃতিৰ বাবে এক ভাবুকিৰ ৰূপ লৈছে। বিশ্বজনীন সংস্কৃতিৰ প্ৰভাৱত অন্য সংস্কৃতিৰ স্বকীয়তা বজাই ৰখা কঠিন হৈ পৰিছে। ইয়াৰ ফলত বহু সংস্কৃতি নিজস্ব পৰিচয় হেৰুৱাৰ আশঙ্কাত ভূগিছে, আৰু বিশ্বায়নে এনে এক পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰিছে য’ত স্থানীয় সংস্কৃতিৰ অৱস্থান দুর্বল হৈ পৰিছে।
৮। বিশ্বায়নৰ সাংস্কৃতিক প্রভাবক সদায় নকাৰাত্মক বুলি ভাবানে?
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ সাংস্কৃতিক প্ৰভাৱ সদায়েই নাকাৰাত্মক
বুলি বিবেচনা কৰিব নালাগে। কাৰণ, সংস্কৃতি কোনো স্থিৰ আৰু
অপরিবর্তনীয় বস্তু নহয়; ই সময়ৰ সৈতে পৰিৱর্তিত হয় আৰু নতুন প্ৰভাৱ গ্ৰহণ কৰাৰ সামৰ্থ্য ৰাখে। সকলো
সংস্কৃতিয়ে কোনো না কোনো সময়ত বাহিৰৰ প্ৰভাৱ গ্ৰহণ কৰি নিজৰ অস্তিত্ব অধিক
সমৃদ্ধ আৰু চহকী কৰি তোলে। বিশ্বায়নৰ জৰিয়তে কেতিয়াবা আমাৰ পছন্দ আৰু জীৱনশৈলীৰ
বিকল্পৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পায়, যাৰ ফলত সংস্কৃতিৰ গঠন বা ৰূপত
ইতিবাচক সংশোধনও দেখা যায়। সেয়ে, সাংস্কৃতিক বিশ্বায়নক অৱশ্যেই এক গতিশীল
আৰু বিকাশমূলক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে বিবেচনা কৰা উচিত।
উত্তৰঃ বহুসংস্কৃতিবাদ বুলিলে সাধাৰণতে বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ
সহাৱস্থান বুজোৱা হ’লেও, এই শব্দটো কেৱল সাংস্কৃতিকভাৱে ভিন্ন সমাজক বৰ্ণনা কৰাৰ বাবে ব্যৱহাৰ নহয়। ই
সেই নীতি, আঁচনি বা দৃষ্টিভংগীসমূহকো বুজায়, যাৰ লক্ষ্য হৈছে এই সাংস্কৃতিক ভিন্নতাৰ সংৰক্ষণ, স্বীকৃতি আৰু বিকাশ ঘটোৱা।
বহুসংস্কৃতিবাদ এটা পৰিঘটনা হিচাপে অতিপুৰণি ইতিহাসৰ
অধিকারী। উদাহৰণস্বৰূপে, ওট্টোমান সাম্ৰাজ্যৰ দৰে বহুতো ৰাষ্ট্ৰত
বহুসংস্কৃতিবাদী নীতি ব্যৱহৃত হৈছিল। যদিও এই ধাৰণাটোৰ ইতিবাচক প্ৰয়োগ বহু আগতে
দেখা গৈছিল, তথাপি বহুসংস্কৃতিবাদৰ এক প্ৰণালীবদ্ধ আৰু গৱেষণামূলক অধ্যয়ন কুৰি শতিকাৰ শেষৰ পৰা আৰম্ভ হয়। এই
ক্ষেত্ৰত কানাডাৰ দার্শনিকসকলে অগ্ৰণী ভূমিকা পালন কৰে, আৰু একবিংশ শতিকালৈ
আহি ই সমসাময়িক ৰাজনৈতিক দর্শনত গুৰুত্বপূৰ্ণ আলোচ্য বিষয় হিচাপে আত্মপ্রকাশ
কৰে।
বহুসংস্কৃতিবাদৰ বিষয়টো গভীৰভাৱে বুজিবলৈ চাৰিটা মুখ্য দিশৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ
কৰিব লাগে—
- ‘সংস্কৃতি’ৰ ধাৰণাৰ অৰ্থ,
- ‘বহুসংস্কৃতিবাদ’ৰ তাত্ত্বিক ব্যাখ্যা,
- সাংস্কৃতিক গোটসমূহৰ ভিতৰত ন্যায় সম্পৰ্কীয় বিতর্ক,
- আৰু বহুসংস্কৃতিবাদী কাৰ্যকলাপৰ বাস্তৱিক অৰ্থ।
সংস্কৃতি বুলিলে এক গোটে অইন গোটৰ
পৰা নিজৰ পাৰ্থক্য দেখুৱাবলৈ তেওঁলোকৰ সামাজিক জীৱনত অনুসৃত মূল্যবোধ,
বিশ্বাস, প্রতীক, আচৰণৰ ধৰণ, পোছাক-পৰিচ্ছদ,
খাদ্যাভ্যাস,
জীৱনশৈলী, কলা আদিৰ সামগ্ৰিক
ব্যৱস্থাক বুজায়।
অন্যফালে, বহুসংস্কৃতিবাদৰ দুটা দিশ বা ব্যাখ্যা আগবঢ়াব পাৰি—
- কোনো সময়ত ই বৰ্ণনাত্মক ধাৰণা হিচাপে, অৰ্থাৎ কোনো সমাজত বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ সহাৱস্থান আছে
বুলিব বিচাৰে।
- আন সময়ত ই নৈতিক আৰু নীতি-ভিত্তিক দৃষ্টিভংগী হিচাপে ব্যৱহৃত হয়, য’ত সাংস্কৃতিক ভিন্নতাৰ প্ৰতি সঁহাৰি, স্বীকৃতি আৰু সমানাধিকাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়।
এইদৰে, বহুসংস্কৃতিবাদ হৈছে এক জীৱন্ত, বহুমুখী আৰু দৰকাৰি
ধাৰণা, যি আজিৰ বিশ্বত সাংস্কৃতিক সমবায় আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ
অৱদান ৰাখিছে।
১০। জলবায়ু বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ জলবায়ু বুলিলে বুজায় কোনো এক বিস্তৃত
অঞ্চলৰ বহু বছৰজুৰি (সাধাৰণতে কমেও ৫০ বছৰ) পৰ্যবেক্ষণ কৰা বতৰৰ সামগ্ৰিক গড়
অৱস্থা। বতৰৰ দৰে জলবায়ুও কিছু বিশেষ উপাদান বা কাৰকৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হয়। এই উপাদানবোৰত
অন্তর্ভুক্ত—
- অক্ষাংশ (Latitude)
- উচ্চতা (Altitude)
- বায়ুৰ চাপ আৰু গতি
- প্ৰবাহিত বতাহ (Prevailing winds)
- জলভাগৰ অৱস্থান
- সমুদ্রসোঁত (Ocean currents)
- ভূপ্রকৃতি (Relief features) আদিয়ে।
এটা অঞ্চলৰ উত্তাপ, আর্দ্রতা, বায়ুচাপ, বৰষুণ, বতাহৰ গতি আদি বায়ুমণ্ডলীয়
উপাদানবোৰ দীর্ঘ সময় ধৰি যি ধৰণে দেখা যায়, সেই সামগ্ৰিক প্ৰবণতাটোকেই জলবায়ু (Climate) বুলি কোৱা হয়। ই বিস্তীর্ণ এলেকাত
প্ৰযোজ্য আৰু বৰ্তমান পৰ্যবেক্ষণ আৰু অধ্যয়নৰ আধাৰত পৃথিৱীৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ জলবায়ু
প্ৰকৃতি পৰিচিত কৰা হয়।
১। জাতি ৰাষ্ট্ৰ বুলিলে কি বুজা? জাতি ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ কাৰকসমূহ কি কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ জাতি ৰাষ্ট্ৰ (Nation State) বুলিলে বুজায় এটা এনে ৰাজনৈতিক
সংস্থা, যি একে জাতিগত পৰিচয়, একে ধৰনৰ জাতীয় আদৰ্শ, ভূ-খণ্ড, আৰু জনসাধাৰণৰ সন্মতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠিত হয়। ইয়াত বাস কৰা সকলক এটা জাতি হিচাপে গণ্য কৰা হয়। এই
ধৰণৰ ৰাষ্ট্ৰত সাধাৰণতে একতাবদ্ধ সমাজ গঠন হোৱা দেখা যায়।
জাতি ৰাষ্ট্ৰৰ দুটা মূল নীতি
১. সাৰ্বভৌমত্বৰ নীতি: ৰাষ্ট্ৰটো বাহ্যিক হস্তক্ষেপৰ অবিহনে নিজৰ
ভিতৰুৱা কাৰ্য নিজেই নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। সেয়া জনসাধাৰণৰ সন্মতিক ভিত্তিত চলিব লাগে।
২. বৈধ শাসনৰ নীতি: যিকোনো শাসনপদ্ধতি হ’লেও (গণতান্ত্রিক হোৱাটো
বাধ্যতামূলক নহয়), সেই শাসনত জনসাধাৰণৰ সন্মতি আৰু বৈধ নীতি-নিয়ম থাকিবই লাগিব।
ফৰাচী বিপ্লৱৰ পাছত যি নতুন চৰকাৰৰ অধীনত ফ্ৰান্স গঠন হৈছিল, তাকেই বহু পণ্ডিতে বিশ্বৰ প্ৰথম জাতি
ৰাষ্ট্ৰ বুলি গণ্য কৰে।
আন্দ্ৰিয়াছ উইমাৰ আৰু ব্রায়ান মিঞ্চ নামৰ দুজন পণ্ডিতে "From
Empire to Nation State" নামৰ কিতাপত জাতি ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ ৩টা মুখ্য কাৰক উল্লেখ কৰিছে:
১. উপনিৱেশিক শাসনৰ শেষ আৰু স্ব-শাসনৰ দাবী: উদাহৰণ: আলজেৰিয়াৰ স্বাধীনতা
যুদ্ধ। বিদেশী শক্তিক ত্যাগ কৰি নিজৰ জাতিগত অধিকার সজাগ কৰাৰ চেষ্টা।
২. ভিন্ন নৃ-গোষ্ঠীৰ মাজত সংঘাত: উদাহৰণ: ছোমালিয়ানসকলৰ
কেনিয়াৰ পৰা বিছিন্ন হৈ ছোমালিয়াৰ লগত মিলনৰ চেষ্টাই জাতি
ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ প্ৰেৰণা দিয়াৰ এক উদাহৰণ।
৩. প্ৰতিবেশী ৰাষ্ট্ৰৰ সমগোত্রীয় লোকক অন্তর্ভুক্ত কৰিবলৈ যুদ্ধ: উদাহৰণ: তুৰ্কী যুদ্ধ,
অথবা জার্মানীৰ দ্বাৰা
আলচাছ-লৰেইন অঞ্চল কাঢ়ি আনিবলৈ কৰা যুদ্ধ।
আজিৰ সময়ত বিশুদ্ধ জাতি ৰাষ্ট্ৰৰ সংখ্যা কম। কিয়নো—
- প্ৰব্রজন
- বিশ্বায়ন
- বহুজাতিক জনগোষ্ঠীৰ বসতি
এইবোৰে এনে ৰাষ্ট্ৰবোৰত বহুসংস্কৃতিবাদ (Multiculturalism) গঢ়ি তোলে।
তথাপিও কানাডা, ইংলেণ্ড, ছুইজাৰলেণ্ড,
জাপান, নেপাল, ভুটান আদিকে জাতি ৰাষ্ট্ৰ
বুলিব পাৰি।
ভাৰত যদিও ভাষা, ধৰ্ম, সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আদি ক্ষেত্ৰত বহুত বৈচিত্ৰ্যৰে ভৰপূৰ, তথাপিও একেটা ভাৰতীয়তা বা ৰাষ্ট্ৰীয় সত্বাৰ
সৈতে একতাবদ্ধ থকাৰ বাবে বহু পণ্ডিতে ভাৰতকো জাতি ৰাষ্ট্ৰ বুলি গণ্য কৰে।
২। আমি দেশৰ প্ৰতি কিয় দায়বদ্ধ হ'ব লাগে?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি নাগৰিকৰ দায়বদ্ধতা বিষয়টো বহুদিনৰ পৰা
ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ আৰু তত্ত্বকাৰসকলৰ আলোচনা আৰু বিতৰ্কৰ এক মুখ্য বিষয় হৈ আছে।
এই সন্দর্ভত বহু তত্ত্ব আগবঢ়োৱা হৈছে যাক ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ তত্ত্ব বুলিও কোৱা হয়।
প্ৰত্যেকখন তত্ত্বে নাগৰিকসকলে ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি কিয় দায়বদ্ধ হ'ব লাগে—তাৰ নিজ নিজ
যুক্তি দাঙি ধৰিছে।
১. ঈশ্বৰীয় উৎপত্তি তত্ত্ব (Divine Origin Theory): এই তত্ত্ব অনুসৰি
ৰাষ্ট্ৰ ঈশ্বৰৰ সৃষ্টি। শাসকসকলে ঈশ্বৰৰ আদেশেৰে শাসন কৰে, আৰু সেয়ে নাগৰিকে শাসকৰ
আদেশ মানি চলিব লাগে যেনেদৰে ঈশ্বৰৰ আদেশ মানি চলে।
২. বল-তত্ত্ব (Force Theory): এই তত্ত্বৰ মতে, ৰাজনৈতিক শাসনৰ
সূচনা বল অথবা জৰ জোৰেৰে হৈছিল। বিজয়ী গোটে পৰাজিত লোকসকলৰ ওপৰত শাসন কৰিবলৈ নিজৰ
অধিকাৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। সেই বলেই ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ মূল উৎস।
৩. সামাজিক চুক্তি তত্ত্ব (Social Contract Theory): ষষ্ঠ আৰু সপ্তদশ
শতিকাত হ’বছ, ল’ক আৰু ৰুছো আদি চিন্তাবিদসকলে এই তত্ত্ব আগবঢ়ায়। তেওঁলোকৰ মতে, মানুহে এক বেয়া
অৱস্থা ত্যাগ কৰি স্বাৰ্থৰ সুৰক্ষাৰ বাবে সন্মতিৰ ভিত্তিত এক সামাজিক চুক্তিৰে
ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰিছিল। সেয়েহে নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ আইনৰ প্রতি দায়বদ্ধ।
- ল’ক: চৰকাৰৰ প্ৰাধান্য মানুহৰ সন্মতিৰে সৃষ্টি।
- ৰুছো: সাধাৰণ ইচ্ছাৰ অধীনতা মানি চলাটো নাগৰিকৰ
দায়িত্ব।
৪. হেগেলৰ মত: হেগেলে ৰাষ্ট্ৰক স্বর্গীয় নৈতিক শক্তিৰ ৰূপ
হিচাপে বৰ্ণনা কৰিছে। তেওঁৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ হ'ল পৃথিৱীৰ ওপৰত ঈশ্বৰৰ
আত্মাৰ বিকাশ। সেয়ে, নৈতিক দৃষ্টিৰে মানুহে সদায় ৰাষ্ট্ৰৰ প্রতি দায়বদ্ধ থাকিব লাগে।
৫. টি.এইচ. গ্ৰিনৰ মত: গ্ৰিনৰ মতে, ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা মানে
নৈতিক আত্মসচেতনতাৰ প্ৰতিফলন। মানুহে ৰাষ্ট্ৰৰ নিয়ম মানে কিয়নো সেই নিয়মবোৰেই
সমাজিক আৰু নৈতিক উন্নতিৰ পথ প্ৰশস্ত কৰে।
৬. মার্ক্সবাদ: কাৰ্লমাৰ্ক্সৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ পুঁজিবাদীসকলৰ
শোষণৰ উপকৰণ। পুঁজিপতিৰ স্বাৰ্থৰ বাবে এই ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱহাৰ হয়, আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি
দায়বদ্ধতা মানে শোষণ মানি লোৱাৰ সমান।
৭. আধুনিক দৃষ্টিভংগী: বিংশ শতিকাৰ চিন্তাবিদসকলে ৰাষ্ট্ৰক এজন জনপ্রিয়
সার্বভৌম সত্তা হিচাপে গণ্য কৰিছে। তেওঁলোকৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ নাগৰিকসকলক
স্বাধীনতা, অধিকাৰ আৰু সুৰক্ষা প্ৰদান কৰে, সেইবাবে নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ আদেশ, আইন আদিৰ প্রতি
দায়বদ্ধ।
৮. সমসাময়িক প্ৰসংগ: আজিও এই প্রশ্নবোৰ সলনি হোৱা নাই—
- ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি নাগৰিকসকলৰ কিমান দায়বদ্ধতা আছে?
- তেওঁলোকে কেতিয়াবা আইন বা আদেশ অমান্য কৰিব পাৰে নে?
- প্ৰতিক্ৰিয়া বা বিদ্রোহৰ অধিকাৰ আছে নে?
- ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ উৎস কি?
এই সকলো প্ৰশ্নই ৰাজনৈতিক চিন্তাৰ ক্ষেত্ৰত সদায় আলোচনাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ আছে।
ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি নাগৰিকসকলৰ দায়বদ্ধতাৰ
তত্ত্বসমূহ সময়ৰ সৈতে পৰিৱর্তিত হৈছে। কোনোবোৰ তত্ত্ব ধৰ্মীয় বিশ্বাসত, কিছুমান সমাজিক
চুক্তিত, আৰু আন কিছুমান পুঁজিবাদৰ সমালোচনাত ভিত্তি কৰি গঠিত। তথাপিও এই বিষয়টো
সমসাময়িক ৰাজনৈতিক বিতৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হৈ আছে।
৩। বিশ্বায়নে জাতি ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সাৰ্বভৌমত্বত অলপো প্ৰভাৱ পেলোৱা নাই বুলি ভাবানে, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ যুগত সাৰ্বভৌমত্বৰ ভূমিকা আৰু
প্ৰাসংগিকতাৰ বিষয়ে মতভেদ থাকিলেও, ই সত্য যে বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ বাবে কেইবাটাও
দিশত সুফল কঢ়িয়াই আনিছে। যদিও কিছুমান সময়ত এই প্ৰক্ৰিয়াই ৰাষ্ট্ৰীয় সাৰ্বভৌমত্বত
চেলনি পেলোৱাৰ আশংকা জন্ম দিয়াৰ লগতে, ই বহু ক্ষেত্ৰত সেই সাৰ্বভৌমত্ব অধিক দৃঢ় কৰাৰ
ক্ষেত্ৰো তৈয়াৰ কৰিছে।
(১) প্ৰথমতে, বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত আন্তঃসংযোগ, সহযোগিতা আৰু পৰস্পৰ
নিৰ্ভৰশীলতাৰ ধাৰণাক শক্তিশালী কৰি তুলিছে। বিজ্ঞান, প্ৰযুক্তি, পুঁজিবিনিয়োগ,
শিক্ষা, আৰু বাণিজ্যৰ
ক্ষেত্ৰত বিশ্বমঞ্চত অংশগ্রহণৰ সুযোগ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সাৰ্বভৌম সিদ্ধান্ত লোৱাৰ
ক্ষমতাক এক নতুন দিশ প্ৰদান কৰিছে।
(২) দ্বিতীয়তে, মুক্ত বজাৰ আৰু উদাৰীকৰণৰ নীতিয়ে নতুন নতুন উদ্যোগৰ সৃষ্টি, বৈদেশিক পুঁজিৰ আহৰণ
আৰু ব্যপক পৰিসৰত কৰ্মসংস্থাপন নিশ্চিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰসমূহক উপকৃত কৰিছে।
ইকনমিক গ্লোবালাইজেশ্বনৰ ফলত GDP বৃদ্ধি আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় সম্পদ বৃদ্ধিৰ সুযোগো
বৃদ্ধি পাইছে।
(৩) তৃতীয়তে, বিশ্বায়নে গণতান্ত্ৰিক চৰ্চা, উত্তম শাসন প্ৰণালী আৰু মানৱ অধিকাৰৰ
প্ৰচাৰ-প্ৰসাৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে। ৰাষ্ট্ৰসমূহে ইয়াৰ ফলত অধিক
জনসচেতনতা আৰু উত্তৰদায়ীত্বশীল ৰাজনীতিৰ দিশে আগবাঢ়িবলৈ চেষ্টা কৰিছে।
(৪) চতুর্থতে, সংস্কৃতি, ধাৰণা আৰু মূল্যবোধৰ আদান-প্ৰদানৰ জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ ঐতিহ্য, সংস্কৃতি আৰু পৰিচয়
বিশ্বৰ ওচৰত উপস্থাপন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। ই ৰাষ্ট্ৰীয় গৌৰৱ, আত্মপরিচয় আৰু নৈতিক
সাৰ্বভৌমত্বৰ ক্ষেত্ৰত সহায়ক।
(৫) পঞ্চমতে, জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, সন্ত্রাসবাদ, মহামাৰী আদিৰ দৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমস্যাবোৰৰ সমাধানত বিশ্বায়নে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
সহযোগিতা, তথ্যৰ আদান-প্ৰদান আৰু যৌথ পদক্ষেপৰ সুবিধা কঢ়িয়াই আনিছে, যি ৰাষ্ট্ৰীয়
নিৰাপত্তা আৰু স্থিৰতাৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ।
তথাপি, এই সুফলৰ বিপৰীতে, বিশ্বায়ন কিছু গভীৰ সমস্যাও
সৃষ্টি কৰিছে। বিশেষকৈ দৰিদ্ৰ আৰু অনুন্নত ৰাষ্ট্ৰসমূহ বিশ্ববাজারত প্ৰতিযোগিতাৰ
ক্ষেত্ৰত পিছ পৰে। উন্নত ৰাষ্ট্ৰ আৰু বহু-জাতিক কোম্পানীসকলে নিজৰ স্বাৰ্থ সাধনত
এইসকল ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে, যাৰ ফলত নতুন ৰূপৰ উপনিবেশবাদ — নব্য উপনিবেশবাদ (neo-colonialism) —ৰ সম্ভাৱনা বৃদ্ধি
পায়।
সেয়েহে, বিশ্বায়ন যদিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক, অৰ্থনীতি আৰু
সামাজিক অগ্ৰগতিত সহায়ক, তথাপি ই অনুন্নত আৰু সামাজিকভাৱে পিছ পৰা
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সাৰ্বভৌমত্বত বিভ্রান্তি আৰু চেলনি সৃষ্টি কৰিব পাৰে। গতিকে, বিশ্বায়নৰ সুযোগ
সদ্ব্যৱহাৰ কৰাৰ লগতে ইয়াৰ নেতিবাচক প্ৰভাৱৰ প্ৰতি সজাগ থকাৰ প্ৰয়োজন।
৪। বিশ্বায়নে কিদৰে জাতি ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সাৰ্বভৌমত্বক সংকুচিতকৰি তুলিছে, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱত আজিৰ যুগত জাতি-ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ
সাৰ্বভৌমত্ব পূৰ্বতকৈ বহুলভাৱে সংকুচিত হৈছে। এই দাবী সমৰ্থন কৰাৰ বাবে তলত
কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ যুক্তি দাঙি ধৰা হৈছে—
(১) অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণৰ বাধ্যবাধকতা: বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱত বহু
ৰাষ্ট্ৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চাপে পৰি নিজ নিজ ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থৰ বিপৰীত গৈ অৰ্থনৈতিক
উদাৰীকৰণ নীতি গ্ৰহণ কৰিছে। ই ৰাষ্ট্ৰীয় নীতি-নিয়ন্ত্ৰণৰ ওপৰত বাহ্যিক হস্তক্ষেপৰ
দ্বাৰা সাৰ্বভৌমত্বক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছে।
(২) জন, বিত্ত আৰু সংস্কৃতিৰ মুক্ত প্ৰবাহ: বিশ্বায়নৰ পৰিসৰত জনবসতি,
বিত্তীয় মূলধন আৰু
সাংস্কৃতিক উপাদানসমূহৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্য্যায়ত অবাধ প্ৰবাহৰ সৃষ্টি হৈছে। এই
পৰিস্থিতিয়ে ৰাষ্ট্ৰীয় নিয়ন্ত্ৰণ ক্ষমতা যথেষ্ট পৰিমাণে হ্ৰাস কৰিছে।
(৩) প্ৰব্ৰজন আৰু শৰণাৰ্থীৰ সংকট: উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ পৰা
উন্নত ৰাষ্ট্ৰলৈ ব্যাপক হাৰত প্ৰব্ৰজন হোৱাৰ লগতে শৰণাৰ্থীৰ ঢৌয়ে ধৰ্মীয়, ভাষাগত আৰু
সাংস্কৃতিক সংঘাতক জন্ম দি সেই দেশসমূহৰ সাৰ্বভৌমত্বত অস্থিৰতা সৃষ্টি কৰিছে।
(৪) বহুজাতিক কোম্পানীৰ আধিপত্য: বিশ্বায়নৰ যুগত বহুজাতিক
কোম্পানীসমূহে উৎপাদন, বিত্ত আৰু বজাৰ ব্যৱস্থাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় চৰকাৰক সীমিত ক্ষমতাৰ
অন্তৰ্ভুক্ত কৰি পেলাইছে। এই প্ৰক্ৰিয়াই ‘ন্যূনতম ৰাজ্য’ (Minimal State) নামৰ ধাৰণাক উৎসাহিত
কৰিছে, যাৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰীয় সাৰ্বভৌমত্ব হ্ৰাস পাইছে।
(৫) নাগৰিকত্ব আৰু সংখ্যালঘুৰ অধিকাৰ: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থা আৰু
মানবাধিকাৰৰ দোহাই দি কিছুমান সংখ্যালঘু গোটে পৰম্পৰাগত নাগৰিকত্বৰ ধাৰণাক
প্ৰত্যাহ্বান জনাইছে। ইয়াৰ ফলত খিলঞ্জীয়া জনগোষ্ঠীৰ সৈতে উত্তেজনা, সংঘাত আৰু ৰাজনৈতিক
অস্থিৰতা বৃদ্ধি পাইছে।
(৬) বিকাশৰ অসম বণ্টন আৰু বিচ্ছিন্নতাবাদ: বিশ্বায়নে বিকাশৰ এক সুসংগত
ছবি দিব নোৱাৰাত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ভিতৰত আঞ্চলিক বৈষম্য আৰু সামাজিক অস্থিৰতা বৃদ্ধি
পাইছে। এই প্ৰক্ৰিয়াই বিচ্ছিন্নতাবাদ, সন্ত্রাসবাদ আদি ধ্বংসাত্মক প্রবণতা সৃষ্টি কৰি
ৰাষ্ট্ৰীয় গঠনত ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিছে।
(৭) সাংস্কৃতিক বিশ্বায়নৰ ফলাফল: সাংস্কৃতিক বিশ্বায়নৰ ফলত
ভোগবাদ, ব্যক্তিকেন্দ্ৰিকতা আৰু উন্নত ৰাষ্ট্ৰৰ সংস্কৃতিৰ প্ৰভাৱত স্থানীয় সংস্কৃতি
লোপ পোৱাৰ ভয় সৃষ্টি হৈছে। ইয়াৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰীয় চিন্তা-চেতনাৰ পৰিসৰ সংকুচিত হৈ
পৰিছে।
(৮) শক্তিশালী নাগৰিক সমাজৰ উদয়: বিশ্বব্যপী উদয় হোৱা
শক্তিশালী নাগৰিক সমাজসমূহে খিলঞ্জীয়া অধিকাৰ, সংখ্যালঘু অধিকাৰ, লৈঙ্গিক অধিকাৰ,
পৰিবেশ সুৰক্ষা আদিৰ
ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰীয় সিদ্ধান্ত প্ৰক্ৰিয়াক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছে। ইয়াৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰীয়
নীতি-নিৰ্ধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত সীমাবদ্ধতা পৰিলক্ষিত হৈছে।
(৯) জলবায়ু পৰিৱৰ্তন আৰু মহামাৰীৰ দৰে গোলকীয় সমস্যাসমূহ: গোলকীয় উষ্ণতা,
জলবায়ু সংকট,
আৰু মহামাৰীৰ দৰে
সমস্যাৰ সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰবোৰক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থা তথা উদ্যোগৰ
নিৰ্দেশনা অনুসৰণ কৰিবলৈ বাধ্য হ’ব লগা হৈছে, যিয়ে ৰাষ্ট্ৰীয়
নীতি-স্বাধীনতাক সীমিত কৰি তোলে।
(১০) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থাৰ নিৰ্দেশনাৰ আধিপত্য: আজিৰ দিনত বিশ্ব
বাণিজ্য সংস্থা (WTO), বিশ্ব বেংক, আই.এম.এফ, ৰাষ্ট্ৰসংঘ, আদিৰ নীতি নিৰ্দেশনাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ ৰাষ্ট্ৰবোৰে নিজৰ অভ্যন্তৰীণ আৰু
বাহ্যিক নীতিত স্বশাসিত ভাৱে সিদ্ধান্ত ল’ব পৰা ক্ষমতা হেৰুৱাইছে। ফলস্বৰূপে,
চৰম সাৰ্বভৌমত্বৰ
ধাৰণা আজিৰ সময়ত প্ৰায় অসম্ভৱ হৈ পৰিছে।
৫। বহুজাতিক সমাজ কি? বহুজাতিক সমাজৰ প্রত্যাহবান সমূহ কি কি?
উত্তৰঃ বহুজাতিক সমাজ বুলিলে সেই সমাজক বুজোৱা হয়,
য'ত ভিন্ন ভিন্ন
নৃ-গোষ্ঠী, ধৰ্ম, ভাষা, সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আৰু আদৰ্শৰ লোকসকলে একেলগে সহাবস্থান কৰে। ফ্ৰেডৰিক বাৰ্থৰ মতে,
“এখন বহুজাতিক সমাজত
জাতিগত ভিন্নতাৰ সংমিশ্ৰণ, বিভিন্ন গোটৰ মাজত থকা আৰ্থ-সামাজিক নিৰ্ভৰশীলতা
আৰু তেওঁলোকৰ নিজ নিজ পৰিসৰৰ বিশেষত্ব দেখা যায়।” এই ধৰণৰ সমাজত ভিন্নতাই এক
গঠনমূলক বৈশিষ্ট্য হ’লেও, ইয়াৰ ফলস্বৰূপ বিভিন্ন সমস্যা তথা
প্ৰত্যাহ্বানো সৃষ্টি হয়।
বহুজাতিক সমাজত উদ্ভৱ হোৱা কিছুমান মুখ্য প্ৰত্যাহ্বান তলত দাঙি ধৰা হৈছে—
(১) মতানৈক্য আৰু সংঘাত: বহুজাতিক সমাজত বিভিন্ন নৃ-গোষ্ঠী, ধৰ্ম, ভাষা বা সংস্কৃতিক
ধৰি চলি থকা মতানৈক্যৰ ফলত ৰাজনৈতিক বা সামাজিক দ্বন্দ্ব সৃষ্টি হোৱাৰ সম্ভাৱনা
থাকে। এই সংঘাত সময়ে-সময়ে বিচ্ছিন্নতাবাদী আন্দোলনৰ ৰূপ ল’ব পাৰে।
(২) সাম্প্রদায়িকতা আৰু মৌলবাদ: যেতিয়া ধর্মীয় মৌলবাদ বা
উন্মাদনা বৃদ্ধি পায়, তেতিয়া সমাজত সাম্প্রদায়িক উত্তেজনা, সংঘর্ষ, ধ্বংস আৰু নিৰাপত্তাহীনতা দেখা দিয়ে, যাৰ ফলত সমাজিক
সম্প্ৰীতি বিঘ্নিত হয়।
(৩) আঞ্চলিক বৈষম্য আৰু সন্ত্রাসবাদ: যদি সমাজৰ সকলো অংশৰ সমভাবে
অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন নহয়, তেন্তে অঞ্চলবিশেষত বিকাশৰ অভাৱৰ বাবে
আঞ্চলিকতাবাদ, বিচ্ছিন্নতাবাদ বা সন্ত্রাসবাদ মাথা তোলে।
(৪) অধিকাৰ আৰু ন্যায়বিচাৰৰ অভাৱ: নৃ-গোষ্ঠীৰ মাজত যদি অধিকাৰ,
উন্নয়ন, ন্যায় বিচাৰ আৰু
স্বাধীনতাৰ ক্ষেত্ৰত বৈষম্য থাকে, তেন্তে ৰাজনৈতিক অস্থিৰতা আৰু সামাজিক উত্তেজনা
বৃদ্ধি পায়।
(৫) সংখ্যালঘুৰ শোষণ: সংখ্যাগুৰু জাতি-গোটৰ দ্বাৰা সংখ্যালঘু
জাতি-জনগোষ্ঠী নানা ক্ষেত্ৰত বৈষম্য, বঞ্চনা, আৰু শোষণৰ সম্মুখীন হ’ব পাৰে, যিয়ে ৰাষ্ট্ৰীয়
স্থিতিশীলতা আৰু অখণ্ডতাক হুমকি দিয়ে।
(৬) সামাজিক অসমতা: যদি ৰাজ্যই সম বিকাশৰ সুযোগ প্ৰদান নকৰে,
তেন্তে ধন, শিক্ষা, ব্যৱসায়, ৰাজনীতি আদিত অসমতা
বৃদ্ধি পায়, যাৰ ফলত গোষ্ঠীদ্বন্দ্ব বৃদ্ধি হোৱাৰ আশংকা থাকে।
(৭) গণতান্ত্ৰিক আদৰ্শৰ সংকট: বহুজাতিক সমাজত গোষ্ঠীগত স্বাৰ্থৰ সংঘাতৰ ফলত
গণতান্ত্ৰিক নীতি-আদৰ্শ ক্ষুন্ন হ’ব পাৰে। এনে পৰিস্থিতিত কেতিয়াবা চেপি ধৰা শাসন
ব্যৱস্থাৰ প্ৰৱণতা বৃদ্ধি পায়।
এই আলোচনাৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে, বহুজাতিক সমাজত
বৈচিত্ৰ্যই এক দৰ্শনীয় বৈশিষ্ট্য হ’লেও, সেয়া বহু গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰত্যাহ্বানো কঢ়িয়াই
আনে। তথাপি, আধুনিক যুগত বৃহৎ ৰাষ্ট্ৰ গঠন আৰু একতাবদ্ধ বিকাশৰ লক্ষ্যত এনে সমাজত ঐক্য আৰু
সংহতি প্ৰতিষ্ঠা অতি প্ৰয়োজনীয়। এই উদ্দেশ্যতে ভাৰতৰ প্ৰথম প্ৰধানমন্ত্ৰী পণ্ডিত
জৱাহৰলাল নেহৰুয়ে “বৈচিত্ৰ্যৰ মাজত ঐক্য” (Unity in Diversity) নামৰ দৰ্শন দাঙি
ধৰিছিল। এই দৰ্শনে ভিন্নতা থকা সমাজবোৰক একত্ৰিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক প্ৰভাৱশালী
ভূমিকা পালন কৰিছে।
৬। সাংস্কৃতিক আপেক্ষিকতাবাদ মানে কি?
উত্তৰঃ সাংস্কৃতিক আপেক্ষিকতাবাদ হৈছে এটা দৃষ্টিভংগী,
যাৰ মতে মানবিক
মূল্যবোধ আৰু অধিকাৰবোৰ সকলো সমাজৰ বাবে সমান নহয়, বরঞ্চ সেয়া প্ৰত্যেক সমাজৰ
নিজস্ব সংস্কৃতি, পৰম্পৰা, নৈতিকতা আৰু ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। এই মতানুসৰি, মানৱ অধিকাৰ আৰু
নৈতিকতাৰ মানদণ্ডসমূহক বিশ্বজনীন সূত্ৰৰে নহয়, বরঞ্চ প্ৰতিটো সমাজৰ
সাংস্কৃতিক পৰিপ্ৰেক্ষিতত বিচাৰ কৰা উচিত।
সাংস্কৃতিক আপেক্ষিকতাবাদৰ মতে, মানুহৰ বিশ্বাস,
আচাৰ-ব্যৱহাৰ,
নৈতিকতা আদি তেওঁৰ
সমাজ বা সম্প্ৰদায়ৰ লগত জড়িত। এটা সমাজত যি নৈতিক বুলি গণ্য হয়, আন এটা সমাজত তাক
অনৈতিক বুলি ধৰা হ’ব পাৰে। এইবাবে, কোনো এটি সংস্কৃতিৰ নৈতিক বা সামাজিক মানদণ্ডক
আন সংস্কৃতিৰ ওপৰত আৰোপ কৰাটো যুক্তিসংগত নহয়। এই দৃষ্টিভংগীয়ে সাংস্কৃতিক ভিন্নতা
আৰু স্বাতন্ত্র্যতা সংৰক্ষণৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
এই মতৰ সমৰ্থকে কয় যে, সকলো সংস্কৃতিৰ নিজৰ
অৰ্থপূৰ্ণতা আছে আৰু সিহঁত সমানে গুৰুত্বপূৰ্ণ। মানৱ অধিকাৰক আপেক্ষিক ৰূপত
বিবেচনা কৰা উচিত, য’ত ই বিভিন্ন সমাজৰ পৰম্পৰা, বিশ্বাস আৰু জীৱনশৈলীৰ সৈতে সামঞ্জস্য ৰাখে।
সাংস্কৃতিক আপেক্ষিকতাবাদে তর্ক কৰে যে অধিকাৰবোৰক স্থানীয় পৰিপ্ৰেক্ষিতত
ব্যাখ্যা কৰা উচিত, আৰু সিহঁত ৰাষ্ট্ৰ বা সমাজৰ নিজস্ব বিধি-নিয়মৰ অধীনত থাকা উচিত।
এই মতানুসৰি, সংস্কৃতি হৈছে মানৱ অধিকাৰৰ
মূল আধাৰ, আৰু নৈতিক অধিকাৰৰ বৈধতা সাংস্কৃতিক পৰম্পৰা আৰু অভিজ্ঞতাৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাৱে
জড়িত। সেয়েহে, প্ৰতিজন ব্যক্তিক নিজৰ সাংস্কৃতিক পৰিচয় অনুসৰি জীৱন যাপন কৰাৰ অধিকাৰ দিয়া
উচিত।
উপসংহাৰত ক’ব পাৰি যে সাংস্কৃতিক
আপেক্ষিকতাবাদে বিভিন্ন সমাজৰ মানুহৰ সাংস্কৃতিক অধিকাৰ, পৰিচয়, আৰু আত্ম-মর্যাদাক
সন্মান জনায়। এই মতবাদৰ আধাৰত গঠিত অধিকাৰবোৰ বিশ্বজনীন হ’ব নোৱাৰিলেও, ই সমাজভিত্তিক ন্যায়
আৰু মানৱ অধিকাৰৰ সুৰক্ষাক নিশ্চিত কৰিবলৈ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
৭। বহুত্ববাদী সমাজ আৰু সা-সুবিধাৰ সমস্যাৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ বহুত্ববাদী সমাজ বুলিলে তেনে এটা সমাজক
বুজোৱা হয়, য’ত বিভিন্ন ধৰ্ম, ভাষা, নৈতিক মূল্যবোধ, অঞ্চল, জাতি আৰু সংস্কৃতিৰ লোক একেলগে বাস কৰে। এই ধৰণৰ সমাজত সাংস্কৃতিক পৰম্পৰা,
বিশ্বাস, আচার-ব্যৱহাৰ,
ভাষা আৰু
জীৱনপদ্ধতিৰ দিশত বৈচিত্র্যতা দেখা যায়।
এই সমাজসমূহৰ বিশেষত্ব হ’ল যে ইয়াৰ সদস্যসকলে
ইজনে সিজনৰ সাংস্কৃতিক স্বাতন্ত্র্যতা সন্মান কৰে, সহ্য কৰে আৰু বহুক্ষেত্ৰত
একে সমাজৰ অংশ হিচাপে একেলগে জীৱন যাপন কৰে। সাংস্কৃতিক বৈচিত্র্য আৰু বহুসংস্কৃতিবাদ শব্দদ্বয়ে এই সমাজৰ
প্ৰকৃতি বুজাবলৈ ব্যৱহৃত হয়।
প্ৰাচীন কালৰ পৰাই গ্ৰীচ, তুৰ্কী সাম্ৰাজ্য আদিত
বহুধৰণৰ জাতি, ধৰ্ম, ভাষা আৰু সংস্কৃতিৰ লোকে একেলগে বাস কৰিছিল। আজিও বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো সমাজতে এই
ধৰণৰ বৈচিত্র্য বিদ্যমান। আধুনিক যুগত ভাৰত, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ,
কানাডা, চীন, ৰাছিয়া, ইউ কে আদি দেশসমূহ
বহুত্ববাদী সমাজৰ উৎকৃষ্ট উদাহৰণ।
এই সমাজসমূহত কেবল স্বদেশী নাগৰিকেই নহয়,
বহু বিদেশীও বাস
কৰে। তেওলোকে স্থানীয় লোকৰ সৈতে সামাজিক, সাংস্কৃতিক, অৰ্থনৈতিক সম্পৰ্ক স্থাপন
কৰি শান্তিপূৰ্ণভাৱে একেলগে বাস কৰে।
বহুত্ববাদী সমাজৰ মুখ্য উপাদানসমূহঃ
- ধর্মীয় বৈচিত্র্যতা – এখন সমাজত বিভিন্ন ধৰ্মীয় বিশ্বাস থকা লোকৰ
সহাবস্থান, যেনে ভাৰতত হিন্দু, মুছলিম,
খ্ৰীষ্টান, বৌদ্ধ, জৈন, শিখ আদিয়ে একেলগে বাস কৰে।
- ভাষিক বৈচিত্র্যতা – পৃথিৱীত ৬০০০ তকৈ অধিক ভাষা প্রচলিত। বহু
দেশত বহু ভাষিক সম্প্ৰদায় একেলগে বাস কৰে। ভাৰতত এই বৈচিত্র্য বিশেষকৈ
দৃষ্টিগোচৰ।
- জাতিগত আৰু আঞ্চলিক বৈচিত্র্যতা – বিভিন্ন জাতি
বা অঞ্চলৰ লোক এখন দেশত একেলগে বাস কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, কানাডাৰ Quebec প্রদেশত French ভাষা কোৱা লোক,
চীনৰ Uygur সম্প্ৰদায়, স্পেইনৰ Catalans
আৰু Basques।
- নৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক বৈচিত্র্যতা – বিভিন্ন নৈতিক
ধাৰণা আৰু সংস্কৃতি থকা লোকেও এখন সমাজত একেলগে শান্তিপূৰ্ণভাৱে বাস কৰে,
যেনে পৰম্পৰা, সাজ-পাৰ, খাদ্যাভ্যাস,
উৎসৱ ইত্যাদি।
বহুত্ববাদী সমাজ হৈছে এখন এনেধৰণৰ সমাজ য’ত জাতি,
ভাষা, ধৰ্ম, অঞ্চল, সংস্কৃতি আদি দিশত
বৈচিত্র্য থকা লোক একেলগে বাস কৰে আৰু সমাজৰ সমান অধিকাৰ আৰু সুযোগ উপভোগ কৰে। এই
ধৰণৰ সমাজে সহঅৱস্থান, সহনশীলতা আৰু সামাজিক ঐক্যৰ এক উৎকৃষ্ট দৃষ্টান্ত দাঙি ধৰিছে। ই বিশ্বজনীন
গঠনবিশিষ্ট সমাজৰ দিশে এক গুৰুত্বপূর্ণ পদক্ষেপ।
৮। এখন বহুত্ববাদী সমাজত সুব্যৱস্থাৰ প্ৰয়োজনীয়তা সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ এখন বহুত্ববাদী সমাজত ধৰ্মীয়, ভাষিক, সাংস্কৃতিক, জাতিগত, আঞ্চলিক তথা ভৌগোলিক
দিশত বিভিন্নতা থকা বহু সম্প্ৰদায়, সংখ্যালঘু গোষ্ঠী আৰু সাংস্কৃতিক দল একেলগে বাস
কৰে। এনে সমাজত সংখ্যাগুরু আৰু সংখ্যালঘু শ্ৰেণীৰ মাজত শান্তিপূৰ্ণ সহাবস্থান,
পৰস্পৰ বুজাপৰা,
সদিচ্ছা আৰু
সহযোগিতাৰ প্ৰয়োজনীয়তা বিশেষভাৱে অনুভূত হয়। ৰাষ্ট্ৰ গঠনত সকলোৰে সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ
নিশ্চিত কৰাৰ বাবে এক পৰিপক্ক সামাজিক-আৰ্থিক, ৰাজনৈতিক-সাংস্কৃতিক একতা
গঢ়ি তোলা অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
বহুত্ববাদী সমাজৰ সু-চলনা নিশ্চিত কৰিবলৈ সকলো
দল তথা গোষ্ঠীক তেওঁলোকৰ প্ৰয়োজন, অধিকার আৰু দায়-দায়িত্বৰ বিষয়ে সচেতন কৰি তুলিব
লাগিব। তেনেহ’লে পৰস্পৰ সহনশীলতা, সহায়-সহযোগিতা আৰু সুসম্পর্ক গঢ়ি উঠিব। সকলো
গোষ্ঠীয়ে মনত ৰাখিব লাগিব যে তেওঁলোকে এই সমাজৰ উত্তরাধিকাৰী আৰু বিকাশৰ ভাগীদাৰ;
সেয়েহে এই ঐতিহ্য
পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মলৈ প্ৰেৰণ কৰাৰ দায়িত্ব তেওঁলোকৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰ কৰে।
সমাজৰ বৈচিত্র্যতা এক মূল্যৱান সম্পদ, কাৰণ ই বিভিন্ন ধৰ্ম,
ভাষা, সংস্কৃতি, জীৱনপদ্ধতি আৰু
দৃষ্টিভংগীৰ পৰা শিকাৰ সুযোগ দিয়ে। এই দৃষ্টিভংগীতেই জন্মায় সহানুভূতি, সহনশীলতা আৰু
সামাজিক সংহতি। পৰস্পৰ বিশ্বাস, একে-অন্যৰ মূল্যবোধৰ সন্মান, আৰু সকলে একে সমাজৰ
অংশ বুলি অনুভৱ কৰাটোৱে এই সহাবস্থান শক্তিশালী কৰে।
তথাপিও, এই বৈচিত্র্যত কখনোৱে সংঘৰ্ষৰো সৃষ্টি হ’ব পাৰে।
এনে পৰিস্থিতিত সমাজত সহিষ্ণুতা, সহানুভূতি আৰু পৰস্পৰ বুজাপৰা আগবঢ়োৱা অতিশয়
প্ৰয়োজন। সংখ্যাগুরু গোষ্ঠীয়ে সংখ্যালঘু দলক আত্মীকৰণৰ চেষ্টা নকৰিব লাগিব আৰু
সংখ্যালঘুৰো উচিত নহয় ভয়ভীতিৰ পৰা উৎসৰ হিংসাত্মক প্ৰতিক্ৰিয়া প্ৰদান কৰা। সকলোৱে
একে ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিচয়ৰ অধীনত সমাজ, অৰ্থনীতি আৰু ৰাজনীতিত একত্ৰিতভাৱে অংশ ল’ব
লাগিব।
"বৈচিত্র্যতা হ'ল এক সম্পদ, যাক একতাৰ দ্বাৰা সুৰক্ষিত কৰিব লাগিব।"
এয়া বহুত্ববাদী সমাজৰ মূল মুল্যবোধ। সমসাময়িক
যুগত যিদৰে বিভিন্ন ঠাইত সাংস্কৃতিক পৰিচয়ক প্ৰাধান্য দিয়া হৈছে, সেই পটভূমিত
বহুত্ববাদী সমাজত সমতা, অংশগ্ৰহণ, ন্যায় আৰু ভ্রাতৃত্ববোধ অটুট ৰখাটো অধিক প্ৰাসংগিক হৈ পৰিছে। চৰকাৰী আঁচনি আৰু
নীতি সমূহৰ সহায়ত সংখ্যালঘু দলসকলে সমাজৰ প্ৰগতিৰ ধাৰাত সমান অংশ গ্ৰহণ কৰিব লাগিব।
আমাৰ ভাৰতীয় সংবিধানৰ প্ৰস্তাৱনাতো
‘ভ্রাতৃত্ববোধ’ক এক মৌলিক মূল্যবোধ হিচাপে স্বীকাৰ কৰা হৈছে, যাৰ লক্ষ্য হ'ল ব্যক্তিৰ মর্যাদা,
ৰাষ্ট্ৰীয় একতা আৰু
ঐক্য বজাই ৰখা। সেয়েহে, ভাৰতবৰ্ষৰ সকলো ধৰ্ম, ভাষা, সংস্কৃতিৰ লোকৰ মাজত এই ভ্রাতৃত্ববোধ সজীৱ আৰু
অটুট ৰাখিব লাগিব।
এই ভ্রাতৃত্ববোধ সুদৃঢ় কৰাৰ মূল উপায়
হৈছে—পাৰস্পৰিক বিশ্বাস, নিৰ্ভৰশীলতা, সহযোগিতা আৰু একতাৰ ওপৰত
আধাৰিত সু-ব্যৱস্থা। বৈচিত্র্যতাতেই আমাৰ শক্তি নিহিত; এই শক্তিক একতাৰ জৰিয়তে
আগবঢ়াই লোৱাই হৈছে এখন বহুত্ববাদী সমাজৰ স্থায়িত্ব আৰু সমৃদ্ধিৰ মূল চাবিকাঠি।
৯। বহুসংস্কৃতিবাদ বুলিলে কি বুজা? বহুসংস্কৃতিবাদৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পোনতে, উপনিবেশবাদৰ অবসান আৰু তাৰ ফলস্বৰূপ হোৱা বৃহৎ
পৰিমাণৰ জনপ্ৰব্ৰজনৰ বাবে, আজিৰ বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো দেশেই এখন
বহুসাংস্কৃতিক সমাজত ৰূপান্তৰ হৈছে। এতিয়া, এখন দেশত কেৱল এটা ভাষা,
ধৰ্ম বা সংস্কৃতিৰ
লোকে বাস কৰে তেনেধৰণৰ উদাহৰণ অতি কম। কেবলমাত্র কিছুমান দেশ যেনে কেৰল আইচলেণ্ড
বা জাপানক প্ৰায় একক সাংস্কৃতিক সমাজ বুলি কোৱা যায়।
বহুসংস্কৃতিবাদে সংস্কৃতিক বৈচিত্ৰ্যৰ
প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো প্ৰধান দেশত একাধিক ভাষা, ধৰ্ম, জাতি বা সংস্কৃতিৰ
লোক বাস কৰে—যেনে পূৰ্বৰ যুগোশ্লাভিয়া, ব্ৰিটেইন বা ভাৰত। ভাৰতৰ দৰে দেশবোৰক এক
সাংস্কৃতিক মিউজিয়াম বুলি ক’ব পাৰি, য’ত বহু জাতি, ভাষা, ধৰ্ম আৰু সংস্কৃতিৰ
লোক একেলগে বাস কৰে।
এই জাতিসমূহৰ ভিতৰত কিছু গোটে সময়ে সময়ে
নিজস্বতা ৰক্ষাৰ দাবীত স্বায়ত্ত শাসন, বিশেষ অধিকাৰ, সংৰক্ষণ বা স্বাধীনতাৰো
দাবী কৰিছে। যেনে অসমৰ বড়ো, নাগা বা আলফা-ধৰ্মী গোটসমূহে অসমীয়া জাতীয়তাৰ
ভিত্তিত পৃথক সত্তা গঢ়ি তোলাৰ দাবী উত্থাপন কৰিছে। স্পেইনত কেটালান জাতিগোটৰ এনে
দাবী আছে। এনে জনগোষ্ঠীসমূহক ‘জাতীয় সংখ্যালঘু’ বা ‘ক্ষুদ্র জাতিসত্তা’ বুলি
আখ্যা দিয়া হয়।
বিভিন্ন দেশত এই ধৰণৰ গোটসমূহক বিভিন্ন নামত
অভিহিত কৰা হয়—যেনে খিলঞ্জীয়া জনগোষ্ঠী, শৰণাৰ্থী, ভাষিক সংখ্যালঘু, ধাৰ্মিক সংখ্যালঘু,
অভ্যন্তৰীণ
প্ৰব্ৰজনকাৰী, ইত্যাদি। এইসকল গোটৰ নিজৰ ধৰ্ম, ভাষা, পৰম্পৰা, আচাৰ-বিচাৰ, জীৱনশৈলী থাকে।
সেইবাবে, তেওঁলোকে ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসৰত নিজৰ সাংস্কৃতিক সত্তা অটুট ৰাখিবলৈ প্ৰচেষ্টা কৰে।
বহুসংস্কৃতিবাদ হৈছে এক মতবাদ যি এই
সাংস্কৃতিক গোটসমূহক সমান অধিকাৰ, স্বীকৃতি, সুৰক্ষা আৰু সমমৰ্যাদা
প্ৰদানৰ পক্ষে। ই বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ সহাবস্থান, সংৰক্ষণ, সন্মান আৰু বিকাশৰ
সুযোগ প্ৰদানৰ কথা কৈছে। ৰাজনৈতিকভাৱে, ই ৰাষ্ট্ৰীয় আইন, নীতি বা সংবিধানৰ যোগেদি
ক্ষুদ্র গোটসমূহৰ সাংস্কৃতিক অধিকাৰ ৰক্ষা কৰাৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়ায়।
এই ধাৰণাই বৃহৎ সমাজত ক্ষুদ্র গোটসমূহক গিলি
পেলোৱাৰ পক্ষে নহয়; বৰং ই পৃথক পৰিচয় আৰু বৈচিত্ৰ্যৰ সহাবস্থানত বিশ্বাস কৰে। বিশেষকৈ ভাৰতৰ দৰে
দেশত বহুসংস্কৃতিবাদৰ ব্যৱহাৰিক ৰূপ ‘সাংস্কৃতিক বৈচিত্ৰ্যতা’ৰ ৰূপত অধিক প্ৰচলিত।
সাধাৰণতে, বহুসংস্কৃতিৰ আলোচনা দুটা দিশত বিভক্ত—
- মুক্ত আন্তঃসংযোগ আৰু বিনিময়: য’ত বিভিন্ন
সংস্কৃতিৰ সংযোগৰ যোগেদি এক নতুন একতা গঠনৰ কথা কোৱা হয়।
- সাংস্কৃতিক স্বতন্ত্রতা আৰু সংৰক্ষণ: য’ত প্রতিটো
গোটে নিজৰ পৃথকতা বজাই ৰাখি বৈচিত্ৰ্যৰ যোগান ধৰিব পাৰে।
ইমানৰ ভিতৰত, সংস্কৃতিক সম্পূৰ্ণ পৃথক
ৰূপত দেখা অসম্ভৱ। বিশ্বিকৰণৰ যুগত সংস্কৃতিবোৰৰ সংযোগ, আদান-প্ৰদান স্বাভাৱিক।
বহুসংস্কৃতিবাদৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল—
- সাংস্কৃতিক পৰিচয়ৰ সংৰক্ষণ,
- সংখ্যালঘু অধিকাৰৰ স্বীকৃতি,
- সমাজত সুবিচাৰ আৰু অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰা।
এই ধাৰণাই এজন খিলঞ্জীয়াৰ সৈতে এখন শৰণাৰ্থী বা
প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ মাজত আন্তঃসংযোগ গঢ়ি তোলে, সামাজিক সংহতি আৰু ভ্ৰাতৃত্ববোধ সৃষ্টি কৰে।
১০। সমসাময়িক পশ্চিমীয়া সমাজত বহুসংস্কৃতিবাদৰ প্রাধান্য সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ১৯৭০ চনৰ পিছৰ পৰা বহু পশ্চিমীয়া দেশত
বহুসাংস্কৃতিকতাক চৰকাৰী নীতি হিচাপে গ্ৰহণ কৰা দেখা গৈছে। বিশেষকৈ পশ্চিমৰ
ডাঙৰ-ডাঙৰ নগৰসমূহ এতিয়া বিভিন্ন ভাষা, ধৰ্ম, জাতি আৰু সংস্কৃতিৰ জনগোষ্ঠীৰ সমাহাৰে এক
বৈচিত্র্যময় সমাজত পৰিণত হৈছে। আধুনিক বিশ্বত প্ৰায় কোনো এখন চহৰে একক সংস্কৃতিক
আধিপত্য থকা সমাজ হিচাপে অৱস্থিত নহয়। এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত চৰকাৰে সকলো জাতি-গোষ্ঠীৰ
উন্নয়নৰ বাবে বহুসাংস্কৃতিক চৰকাৰী নীতি আৰু কর্মসূচী গ্ৰহণ কৰিছে।
কিন্তু যোৱা কিছু বছৰৰ পৰা পশ্চিমীয়া
ৰাষ্ট্ৰসমূহে এই নীতিৰ সফলতা সম্পৰ্কে সন্দেহ প্ৰকাশ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। বিশেষকৈ
আমেৰিকা, ব্রিটেইন, জাৰ্মানী, অস্ট্রেলীয়া, স্পেইন আৰু ফ্ৰান্স আদিৰ দৰে উন্নত ৰাষ্ট্ৰসমূহত এই নীতি সমূহ অনাৰ্থক বুলি
গণ্য হ’বলৈ ধৰিছে, কাৰণ ব্যাপক বিদেশী জনপ্ৰব্ৰজনে এই দেশবোৰত ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্য গঠনত ব্যাঘাত
সৃষ্টি কৰিছে। বহুসাংস্কৃতিক নীতিয়ে বিদেশী অনুপ্ৰৱেশকাৰী জনগোষ্ঠীসমূহক মূলসুঁতিত
অন্তর্ভুক্ত কৰিবলৈ সঠিকভাৱে সক্ষম হোৱা নাই।
ইংৰাজীভাষী দেশসমূহৰ ভিতৰত কানাডাই প্ৰথমে ১৯৭১
চনত ৰাষ্ট্ৰীয় স্তৰত বহুসাংস্কৃতিক নীতি গ্ৰহণ কৰিছিল। তাৰ পাছত অস্ট্ৰেলিয়াই ১৯৭৩
চনত এই নীতি বাতিল কৰি সংমিশ্ৰণমূলক নীতি গ্রহণ কৰে, য’ত ক্ষুদ্ৰ সংস্কৃতিক মূল
জাতীয় সংস্কৃতিত বিলীন কৰাৰ লক্ষ্য ৰাখা হয়। তাৰ পিছত ১৯৭২-১৯৮০ চনৰ ভিতৰত ইউৰোপীয়
সংঘৰ প্ৰায় সকলো দেশই এই নীতি গ্ৰহণ কৰে।
কিন্তু সময়ৰ সৈতে বহু দেশ এই নীতিৰ প্ৰতি সংশয়ী
হৈ পৰে। নেদাৰলেণ্ড আৰু ডেনমাৰ্কে ইতিমধ্যে বহুসাংস্কৃতিক নীতি ত্যাগ কৰি একক
জাতীয় সংস্কৃতিক আধাৰত ঐক্য গঢ়াৰ পথ বাচি লৈছে। ব্রিটেইনত, বিশেষকৈ লণ্ডনত সংঘটিত
উগ্ৰবাদের ঘটনাৰ পাছত, জনমত বহুসাংস্কৃতিক নীতিৰ বিপক্ষে হোৱাৰ দিশে গতি লৈছে। আনহাতে, মালয়েছিয়াই এই নীতি
ত্যাগ কৰি ‘Malaysian Race by 2020’ নামৰ এক লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰিছে, যাৰ মূল উদ্দেশ্য
হ’ল একক শক্তিশালী জাতি ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰা।
উল্লেখযোগ্য যে এছিয়া, আফ্রিকা আৰু আমেৰিকা
মহাদেশসমূহও সাংস্কৃতিক বৈচিত্র্যতাপূৰ্ণ। এই অঞ্চলসমূহত ধৰ্মীয় সাম্প্রদায়িকতাৰ
প্ৰভাৱ প্ৰবল, আৰু বহুক্ষেত্ৰত ৰাজনৈতিক সিদ্ধান্তত এই সাম্প্রদায়িকতা গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা
পালন কৰে। পশ্চিমৰ বহুসাংস্কৃতিক নীতি আৰু এই মহাদেশসমূহৰ নীতিৰ মাজত কিছু ভিন্নতা
দেখা গৈছে। তথাপিও, সকলোৰ মূল লক্ষ্য হৈছে— একক সাংস্কৃতিক বা একক নৃগোষ্ঠীক আধাৰত শক্তিশালী জাতি
ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰা।
১১। বহুসংস্কৃতিবাদ কি? সমাজৰ এক বৰ্ণনাত্মক ধাৰণা হিচাপে বহুসংস্কৃতিবাদৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বহুসংস্কৃতিবাদৰ এক মুখ্য অৰ্থ হ'ল—বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ
সহাবস্থান। তথাপিও এই শব্দটোৰ ব্যৱহাৰ কেৱল ভিন্ন সংস্কৃতিৰে গঠিত সমাজ বৰ্ণনা
কৰিবলৈ নহয়, বৰঞ্চ সমাজখনত সেই সাংস্কৃতিক ভিন্নতাৰ সংৰক্ষণ আৰু উন্নয়নৰ উদ্দেশ্যে গ্ৰহণ
কৰা চৰকাৰী নীতি আৰু আঁচনিসমূহো বুজায়। সমসাময়িক ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰাত এই ধাৰণাটো
ভালদৰে উপলব্ধি কৰিবলৈ চাৰিটা মুখ্য দিশৰ আলোচনা আৱশ্যক—
- ‘সংস্কৃতি’ৰ অৰ্থ,
- ‘বহুসংস্কৃতিবাদ’ৰ ধাৰণা,
- সাংস্কৃতিক গোটসমূহৰ মাজত ন্যায়সংগত সম্পর্ক আৰু তর্ক,
- বহুসংস্কৃতিবাদী নীতিসমূহৰ বাস্তৱিক কাৰ্যনিৰ্বাহ।
‘সংস্কৃতি’ বুলিলে কোনো গোটৰ সামাজিক জীৱনত
বিদ্যমান মূল্যবোধ, বিশ্বাস, আচৰণ, পোছাক, খাদ্যাভ্যাস, কলা, ৰীতি-নীতি আৰু জীৱনশৈলীৰ এক সামগ্ৰিক ৰূপ বুজায়। এই বিশেষ বৈশিষ্ট্যসমূহৰ
দ্বাৰাই এক গোট অইন গোটৰ পৰা পৃথক হৈ উঠে।
বহুসংস্কৃতিবাদ শব্দটো কেতিয়াবা সমাজখনৰ এটা
বিশেষ অৱস্থা—য’ত বহু সংস্কৃতি একে সময়তে সহাবস্থান কৰি থাকে—বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ হয়।
বিশ্বৰ বহুতো দেশ এনে বৈচিত্র্যময় সমাজত পৰিণত হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, কানাডা এখন বিশিষ্ট
বহুসাংস্কৃতিক দেশ। ইয়াত ইংলিছ কানাডিয়ান, কুৱেবেকইচ, নেটিভ আমেৰিকান, আমিছ, হাট্টাৰাইটছ আৰু
চীনা অভিবাসীৰ উপস্থিতি আছে। আন এক উদাহৰণ হ’ল চীন, য’ত চৰকাৰীভাৱে স্বীকৃত ৫৬
টা জনগোষ্ঠী আছে, যাৰ ভিতৰত হান চাইনিজৰ সংখ্যা বেছি আৰু ৫৫টা সংখ্যালঘু গোট।
সাংস্কৃতিক ভিন্নতাৰ ধৰণসমূহ: এখন সমাজ বিভিন্নভাৱে
সাংস্কৃতিকভাৱে ভিন্ন হ’ব পাৰে। ইয়াৰ কেইবাটাও দিশ হ’ল—
- ধৰ্মীয় ভিন্নতা: ভাৰতত হিন্দু, মুছলিম,
শিখ, বৌদ্ধ, খ্ৰীষ্টান আদি
ধৰ্মৰ লোক থাকে।
- ভাষিক ভিন্নতা: বিশ্বত ২০০ৰো অধিক দেশত প্ৰায় ৬০০০ টা ভাষা
প্রচলিত। প্ৰব্ৰজনকাৰীসকল আৰু জাতীয় সংখ্যালঘুসকল ভাষিক ভিন্নতাৰ মূল আধাৰ।
উদাহৰণস্বৰূপে, কুৱেবেকত ফ্ৰেঞ্চ ভাষা, স্পেইনত
কাটালান আৰু বস্ক ভাষা, চীনত উইঘুৰ ভাষা।
- ভৌগোলিক ভিন্নতা: বহু গোট বিশেষ ভৌগোলিক অঞ্চলত কেন্দ্ৰীভূত।
এই এলেকাত বসবাস কৰা গোটে এক স্বতন্ত্র আত্মপৰিচয় গঢ়ি তোলে।
- জাতিগত ভিন্নতা: শাৰীৰিক বৈশিষ্ট্য যেনে ছালৰ ৰং, চকুৰ আকাৰ-ৰং, চুলিৰ গঠন ইত্যাদি দ্বাৰাও গোট বৰ্ণনা হয়। যদিও কেৱল
শাৰীৰিক বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত আধাৰিত সমাজক বহুসাংস্কৃতিক বুলি ক’ব নোৱাৰি,
তথাপিও এই বৈশিষ্ট্যবোৰে গোটসমূহৰ মাজত উমৈহতীয়া
আত্মপৰিচয় গঢ়িবলৈ সহায় কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, আমেৰিকাৰ এফ্ৰ'-আমেৰিকানসকলৰ মাজত 'কালা সংস্কৃতি'ৰ উল্লেখ
থাকিলেও তেওঁলোকৰ মাজত একহৈ থকা আত্মপৰিচয় বোধ স্পষ্ট নহয়।
বিভিন্ন গোট কেৱল ভাষা, ধৰ্ম, অঞ্চল অথবা জাতিগতাৰ
আধাৰতেই নিৰ্ধাৰণ নহয়। অধিকাংশ গোটৰ একাধিক চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য থাকে।
উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰতৰ শিখ সম্প্ৰদায় ধৰ্মীয়ভাৱে পৃথক, লগতে তেওঁলোকে পাঞ্জাবত কেন্দ্ৰিত; চীনৰ উইঘুৰসকলৰ এক
বিশেষ ভাষা, ধৰ্ম (ইছলাম), আৰু নিৰ্দিষ্ট এলেকাত বসবাস। সেয়ে গোটসমূহক সংজ্ঞা দিবলৈ চাৰিত্ৰিক
শ্রেণীবদ্ধকৰণ সহায়ক হ’লেও কেৱল সেই আধাৰত তেওঁলোকক সংজ্ঞায়িত কৰা ঠিক নহয়।
১২। বহুসংস্কৃতিবাদৰ যুক্তিযুক্ততাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বহুসংস্কৃতিবাদৰ সমৰ্থকসকলৰ মতে, এই ধাৰণাটো এটা সৎ,
ন্যায়পৰায়ণ আৰু অধিক
সমানাধিকাৰ ভিত্তিক ব্যৱস্থা। ই কেৱল সংস্কৃতিক সংহতিৰ বাবে নহয়, সমাজৰ সমস্যা
চিনাক্ত কৰি তাৰ উপযুক্ত সমাধান বিচাৰাতো সহায়ক। তেওঁলোকৰ মতে, সংস্কৃতি এটা স্থিৰ
আৰু একমাত্ৰিক ধাৰণা নহয়। ইয়াৰ গঠন বহু পৰিবৰ্তনশীল উপাদানৰ সমাহাৰে হয়, আৰু এই পৰিবৰ্তন এটা
প্ৰবাহৰ দৰে আগবাঢ়ে।
বিশেষকৈ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত পশ্চিমীয়া
সমাজসমূহত বহুসংস্কৃতিবাদৰ প্ৰতি সমৰ্থন বৃদ্ধি পায়। যুদ্ধৰ অন্তত জাতীয় সংখ্যালঘু
আৰু ক্ষুদ্র জাতিসত্তাসমূহে সমাজত অধিক গুৰুত্ব লাভ কৰে। ছুছান্নে বেছেনডর্ফে এই
পৰিবৰ্তনক 'মানৱ অধিকাৰ বিপ্লৱ' বুলি আখ্যা দিয়ে। এই বিপ্লৱৰ ফলত বিশ্বজুৰি
বর্ণবাদ, জাতিগত নিপীড়ন আৰু ঔপনিবেশিক অত্যাচাৰৰ শেষ ঘটিবলৈ ধৰিলে। এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাৰ
বহু দেশ এই সময়ত স্বাধীনতা লাভ কৰে। আমেৰিকাৰ সামাজিক অধিকাৰ আন্দোলনে ক্ষুদ্র
জাতিসত্তাৰ অধিকাৰ সম্পৰ্কে এক নতুন সজাগতা আনিলে। ফলস্বৰূপে, বিশ্বৰ বহু স্থানত
বিদ্যাভিত্তিক গৱেষণাত নৃগোষ্ঠী, সংস্কৃতি আৰু অধিকাৰৰ অধ্যয়ন আৰম্ভ হয়। এই নতুন
চিন্তাধাৰাই বহুসংস্কৃতিবাদী আলোচনা আৰু নীতিসমূহক আধুনিক ৰূপত আগবঢ়ায়।
পশ্চিমীয়া দেশসমূহত বহুসংস্কৃতিবাদ বর্ণবাদী
নিপীড়নৰ অবসান ঘটাবলৈ এক সক্ৰিয় হাতিয়াৰ হিচাপে বিবেচিত হৈছে। ই
সংখ্যালঘুসম্প্ৰদায়ৰ অধিকাৰ ৰক্ষাৰ লগতে উদাৰতাবাদৰ মূল আদৰ্শসমূহ— স্বাধীনতা,
সমতা আৰু ন্যায়কেও
উৎসাহিত কৰে।
বহুসংস্কৃতিবাদৰ চিন্তাশীল সমৰ্থকসকলৰ দৃষ্টিভংগী:
- চি. জেমছ ট্রটমেন মত প্ৰকাশ কৰে যে, বহুসংস্কৃতিবাদৰ
উত্থানে সমাজৰ historically উপেক্ষিত মহিলা আৰু সংখ্যালঘু গোটসমূহৰ
জীৱন অধিক গুরুত্ব লাভ কৰিছে। ই পিছপৰা সমাজৰ মানৱিক মৰ্যাদা সুৰক্ষাৰ
ক্ষেত্ৰতো সহায়ক।
- টাৰিক মোদোদে মত দিছে যে, বহুসংস্কৃতিবাদ
এক সময়োপযোগী সমাজ কল্যাণৰ ব্যৱস্থা, যাৰ দ্বাৰা ন্যায় আৰু সামাজিক সংহতি
সুৰক্ষিত হ’ব পাৰে।
- ভীখু পাৰেখ বহুসংস্কৃতিবাদক কেৱল সংখ্যালঘু স্বাৰ্থৰ
বাবে গঢ় লোৱা মতবাদ বুলি নাভাৱে। তেওঁৰ মতে, ই বিভিন্ন
সংস্কৃতিক গোটৰ মাজত উপযুক্ত সম্পর্ক গঠন কৰাৰ এক মাধ্যম। পাৰেখৰ মতে,
ন্যায়ৰ আদৰ্শ কোনো এটা সংস্কৃতিৰ পৰা একত্ৰিত হৈ আনৰ
ওপৰত চাপি দিয়া নহ’ব লাগে। ইয়াক সকলো গোটৰ মাজত উন্মুক্ত আৰু সমতাভিত্তিক
সংলাপৰ জৰিয়তে স্থিৰ কৰিব লাগে। তেওঁ কৈছে: “Multiculturalism is
about the proper terms of relationship between different cultural
communities, which means that the standards by which the communities
resolve their differences. The principles of justice must not come from
only one of the cultures but must come through an open and equal dialogue
between them.”
বহুসংস্কৃতিবাদ বিভিন্ন গোটৰ মাজত এক
সংযোগস্থাপক শক্তি। ই বিভাজন নয়, সমন্বয়ৰ দিশে আগবাঢ়ে। সমাজত থকা পাৰ্থক্যসমূহ
একেলগে বৈচিত্র্য ৰূপে গ্ৰহণ কৰি উমৈহতীয়া সমস্যাসমূহ সমাধান কৰাৰ পথ দেখুৱায়।
কোনো এটা গোটে নিজৰ মূল্যবোধ অন্য গোটত জোৰ কৰি থোপাব নোৱাৰে। সমতা, ন্যায় আৰু
স্বাতন্ত্ৰ্যৰ আদৰ্শ সকলো সংস্কতিক গোটৰে একত্ৰ আলোচনা আৰু মিলিত সিদ্ধান্তৰ
মাধ্যমেই বাস্তৱায়িত হ’ব লাগে।
উইল কিমলিক্কা বহুসংস্কৃতিবাদৰ এক আধুনিক আৰু
শক্তিশালী ব্যাখ্যাদাতা। তেওঁৰ মতে, বহুসংস্কৃতিবাদ উদাৰতাবাদৰ স্বায়ত্তশাসন আৰু
সমতাৰ মূল্যবোধৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। তেওঁ দুটা গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰণৰ বাবে সংস্কতিক
গুরুত্ব দিয়ে—
- স্বায়ত্ততা: সংস্কৃতিক অস্তিত্বই ব্যক্তিক নিজৰ চিন্তা
আৰু আচৰণৰ স্বাধীনতা দিয়ে।
- আত্মসম্মান: ব্যক্তিৰ সাংস্কৃতিক পৰিচয় তেওঁৰ
আত্মমৰ্যাদাৰ লগত জড়িত। কোনো ব্যক্তি যেনে নিজৰ সাংস্কৃতিক সত্তা ত্যাগ
কৰিবলৈ বাধ্য নহয়। কেতিয়াবা সংস্কৃতিৰ বিলুপ্তি মানে জীৱনস্বত্বাৰ হানিও হ’ব
পাৰে। সেয়ে, সকলো গোট আৰু ব্যক্তিৰ সাংস্কৃতিক সত্তা সংৰক্ষণ কৰাটো
নৈতিক দায়িত্ব।
১৩। বহুসংস্কৃতিবাদৰ সমালোচনাত্মক আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নিজস্ব সাংস্কৃতিক সত্তা আৰু পৰিচয় অক্ষুণ্ণ
ৰাখি, বিভিন্ন সাংস্কৃতিক গোষ্ঠীৰ মাজত যি পাৰস্পৰিক প্ৰভাৱ আৰু সহযোগিতাৰ নীতি
অনুসৰণৰ কথা বহুসংস্কৃতিবাদীসকলে দাবী কৰে, সেই মূল্যবোধৰ স্থায়িত্ব
আৰু সমাজত ইয়াৰ স্বীকৃতি সন্দেহৰ সৃষ্টি কৰিছে। সমালোচকসকলৰ মতে, বহুসংস্কৃতিবাদ
ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্য আৰু সংহতিৰ বিপৰীত। ই এক সুসংহত ৰাষ্ট্ৰীয় সাংস্কৃতিক পৰিচয় গঢ়ি
তোলাৰ পথত বাধা সৃষ্টি কৰি, ৰাষ্ট্ৰীয় সত্তাত গম্ভীৰ আঘাত হানে।
এই সন্দেহৰ এক গৱেষণামূলক ভিত্তি হাজিৰ কৰিছে
হার্ভাৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ অধ্যাপক ৰবাৰ্ট ডি. পুটনামে। তেওঁ
আমেৰিকাৰ ৪০টা বৈচিত্র্যময় সম্প্ৰদায়ৰ দুশজন লোকৰ ওপৰত কৰা এখন গৱেষণাত দেখুৱাইছে
যে, বর্ণগতভাবে বৈচিত্র্যময় সমাজসমূহত বিশ্বাস আৰু আস্থা হ্ৰাস পায়। এই সমাজত
লোকসকলে নিজৰ পঢ়ি-মিলা মানুহকেও সন্দেহৰ চকুত চায়, স্থানীয় নেতৃত্ব, সংবাদমাধ্যম তথা
প্রতিষ্ঠানসমূহৰ ওপৰত আস্থা ৰাখে নে নাই। পুটনামৰ মতে, এই ধৰণৰ সমাজত সামাজিক
সংহতিৰ অভাৱ পৰিলক্ষিত হয়।
এই সন্দৰ্ভত ফ্ৰাঙ্ক ছলটাৰে লগতে যুক্তি দিয়ে যে,
একসুতি বা সমসত্ব
সমাজসমূহই ৰাজহুৱা উন্নয়ন আৰু উৎপাদনত অধিক বিনিয়োগ কৰে, যাৰ ফলত সামাজিক কল্যাণ
অধিক বাঢ়ে। ইফালে, বৈচিত্র্যতাপূর্ণ সমাজসমূহত উন্নয়নৰ গতি মন্থৰ হয়, সামাজিক সহযোগিতা হ্ৰাস পায়
আৰু সামূহিক অগ্ৰগতি বাধাগ্রস্ত হয়।
আন্তর্জাতিক অধ্যয়নসমূহেও এই সন্দেহক সমৰ্থন
কৰে। আমেৰিকাৰ বিভিন্ন চহৰত কৰা গৱেষণাত দেখা গৈছে যে, বহুসংস্কৃতিক চহৰসমূহত
পৌৰসভাই সমসত্ব সমাজসমূহৰ তুলনাত ৰাজহুৱা সেৱা আৰু উন্নয়নত কম পুঁজি লগায়।
কালোৰাডোৰ পূৰ্বৰ গৱৰ্ণৰ ডিক ল্যামে এই প্ৰসংগত লিখিছে, “Diverse peoples
worldwide are mostly engaged in hating each other, that is, when they are not
killing each other.” অৰ্থাৎ, বহুসংস্কৃতিক সমাজত লোকসকলে সাধাৰণতে পৰস্পৰক হিংসা কৰে, আৰু কেতিয়াবা এই
হিংসাই পৰস্পৰবিরোধী হত্যাকাণ্ডৰ ৰূপ ধৰে।
বি. বেৰীয়ে বহুসংস্কৃতিবাদক ‘স্বীকৃতিৰ ৰাজনীতি’
হিচাপে আখ্যা দিয়ে, যি সাংস্কৃতিক আৰু প্রতীকী অধিকারৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে, কিন্তু সম্পদ বিতৰণৰ
ৰাজনীতি — অর্থনৈতিক ন্যায় আৰু সম্পদৰ সম বণ্টনৰ প্রশ্ন — উপেক্ষা কৰে। ফলস্বৰূপ,
ই সমাজত থকা বৈষম্যৰ
মূল সমস্যাক স্পৰ্শ নকৰে। বহুতো বহুসাংস্কৃতিক তত্ত্ববিদ সাংস্কৃতিক অন্যায়ৰ
বিৰুদ্ধে মাত দিলেও, অর্থনৈতিক বঞ্চনাৰ বিৰুদ্ধে তেনেদৰে মাত দিয়া দেখা নাযায়।
তদুপৰি, বহুসংস্কৃতিবাদৰ গোষ্ঠীকেন্দ্ৰিক সংৰক্ষণনীতিয়ে
সংখ্যালঘু সমাজসমূহৰ ভিতৰতে মহিলা, শিশু, বা ভিতৰুৱা ধৰ্মীয়-সংস্কৃতিক সমষ্টিসকলৰ অধিকাৰ
হৰণৰ ক্ষেত্ৰো সৃষ্টি কৰে। এই দৃষ্টিভংগীত সমালোচকসকলে বহুসংস্কৃতিবাদক এক
অসম্পূৰ্ণ, অসম্প্ৰসাৰিত আৰু একাংশীয় নীতি হিচাপে বিবেচনা কৰে।
১৪। বহুসংস্কৃতিবাদৰ প্ৰকৃতি আৰু প্রয়োজনীয়তা সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ বহুসংস্কৃতিবাদ বা সাংস্কৃতিক বহুত্ববাদ হৈছে
এনে এটা সামাজিক পৰিঘটনা, যি বিশ্বৰ প্ৰায় সকলোখন দেশতে দৃশ্যমান। এই
পৰিঘটনাৰ মূল কাৰণ হ’ল বিশ্বজুৰি হোৱা প্ৰব্ৰজন, শৰণাৰ্থীৰ উপস্থিতি,
কৰ্মৰ সন্ধানত হোৱা
স্থানান্তৰ আদি। এইসকল প্ৰব্ৰজনকাৰীয়ে যেতিয়া কোনো এখন নতুন দেশ বা সমাজত
স্থায়ীভাৱে বাস কৰিব ধৰ কৰে, তেতিয়াই সেই সমাজত সাংস্কৃতিক বৈচিত্র্যৰ জন্ম
হয়। এই সম্প্ৰসাৰিত সমাজত প্ৰব্ৰজনকাৰী আৰু স্থানীয় লোকসকলৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্কক
"গলিত ধাতুৰ পাত্ৰ" অথবা "চালাড পাত্র"ৰ দৰে আৰ্হিৰে ব্যাখ্যা
কৰা হয়।
"গলিত ধাতুৰ পাত্ৰ" আৰ্হিত প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলে
তেওঁলোকৰ স্ব-স্ব সাংস্কৃতিক পৰিচয় ত্যাগ কৰি নতুন সমাজৰ সৈতে মিল খায়, যেনে আমেৰিকাত দেখা
যায়। আনহাতে, "চালাড পাত্র" আৰ্হিত এইসকল লোকসকলে নিজৰ পৃথক সাংস্কৃতিক স্বত্বা অটুট
ৰাখে, আৰু সমাজৰ ভিতৰত থাকিও নিজস্বতা বজাই ৰাখে।
বহুসংস্কৃতিবাদৰ মূল লক্ষ্য হ’ল—আৱেলিত বা
উপেক্ষিত হোৱাৰ ভয়ে কষ্ট পাই থকা বিভিন্ন গোটৰ সাংস্কৃতিক স্বীকৃতি, অধিকাৰ, আৰু সন্মান নিশ্চিত
কৰা। ই দ্বিতীয় শ্ৰেণীৰ নাগৰিক হোৱাৰ আশংকা কমাই এক সন্মানজনক স্থিতি প্ৰদান
কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। এই মতাদর্শই উদাৰতাবাদৰ আধুনিক ৰূপ হিচাপে সামাজিক ন্যায়,
সমতা, আৰু সাংস্কৃতিক
ভিন্নতাৰ প্ৰতি সন্মান প্ৰদানৰ বিষয়ত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
ই ফেচীবাদ বা একনায়কবাদৰ দৰে একক সাংস্কৃতিক
আধিপত্যৰ বিপৰীতে বহুসংস্কৃতিক সমাজৰ বিকাশত উৎসাহ দিয়ে। বহুসংস্কৃতিবাদী মতে এখন
গণতান্ত্রিক সমাজৰ লক্ষ্য হ’ব লাগে—বিভিন্ন জনগোষ্ঠীৰ সমতা, স্বীকৃতি আৰু সম-অধিকাৰৰ
ভিতৰত একতাৰ সংহতি সৃষ্টি কৰা।
বহুসংস্কৃতিবাদৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ:
(ক) ই একাধিক সংস্কৃতিক স্বীকৃতি প্ৰদান কৰি সমাজত সকলোৱে সমান অধিকাৰে বাস
কৰিবলৈ উৎসাহ দিয়ে।
(খ) ৰাজনৈতিকভাৱে ই এনে নীতি সমৰ্থন কৰে, যাৰ জৰিয়তে চৰকাৰে বিভিন্ন
ধৰ্মীয়, ভাষাগত বা জাতিগত গোটক সন্মান আৰু সহানুভূতি প্ৰদর্শন কৰে।
(গ) বহুসংস্কৃতিবাদ বিশ্বাস কৰে যে, কোনো এটি মতবাদেই মানৱ জীৱনৰ সকলো দিশৰ চূড়ান্ত
প্ৰতিনিধিত্ব কৰিব নোৱাৰে।
(ঘ) ই বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ মাজত সৃষ্টিশীল আলোচনা আৰু পৰস্পৰ বুজাবুজিৰ মাধ্যমে
সমাজক শক্তিশালী কৰাৰ দিশে ধাবিত হয়।
(ঙ) ই স্বীকাৰ কৰে যে, বিভিন্ন গোটৰ ভিন্ন প্রয়োজনীয়তা থাকে, আৰু কিছুমান গোট
সামাজিক বা অৰ্থনৈতিকভাৱে পশ্চাদপটত থাকিব পাৰে; সেয়ে, সামাজিক ন্যায়
নিশ্চিত কৰা একান্ত প্ৰয়োজন।
বহুসংস্কৃতিবাদ হৈছে এক এনে মতাদর্শ, যি বৈচিত্র্যৰ মাজত
ঐক্যৰ সন্ধান কৰে। ই সংখ্যালঘু গোটসকলৰ অধিকাৰ, আত্মপৰিচয় আৰু সাংস্কৃতিক
স্বতন্ত্ৰতাক সুৰক্ষিত কৰাৰ লগতে সমাজৰ সামূহিক বিকাশৰ পথ প্ৰসস্ত কৰে। এই
দৃষ্টিভংগীত সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ আধিপত্যৰ সলনি সকলো গোটৰ স্বীকৃতি, অধিকাৰ আৰু সন্মান
সমভাবে অটুট ৰখাটো হৈছে মূল লক্ষ্য।
১৫। বহুজাতিক সমাজত বৈচিত্ৰতাৰ মাজত সমন্বয় সাধনৰ উপায়সমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বহুজাতিক ৰাষ্ট্ৰ বা সমাজত নানা জাতি, গোষ্ঠী, ভাষা, ধৰ্ম, সংস্কৃতি আদিৰ লোক
বসবাস কৰে। এই বৈচিত্ৰ্য সদায় ইতিবাচক হোৱাকৈ নাথাকে; কেতিয়াবা ই বিভিন্ন সামাজিক,
ৰাজনৈতিক আৰু
অৰ্থনৈতিক সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰে। এনে সমস্যা সমাধান নকৰিলে সমাজত বৈষম্য, অবিশ্বাস, আৰু সংঘাতৰ পৰিৱেশ
সৃষ্টি হ’ব পাৰে। সেইবাবে সময়োপযোগী আৰু গঠনমূলক পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰি সমন্বয় সাধন
কৰাটো অতিৰ প্ৰয়োজনীয়।
সমস্যা আৰু প্ৰত্যাহ্বানৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত কিছু গুৰুত্বপূর্ণ উপায় নিম্নৰূপ:
(ক) আঞ্চলিক স্বায়ত্ত শাসন প্রদান: উন্নয়ন আৰু চৰকাৰী সঞ্চালনক
লৈ অঞ্চলভেদে বৈষম্য সৃষ্টি হ’লে জনসাধাৰণৰ মনত অসন্তোষ জন্মে। এই অসন্তোষ দূৰ
কৰিবলৈ পিছপৰা অঞ্চলসমূহক স্বায়ত্ত শাসন দিয়াৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ ভাষা, সংস্কৃতি আৰু
আৰ্থ-সামাজিক অধিকাৰ সমুন্নত কৰি জাতীয় ঐক্য বজাই ৰাখিব পাৰি। উদাহৰণস্বৰূপে,
অসমৰ বড়োলেণ্ড
স্বায়ত্ত শাসিত পৰিষদ গঠন কৰাৰ ফলত বড়ো জাতিৰ ক্ষোভ কিছু পৰিমাণে কমি গৈছে আৰু
অঞ্চলটো শান্তিৰ দিশে অগ্ৰসৰ হৈছে।
(খ) আলাপ-আলোচনা: যিকোনো সমস্যাৰ শান্তিপূৰ্ণ সমাধানৰ বাবে
আলাপ-আলোচনাই সবাতোকৈ বেছি কার্যকৰী হ’ব পাৰে। বঞ্চিত বা অসন্তুষ্ট জনগোষ্ঠীৰ মনৰ
কথা সাৱটি ল’বলৈ তেওঁলোকৰ সৈতে সংলাপ স্থাপন কৰা উচিত। অসমৰ আলফা বা মিজোৰামৰ
উগ্ৰবাদী সমস্যাৰ ক্ষেত্ৰত এই পদ্ধতিয়ে ইতিবাচক ফল দিছে।
(গ) আইনী প্ৰক্রিয়া: আইন সৰ্বজনৰ বাবে সমান হ’লে আৰু সাংবিধানিক
অধিকাৰসমূহ যথাযথভাৱে প্ৰয়োগ হ’লে সমাজত বিশ্বাস আৰু স্থিতিশীলতা আহে। বৈষম্যহীন
আইনী ব্যৱস্থা, ন্যায়-সঙ্গত অধিকাৰ আৰু সঠিক বিৰোধ নিষ্পত্তিৰ জৰিয়তে একতা বজাই ৰাখিব পাৰি।
(ঘ) বহুসংস্কৃতিবাদক স্বীকৃতি: যিকোনো সমাজত থকা বিভিন্ন
জাতি, ভাষা, ধৰ্ম, সংস্কৃতি আদিৰ স্বীকৃতি দিয়াৰ লগতে সেইবোৰ সংৰক্ষণ আৰু উৎকৰ্ষৰ ব্যৱস্থা কৰিলে,
মানুহৰ মাজত
আত্ম-সম্মান আৰু সমাজত অৱদান দিয়াৰ আগ্ৰহ বৃদ্ধি পায়। এই দৃষ্টিভংগীয়ে বৈচিত্ৰ্যৰ
মাজতো এক সংহতিপূৰ্ণ পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰে।
(ঙ) গণতান্ত্রিক আদর্শ প্রতিষ্ঠা: গণতন্ত্রত প্ৰতিজন নাগৰিকৰ
সমান অধিকাৰ থাকে। স্বাধীনতা, সমতা আৰু ন্যায়ৰ ভিত্তিত যদি ৰাজ্য চলোৱা হয়,
তেন্তে সমাজৰ সকলো
গোটেই নিজকে শাসনৰ অংশ হিচাপে অনুভৱ কৰে। ইয়াৰ ফলত সামাজিক সু-সম্পৰ্ক, একতা আৰু ভাতৃত্বৰ
বিকাশ ঘটে।
(চ) সমতাপূর্ণ আচৰণ: সমাজৰ প্ৰতিটো ব্যক্তিৰ সৈতে সমান সন্মান আৰু
অধিকাৰৰ ভিত্তিত ব্যৱহাৰ কৰাটো অতি প্ৰয়োজন। এনে আচৰণে সকলোৱে নিজক সমাজৰ অটুট অংশ
বুলি অনুভৱ কৰে আৰু জাতিগত বৈষম্য বা বঞ্চনাৰ অনুভূতি হ্ৰাস পায়।
বহুজাতিক সমাজ মানেই যে বিশৃঙ্খলতা, সংঘাত, বা বিভাজনৰ ক্ষেত্ৰ
— এইটো সঠিক নহয়। যদি শাসকবৰ্গ আন্তৰিক মনোভাৱে, গঠনমূলক নীতিৰে, আৰু জনগণক
অন্তৰ্ভুক্ত কৰি সমাজ চলায়, তেন্তে বৈচিত্ৰ্যৰ মাজতো ঐক্য, সংহতি আৰু সম্প্রীতি
গঢ়ি তুলিব পাৰি। ভাৰতবৰ্ষ এই ক্ষেত্ৰত এক সুস্পষ্ট উদাহৰণ, য’ত বহু জাতি, ভাষা আৰু সংস্কৃতিৰ
মাজত "বৈচিত্ৰ্যৰ মাজত ঐক্য"ৰ আদর্শ সফলভাৱে প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছে।
১৬। মানৱ অধিকাৰ হিচাপে পাৰিপাৰ্শ্বিকতাৰ অধিকাৰ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ মানৱ অধিকাৰ আৰু পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰৰ মাজত এক
গভীৰ আৰু এৰাব নোৱাৰা সম্পর্ক বিদ্যমান। কিয়নো সুস্থ, স্বচ্ছ আৰু ভাৰসাম্যযুক্ত
পৰিৱেশতহে মানুহে নিজৰ মৌলিক অধিকাৰসমূহ সঠিকভাবে উপভোগ কৰিব পাৰে। এই
পৰিপ্ৰেক্ষিততে, ২০২২ চনৰ ২৮ জুলাই তাৰিখে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ সভাই ঘোষণা কৰে যে পৃথিৱীৰ
প্ৰতিজন ব্যক্তিৰে সুস্থ পৰিৱেশ লাভ কৰাৰ অধিকাৰ আছে। বহুদিন ধৰি ৰাষ্ট্ৰীয় তথা
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্তৰত হোৱা চিন্তা-চৰ্চাৰ ফলস্বৰূপে এই ঘোষণা সম্ভব হৈছে। এই
ঘোষণাৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে — মানৱ অধিকাৰ উপভোগ কৰিবলৈ এক সুৰক্ষিত, স্বাস্থ্যকৰ,
স্বচ্ছ আৰু বহনক্ষম
পৰিৱেশ নিশ্চিত কৰা।
যিকোনো বিশেষ মানদণ্ডসম্পন্ন পৰিৱেশত মানুহে
উপভোগ কৰিব পৰা অধিকাৰক পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰ বোলা হয়। ইয়াক মানৱ
অধিকাৰৰ অঙ্গ হিচাপে গণ্য কৰা বহু যুক্তিসংগত কাৰণ আছে:
পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰক মানৱ অধিকাৰ হিচাপে গণ্য কৰাৰ কাৰণসমূহ:
(ক) মানৱ অধিকাৰৰ বাবে অপৰিহাৰ্যঃ জীৱন, স্বাস্থ্য, খাদ্য, পানী, বাসস্থান আদিৰ
অধিকাৰ সুস্থ পৰিৱেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। পৰিষ্কাৰ, প্ৰদূষণমুক্ত আৰু বহনক্ষম
পৰিৱেশ নোহোৱাকৈ এইসকল অধিকাৰ উপভোগ কৰাটো অসম্ভৱ।
(খ) ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ স্বীকৃতিঃ ২০২১ চনত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মানৱ অধিকাৰ পৰিষদে
পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰক মানৱ অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃতি দিয়ে। ২০২২ চনত সাধাৰণ সভাই
ইয়াক অনুমোদন জনায়।
(গ) পৰিমাপযোগ্য আৰু কার্যকৰীঃ এই অধিকাৰবোৰ কল্পনাজনিত
নহয়। ই সমাজিক বাস্তৱতাত ভিত্তি কৰি প্ৰয়োগযোগ্য আৰু মানুহৰ দৈনন্দিন জীৱনৰ সৈতে
জড়িত।
(ঘ) দায়িত্বশীল আচৰণৰ প্ৰয়োজনীয়তাঃ বিশেষকৈ শিল্পোন্নত
দেশসমূহে পৰিৱেশৰ ওপৰত অধিক প্ৰভাৱ পেলায়। সেইবাবে সেইসকল ৰাষ্ট্ৰৰ নাগৰিকে
প্রাকৃতিক সম্পদৰ সংৰক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত দায়িত্বশীল আচৰণ দেখুওৱা এক বাধ্যবাধকতা।
(ঙ) পৰিৱৰ্তনৰ অনুঘটকঃ সুস্থ পৰিৱেশ সমাজ আৰু ৰাষ্ট্ৰত ধনাত্মক
পৰিৱৰ্তন অনা লগতে ভৱিষ্যৎ প্ৰজন্মৰ বাবে অনুকূল পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰে।
(চ) মূল অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃতিঃ জীৱন-ধাৰণ, বাসস্থান, খাদ্য, সংস্কৃতি আদি
অধিকাৰৰ সফল ৰূপায়ণৰ বাবে ভাৰসাম্যপূৰ্ণ পৰিৱেশ অত্যন্ত জৰুৰী। সেয়েহে
পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰ মূল মানৱ অধিকাৰ বুলি গণ্য কৰা হয়।
(ছ) পানীৰ অধিকাৰঃ বিশুদ্ধ পানী নিশ্চিত কৰা পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰৰ
অংশ। ই স্বাস্থ্য সংৰক্ষণত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে।
(জ) নির্মল বায়ু সেৱনৰ অধিকাৰঃ উশাহ লোৱাৰ বাবে নির্মল
বায়ু অতিপ্ৰয়োজনীয়। ই হাওঁফাওঁ-সংক্রান্ত ৰোগৰ পৰা ৰক্ষা কৰি স্বাস্থ্যবিধান সুদৃঢ়
কৰে।
উপৰিউক্ত অধিকাৰসমূহৰ উপৰিও স্বচ্ছতা, স্বাস্থ্যবিধান,
প্ৰদূষণ মুক্ততা,
জলবায়ুৰ ভাৰসাম্য
ইত্যাদিও পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰৰ অংশ। এই সকলো অধিকাৰে মানৱ অধিকাৰৰ উত্তৰণ তথা
সুস্থ, শান্তিপূৰ্ণ সমাজ গঠনত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে। সেয়ে পাৰিপাৰ্শ্বিক অধিকাৰ মানৱ
অধিকাৰৰ অবিচ্ছেদ্য অংগ বুলি কোৱা যায়।
১৭। জলবায়ু সংকট মানে কি? বিশদভাবে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ জলবায়ু পৰিৱর্তন আমাৰ সময়ৰ এক গভীৰ সংকট,
আৰু ই ভয় কৰাতকৈও
অধিক তীব্ৰ গতিত আগবাঢ়ি আছে। যদিও এই বৈশ্বিক বিপদৰ সন্মুখত আমি একেবাৰে শক্তিহীন
নহয়। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মহাসচিব এন্টনিঅ’ গুটেৰেছে স্পষ্টকৈ কৈছে, “জলবায়ু সংকট এটা
পৰাস্ত হ’ব পৰা দৌৰ, আমি ইয়াত জয়ী হ’ব পাৰো।”
(১) তাপমাত্রা বৃদ্ধিঃ এটা বিপদজনক গতিঃ জলবায়ু পৰিৱর্তনৰ মূল কাৰক
হৈছে কয়লা, তেল, গেছ আদি খনিজ ইন্ধনৰ দহন, যাৰ ফলত কোটি কোটি টন CO₂ প্ৰতি বছৰে বায়ুমণ্ডললৈ
নিঃসৃত হয়। UNEP ৰ প্রতিবেদন অনুসৰি আমি এতিয়াও "সদায়ৰ দৰে ব্যৱসায়" পথত আগবাঢ়িছো,
যি বিপদজনক।
২০১৫ চনৰ পেৰিছ চুক্তিত উষ্ণতা ২°C-ৰ তলত ৰাখিবলৈ আৰু
১.৫°C-লৈ সীমিত কৰিবলৈ আহ্বান জনোৱা হৈছিল। কিন্তু, যদি তৎক্ষণাত শক্ত পদক্ষেপ
লোৱা নহয়, তেন্তে ২১০০ চনৰ ভিতৰত উষ্ণতা ৩°C অতিক্ৰম কৰিব, যি পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ অপূৰণীয়
ক্ষতিৰ কারণ হ’ব।
(২) জলবায়ু পৰিৱর্তনৰ ফলত সাগৰৰ জলপৃষ্ঠ বৃদ্ধিঃ আৰ্কটিক আৰু
পাহাৰীয়া অঞ্চলত হিমবাহ গলি সাগৰৰ পৃষ্ঠ বৃদ্ধি পাইছে। বিশ্বৰ প্ৰায় ৪০% জনসংখ্যা
উপকূলৰ ১০০ কিমি ভিতৰত বাস কৰে। ইয়াৰ ফলত নিউয়র্ক, চাংহাই, আবুধাবি, ওছাকা আদি চহৰসমূহ
২১শ শতিকাৰ ভিতৰতে পানীৰ তলত পৰাৰ আশংকা আছে, যি লাখ লাখ মানুহৰ
স্থানচ্যুতিৰ পথ প্ৰসস্ত কৰিব।
(৩) খাদ্য আৰু পানীৰ সংকটঃ জলবায়ু পৰিৱর্তনে মাটিৰ গুণমান হ্ৰাস কৰে,
ফলত উৎপাদনক্ষমতা
কমে। প্রায় ৫০ কোটি লোক ক্ষয়প্ৰবণ অঞ্চলত বাস কৰে, আৰু খাদ্যৰ ৩০% অপচয় হয়।
লগতে, পানীৰ গুণ আৰু পৰিমাণ দুয়ো হ্ৰাস পাইছে, যাৰ ফলত খাদ্য সুৰক্ষা
সংকটত পৰিছে। এই সমস্যাবোৰ প্ৰধানকৈ দৰিদ্ৰ আৰু দুৰ্বল সমাজসমূহত অধিক প্ৰভাৱ
পেলায়।
(৪) চৰম বতৰৰ ঘটনা বৃদ্ধি পাইছেঃ জলবায়ু আৰু বতৰৰ সঙ্গে
সম্পৰ্ক থকা দুর্যোগবোৰ—গৰমৰ ঢৌ, খৰাং, বুৰবাৰ—আগৰকৈ বেছি সংখ্যাত আৰু তীব্ৰতাৰে ঘটিছে।
এতিয়া ৯০% প্ৰাকৃতিক দুর্যোগ জলবায়ু সম্পর্কীয় বুলি গণ্য হয়। এইবোৰে প্ৰতি বছৰে
৫২০ বিলিয়ন ডলাৰৰ ক্ষতি সাধন কৰে আৰু ২.৬ কোটি মানুহ দৰিদ্ৰতাৰ সোঁতলৈ ঠেলি দিয়ে।
(৫) সংঘাত আৰু স্থিতিশীলতাৰ সংকটঃ জলবায়ু পৰিৱর্তনে ভূমি,
খাদ্য, পানীৰ বাবে
প্ৰতিযোগিতা বৃদ্ধি কৰি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় উত্তেজনা সৃষ্টি কৰে। আফ্ৰিকা, লেটিন আমেৰিকাত
খৰাং-ভিত্তিক অস্থিৰতাৰ ফলত ৰাজনৈতিক অশান্তি দেখা গৈছে। বিশ্ব বেংকৰ মতে, যদি সদ্য কোনো
পদক্ষেপ লোৱা নহয়, তেন্তে ২০৫০ চনৰ ভিতৰত দক্ষিণ এছিয়া, আফ্ৰিকা আৰু লেটিন আমেৰিকাৰ ১৪ কোটিতকৈ অধিক
লোকে অভ্যন্তৰীণভাৱে স্থানান্তৰ হ’ব বাধ্য হ’ব।
(৬) সমাধানৰ পথঃ একগৰাকী আশা যদিও জলবায়ু সংকট গভীৰ,
বিজ্ঞানীৰ মতে
এতিয়াও সময় আছে। ইয়াৰ বাবে আমাৰ জীৱনধাৰা আৰু অৰ্থনীতি পদ্ধতিত মৌলিক পৰিৱৰ্তন
অনিবার্য। আমি কেনেদৰে খাদ্য উৎপাদন কৰো, শক্তি ব্যৱহাৰ কৰো, আৰু ভ্ৰমণ কৰো—সেয়া সলনি
হ’ব লাগিব।
ইতিমধ্যে অধিকাংশ নির্গমনৰ বাবে প্ৰযুক্তিগত
সমাধান উপলব্ধ। নবীকৰণযোগ্য শক্তি অধিক সস্তা হৈছে, আৰু বৈদ্যুতিক যানবাহনো
দ্রুত গতিত আগবাঢ়িছে।
(৭) প্রকৃতিভিত্তিক সমাধানঃ এক সেউজ আশ্বাস প্ৰকৃতিভিত্তিক সমাধান যেনে
সংৰক্ষণ, ভূমি পুনৰুদ্ধাৰ, সেউজ কৃষি আদি দৃষ্টান্তমূলক পদক্ষেপ। এইবোৰে একেদৰে জলবায়ু সংকট আৰু জীৱিকাৰ
উন্নয়ন দুয়োত সহায় কৰে।
যদি চৰকাৰ, ব্যৱসায়, নাগৰিক সমাজ,
আৰু বিশেষকৈ যুৱসকল
একেলগে আগবাঢ়ে, তেন্তে আমি এখন সেউজ, অধিক স্থিতিশীল, আৰু ন্যায়সঙ্গত পৃথিৱী গঢ়িব
পাৰো।
জলবায়ু পৰিৱৰ্তন এটা অস্বীকাৰ্য বাস্তৱতা,
কিন্তু ই অদম্য নহয়।
সাহসী পদক্ষেপ, প্ৰযুক্তি, আৰু সমষ্টিগত সদিচ্ছাৰ দ্বাৰা আমি এই সংকটক পৰাস্ত কৰি এজনৰ বাবে নহয়, সমগ্ৰ প্ৰজন্মৰ বাবে
এক ভালভৱিষ্যত গঢ়িব পাৰো।
১৮। পৰিবেশ মানৱ অধিকাৰ হয়নে? আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ মানৱ জীৱনৰ বাবে পৰিৱেশ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান।
কিন্তু যেতিয়া এই পৰিৱেশ প্ৰদূষিত হয়, তেতিয়া ই মানুহৰ স্বাস্থ্যৰ লগতে মৌলিক
অধিকাৰবোৰৰ ওপৰতো গভীৰ প্ৰভাৱ পেলায়। প্ৰদূষিত পৰিৱেশে মানুহৰ দেহগত, মানসিক তথা সামাজিক
জীৱনক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰে। যিকোনো ধৰণৰ বায়ু, জল বা স্থল প্ৰদূষণই ব্যক্তি বিশেষৰ সুস্থ
জীৱনধাৰণত ব্যাঘাত সৃষ্টি কৰে আৰু তেওঁলোকৰ স্বাস্থ্যসন্মতভাৱে জীয়াই থকাৰ অধিকাৰ
হৰণ কৰে।
পৰিৱেশ যদি সুস্থ নহয়, তেন্তে ব্যক্তি নিজৰ জীৱনত
খাদ্য, পানীয়, বস্ত্ৰ, বাসস্থান, শিক্ষা, চিকিৎসা আদি মৌলিক অধিকাৰসমূহ ভোগ কৰাত ব্যাহত হয়। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ স্বীকৃত
সামাজিক, সাংস্কৃতিক আৰু অর্থনৈতিক অধিকাৰৰ আলোচনাত সুস্থ পৰিৱেশত জীৱন নিৰ্বাহ কৰাৰ
অধিকাৰো অন্তর্ভুক্ত আছে। কিন্তু দূষিত পৰিৱেশত এই সকলো অধিকাৰ সম্পূৰ্ণভাৱে উপভোগ
কৰা সম্ভৱ নহয়। পৰিৱেশে যেতিয়া অধিক প্ৰদূষিত হয়, তেতিয়া কৰ্মসংস্থাপন,
স্বাস্থ্য, শিক্ষা আদিতো হ্ৰাস
দেখা দিয়ে, যাৰ ফলত ব্যক্তি মৌলিক অধিকাৰৰ পৰা বঞ্চিত হয়।
বায়ুমণ্ডলত ধোঁৱা, বিষাক্ত গেছ, ৰাসায়নিক বিকিৰণ,
পানীত তৈল, বিষাক্ত পদাৰ্থ,
আৰু মাটিত প্লাষ্টিক,
আবর্জনা আদি একেলগ
হৈ প্ৰদূষণ সৃষ্টি কৰে, যি সম্পূর্ণ জীৱজগতৰ ওপৰত বিপদ সৃষ্টি কৰে। এনে প্ৰদূষণৰ ফলত কেৱল প্ৰাকৃতিক
পৰিৱেশহে নহয়, মানৱ অধিকাৰৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশসমূহো ক্ষতিগ্রস্ত হয়।
পৌৰ আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ সন্মন্ধীয় চুক্তি-পত্ৰৰ
(ICCPR) অনুচ্ছেদ ৬ (১) অনুসৰি, জীৱনৰ অধিকাৰ মানৱ অধিকাৰৰ মৌলিক ভিত্তি। যদিও
এই চুক্তিত সজাকৈ পৰিৱেশৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰা হোৱা নাই, তথাপিও সুস্থ জীৱনৰ অধিকাৰৰ
অংশ হিচাপে সুস্থ পৰিৱেশ প্ৰত্যক্ষভাৱে জড়িত। এনে পৰিস্থিতিত, পৰিৱেশ সম্পৰ্কে
সচেতনতা আৰু সুৰক্ষা দৃষ্টিভংগী আধুনিক সময়ৰ এক গম্ভীৰ বিষয় হৈ পৰিছে।
সার্বজনীন মানৱ অধিকাৰ ঘোষণা-পত্ৰত (UDHR)
প্ৰথমে পৰিৱেশৰ
বিষয়ে সঠিকভাৱে আলোচনা হোৱা নাছিল। এই ক্ষেত্ৰত ১৯৭২ চনৰ ষ্টকহ’ল্ম সন্মিলন পৰিৱেশ
আৰু মানৱ অধিকাৰৰ সম্পৰ্কে বিশ্বজনীনভাবে চিন্তা-চৰ্চাৰ আৰম্ভণি কৰিছিল। তাৰ পাছত
১৯৯২ চনৰ Rio-de-Janeiro-ৰ ধৰিত্ৰী সন্মিলনত পৰিৱেশ অধিকাৰক মানৱ অধিকাৰৰ
লগত সম্পৰ্কযুক্ত কৰি স্বীকৃতি দিয়া হয়।
মানৱ সমাজে নিজৰ স্বার্থত প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ
অপব্যৱহাৰৰ ফলত আজিৰ দিনত ভয়ংকৰ পৰিস্থিতিৰ সন্মুখীন হৈছে—অ'জন স্তৰৰ ক্ষয়, গ্ৰীণহাউছ প্ৰভাৱ,
বায়ু, পানী আৰু মাটিৰ
প্ৰদূষণৰ ফলত পৃথিৱীৰ পৰিৱেশ ব্যাপকভাৱে বিনষ্ট হৈছে।
সেয়েহে এই কথা নিশ্চিতভাৱে ক’ব পৰা যায় যে,
পৰিৱেশ আৰু মানৱ
অধিকাৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্কযুক্ত। এজন মানুহে যেতিয়া মুক্ত, পৰিষ্কাৰ আৰু
স্বাস্থ্যসম্মত পৰিৱেশত বাস কৰে, তেতিয়াহে তেওঁ নিজৰ অধিকাৰবোৰ সফলভাৱে ভোগ কৰিব
পাৰে। গতিকে মানৱ অধিকাৰ নিশ্চিত কৰাৰ বাবে পৰিৱেশ অধিকাৰো সমান গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু
ই মানৱ অধিকাৰৰ এক অভিন্ন অংশ হিচাপে বিবেচনা কৰা উচিত।
১৯। 'মানৰ অধিকাৰ হিচাপে পৰিৱেশ সুৰক্ষা'- এই সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ উদ্যোগ বিপ্লৱৰ পাছৰ পৰাই উন্নত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ
লগতে উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰসমূহেও ৰাষ্ট্ৰীয় আৰ্থিক উন্নয়নৰ বাবে উদ্যোগিক বিকাশৰ নতুন
নতুন আঁচনি গ্ৰহণ কৰি আহিছে। এই উন্নয়নৰ ফলস্বৰূপে পৃথিৱীৰ উপৰিভাগত থকা প্ৰাকৃতিক
উৎসসমূহৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পৰিছে। পৃথিৱীৰ পৰম্পৰাগত (traditional) আৰু অ-পৰম্পৰাগত (non-traditional)
উৎসৰ লগতে
নবীকৰণযোগ্য (renewable) আৰু অনবীকৰণযোগ্য (non-renewable) উৎসবোৰো ক্ষতিগ্রস্ত
হৈছে।
নবীকৰণযোগ্য উৎসবোৰৰ ভিতৰত গছ-গছনি, পানী, বায়ু আদিকে
অন্তর্ভুক্ত কৰিব পাৰি; আৰু অনবীকৰণযোগ্য উৎসৰ ভিতৰত কয়লা, খনিজ পদাৰ্থ, খনিজ তেল, প্রাকৃতিক গেছ আদিকে
ধৰা যায়। এই উৎসবোৰৰ অতিপাত ব্যৱহাৰৰ ফলত পৰিৱেশ প্ৰদূষিত হৈ উঠিছে।
মানৱসৃষ্ট কাৰকবোৰ যেনে—ধোঁৱা, ৰাসায়নিক পদাৰ্থ,
প্লাষ্টিক, বন নিধন, মাটিত অত্যধিক
ৰাসায়নিক সাৰ আৰু কীটনাশক ব্যৱহাৰ, যান্ত্রিক বাহনৰ বৃদ্ধি, ইত্যাদিয়ে পৰিৱেশৰ ওপৰত
ভয়ংকৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে। ইয়াৰ ফলত বায়ু প্ৰদূষণ, জলবায়ু পৰিৱর্তন, ওজন স্তৰৰ ক্ষয়,
গৰমৰ তীব্ৰতা বৃদ্ধি,
বনাঞ্চল হ্ৰাস আৰু
পানী-প্ৰদূষণ আদি ভয়ংকৰ পৰিস্থিতি সৃষ্টি হৈছে।
বিশ্বজুৰি প্ৰদূষণৰ ফলত সাগৰীয় পৃষ্ঠ উচ্চ হৈছে,
পৃথিৱীৰ বহু অঞ্চল
প্লাৱিত হোৱাৰ আশংকা দেখা দিছে, আৰু গছ-গছনি তথা জীৱ-জন্তুৰ জীৱন সংকটৰ সন্মুখীন
হৈছে। পৰিসংখ্যা মতে পৃথিৱীত প্ৰতিবছৰে প্ৰায় ১.৫ নিযুত (million) মানুহ পৰিৱেশ
প্ৰদূষণৰ কাৰণে মৃত্যু মুখত পৰে। আনহাতে, অহা শতিকাত পৃথিৱীৰ ১৫–২০% জীৱ-জন্তু আৰু উদ্ভিদ
সম্পূৰ্ণ ৰূপে বিলুপ্ত হোৱাৰ আশংকা কৰা হৈছে।
মানুহৰ অপৰিকল্পিত উদ্যোগিক বিকাশ, মুনাফাৰ বাবে
প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অতি-ব্যৱহাৰ আৰু জনসংখ্যাৰ অতিক্ৰম ই সকলোতে একেলগে পৰিৱেশৰ ওপৰত
চাপ সৃষ্টি কৰিছে। ই কেৱল মানুহৰ স্বাস্থ্য আৰু জীৱনহানিকৈ নহয়, সকলো জীৱজন্তুৰ
অস্তিত্বকো সংকটগ্ৰস্ত কৰিছে।
পৰিৱেশ কেবল বায়ু, পানী, মাটি এটুকুতেই
সীমাবদ্ধ নহয়। এইটো মানুহৰ সামাজিক, সাংস্কৃতিক, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক
অধিকাৰৰ লগতো ওতপ্ৰোতভাবে জড়িত। পৰিৱেশৰ ক্ষতি মানে হ’ল—মানৱ অধিকাৰৰ ক্ষতি। এই
বাবেই আধুনিক সময়ত পৰিৱেশ অধিকাৰকো এক গুৰুত্বপূৰ্ণ মানৱ অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃতি
দিয়া হৈছে।
সেয়ে, মানৱ অধিকাৰ ৰক্ষা কৰিব বিচাৰিলে পৰিৱেশ
সুৰক্ষাকো সমান গুৰুত্ব দিব লাগিব। প্রকৃতি আৰু মানুহৰ মাজত থকা ঐক্যবদ্ধ সম্পৰ্কক
বজাই ৰাখি, পৰিৱেশ সুস্থ ৰাখি আগবাঢ়িব লাগিব। নহ’লে, যি উন্নয়নৰ কথা কোৱা হৈছে,
সেয়া অচিৰেই মানৱ
সভ্যতাৰ বাবে ধ্বংসৰ দুৱাৰ মেলিব।
