Chapter 2
কুৰি শতিকাৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ইতিহাসৰ এক আভাস-দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ
পৰৱৰ্তী ঘটনাপ্রবাহ
► অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। কোন চনত দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ সংঘটিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৩৯ চনৰ ভিতৰত।
২। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ প্ৰথমটো আক্রমণ কোনখন দেশে আৰু কোন দেশক কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৯৩৯ চনৰ ১ ছেপ্টেম্বৰত জার্মানীয়ে পোলেণ্ড আক্রমণ কৰাৰ ফলত দ্বিতীয়
বিশ্বযুদ্ধ আৰম্ভ হৈছিল। এই ঘটনাটোক দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ প্ৰথমটো সামৰিক আগ্ৰাসণ
হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
৩। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত ১৯৪০ চনৰ জুন মাহত এখন শক্তিশালী দেশে জার্মানীৰ
হাতত আত্মসমর্পণ কৰিবলগীয়া হয়। দেশখনৰ নাম কি?
উত্তৰঃ ফ্ৰান্স হৈছে এখন ইউৰোপীয় দেশ, যাৰ ৰাজধানী পেৰিছ।
এই দেশটো তাৰ সমৃদ্ধ ইতিহাস, সংস্কৃতি, কলা আৰু খাদ্যৰ বাবে
বিশ্বজুৰি পৰিচিত।
৪। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ মিত্র শক্তিগোষ্ঠী আৰু অক্ষশক্তি মানে কি?
উত্তৰঃ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত মিত্ৰগোষ্ঠী বুলি কোৱা হয় সেইসকল ৰাষ্ট্ৰক যিবোৰে ফাচিষ্ট
শক্তিৰ বিৰুদ্ধে সংগঠিত হৈছিল। এই গোটৰ মুখ্য সদস্য আছিল—আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ,
ছোভিয়েট ৰাছিয়া,
ইংলেণ্ড আৰু
ফ্ৰান্স। আনহাতে, অক্ষশক্তি (Axis Powers) বুলিলে বুজায় জাৰ্মানী, ইটালী আৰু জাপানৰ নেতৃত্বত
থকা সেইসকল ৰাষ্ট্ৰ যিবোৰে আগ্ৰাসী নীতি গ্ৰহণ কৰিছিল আৰু বিশ্বযুদ্ধ আৰম্ভ কৰিছিল।
৫। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ শেষ কেনেকৈ হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৫ চনত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰে জাপানৰ ‘হিৰোশিমা’ (৬ আগষ্ট) আৰু ‘নাগাচাকি’
(৯ আগষ্ট) চহৰত আণৱিক বোমা নিক্ষেপ কৰিছিল। এই বিধ্বংসী আক্ৰমণৰ ফলত জাপানে
চর্তবিহীনভাৱে আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। ১৪ আগষ্ট, ১৯৪৫ তাৰিখে জাপানে
মিত্ৰগোষ্ঠীৰ ওচৰত আনুষ্ঠানিকভাৱে আত্মসমৰ্পণ কৰে, আৰু ইয়াৰ ফলত দ্বিতীয়
বিশ্বযুদ্ধৰ অন্ত ঘটে।
৬। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত উত্থান হোৱা দুটা শক্তিগোষ্ঠীৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ অন্তত বিশ্ব ৰাজনীতিত দুটা শক্তিশালী গোটৰ উত্থান ঘটে। এই
শক্তিগোট দুটা হ’ল—
(ক) পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ নেতৃত্ব দিয়া আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু
(খ) সাম্যবাদী আদৰ্শৰ অনুসৰী ছোভিয়েট ৰাছিয়া।
৭। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত কোন দুখন চহৰত আণবিক বোমা নিক্ষেপ কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ছোৱাত জাপানৰ হিৰোছিমা আৰু নাগাছাকি নামৰ দুখন নগৰত
আণবিক বোমা নিক্ষেপ কৰিছিল।
৮। মহা শক্তিধৰ দেশৰ সৰু মিত্ৰ গোটৰ কিয় প্রয়োজন হয়?
উত্তৰঃ সৰু মিত্র ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ অঞ্চল ব্যৱহাৰ কৰি বৃহৎ ৰাষ্ট্ৰবোৰে নিজৰ অস্ত্ৰ আৰু
সৈন্য বাহিনী মোতায়েন বা উৎক্ষেপণ কৰিব পাৰে।
৯। পাশ্চাত্য মিত্রগোট আৰু প্ৰাচ্যৰ মিত্ৰগোট বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ পাশ্চাত্য মিত্ৰগোট বুলিলে ১৯৪৯ চনত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ নেতৃত্বত গঠিত
গোটটো বুজোৱা হয়, যাক 'নাটো' বুলিও কোৱা হয়। আনহাতে, প্রাচ্যৰ মিত্ৰগোট বুলিলে ১৯৫৫ চনত ছোভিয়েট
ইউনিয়নৰ নেতৃত্বত গঠিত 'ৱাৰছা চুক্তি' ভিত্তিক মিত্ৰগোটটো বুজোৱা হয়।
১০। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত ব্রিটেইনৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী কোন আছিল?
উত্তৰঃ উইনষ্টন চার্চিল আছিল দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়চোৱাত ব্ৰিটেইনৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী।
১১। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি কোন আছিল?
উত্তৰঃ ৰুজভেল্ট আছিল দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ছোৱাত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ৰাষ্ট্ৰপতি।
১২। আটলান্টিক চনদ কোন চনত আৰু কাৰ মাজত স্বাক্ষৰিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪১ চনৰ আগষ্ট মাহত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ৰাষ্ট্ৰপতি ৰুজভেল্ট আৰু ব্ৰিটিছ
প্ৰধানমন্ত্ৰী উইনষ্টন চার্চিলৰ মাজত এটলাণ্টিক মহাসাগৰত বৈঠক অনুষ্ঠিত হয়। এই
বৈঠকত "এটলাণ্টিক সনদ" স্বাক্ষৰিত হৈছিল, যিটো দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ
পিছত বিশ্ব শান্তি স্থাপন আৰু ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ স্ব-নিয়ন্ত্ৰণ অধিকাৰক মান্যতা দিয়াৰ
উদ্দেশ্যে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল।
১৩। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ প্ৰতিৰক্ষাৰ কাৰণে নিয়োগ কৰা
সংযুক্ত ৰাষ্ট্ৰকেইখনৰ সামৰিকপ্ৰধান কোন আছিল?
উত্তৰঃ লর্ড মাউন্টবেটেন আছিল ভাৰতৰ শেষ ইংৰাজ ৰাজপাল (ভাইচৰয়)। তেওঁ ১৯৪৭ চনৰ ২০
ফেব্ৰুৱাৰীত ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ দিন ঘোষণা কৰে আৰু ভাৰত বিভাজনৰ পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত
কৰে। তেওঁৰ পৰিকল্পনা অনুসাৰেই ১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্টত ভাৰত আৰু পাকিস্তান স্বাধীনতা
লাভ কৰে।
১৪। কোন চনত ইটালীয়ে সংযুক্ত জাতীয় বাহিনীৰ হাতত আত্মসমর্পণ কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৩ চনৰ ছেপ্টেম্বৰ মাহত আজাদ হিন্দ ফৌজৰ আনুষ্ঠানিক ঘোষণা কৰা হৈছিল।
নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱে এই ফৌজৰ নেতৃত্ব লৈ ভাৰতক ব্ৰিটিছ শাসনৰ পৰা মুক্ত কৰাৰ
উদ্দেশ্যে স্বাধীনতা আন্দোলন তীব্ৰ কৰিছিল।
১৫। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত জার্মানীৰ শাসক কোন আছিল আৰু তেওঁ কেতিয়া
আত্মহত্যা কৰে?
উত্তৰঃ হিটলাৰে ১৯৪৫ চনৰ এপ্রিল মাহত আত্মহত্যা কৰে, যাৰ ফলত দ্বিতীয়
বিশ্বযুদ্ধৰ অন্তিম পৰ্য্যায় আৰম্ভ হয়। তেওঁৰ মৃত্যুৰ লগে লগে নাৎসী জাৰ্মানীৰ
শক্তি ক্ষয় পায় আৰু যুদ্ধৰ শেষ অবস্থা স্পষ্ট হৈ উঠে।
১৬। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত আণবিক বোমা নিক্ষেপ কৰা দুখন ঠাইৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ জাপানৰ হিৰোচিমা আৰু নাগাছাকি।
১৭। কেতিয়া আমেৰিকাই জাপানৰ হিৰোচিমা আৰু নাগাচাকিত আণবিক বোমা বৰ্ষণ কৰি
ধ্বংস কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৫ চনৰ ৬ আগষ্টত আমেৰিকাই জাপানৰ হিৰোচিমাত আৰু ৯ আগষ্টত নাগাচাকিত আণবিক
বোমা নিক্ষেপ কৰে।
১৮। কেতিয়া আনুষ্ঠানিকভাবে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পৰিসমাপ্তি হয়।
উত্তৰঃ ১৯৪৫ চনৰ ১৪ আগষ্টত জাপানে শর্তবিহীনভাৱে আমেৰিকাৰ নেতৃত্বত থকা মিত্রগোষ্ঠীৰ
ওচৰত আত্মসমৰ্পণ কৰে, আৰু ইয়াৰ ফলস্বৰূপ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ আনুষ্ঠানিকভাৱে সমাপ্তি ঘটে।
১৯। য়াল্টা সম্মিলন কেতিয়া হৈছিল?
উত্তৰঃ য়াল্টা সম্মিলন অনুষ্ঠিত হৈছিল ১৯৪৫ চনৰ
ফেব্ৰুৱাৰী মাহত, য’ত মিত্রগোষ্ঠীৰ নেতাসকল — ৰুজভেল্ট, ছ্টালিন আৰু চার্চিল — দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ
অন্তিম পৰ্যায় আৰু যুদ্ধোত্তৰ বিশ্বৰ পুনৰ্গঠন সম্পৰ্কে আলোচনা কৰে।
২০। য়াল্টা সম্মিলনত বিশ্বৰ কোনকেইখন দেশৰ কোন কোন প্রতিনিধিয়ে অংশ গ্রহণ
কৰিছিল?
উত্তৰঃ আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি ফ্ৰাংকলিন ডি. ৰুজভেল্ট, ব্ৰিটিছ প্ৰধানমন্ত্ৰী
উইনষ্টন চার্চিল আৰু ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ নেতা জছেফ ষ্টেলিনে ইয়াল্টা সম্মিলনত
অংশগ্ৰহণ কৰিছিল।
২১। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পাছত বিশ্বত অভ্যুত্থান হোৱা মহাশক্তি দুটা কি কি?
উত্তৰঃ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত বিশ্বৰ দুই প্ৰধান শক্তি হিচাপে অৱভূৰ্ত্তি হয় — (i)
আমেৰিকা
যুক্তৰাষ্ট্ৰ (পুঁজিবাদী শক্তি) আৰু (ii) ছোভিয়েট ৰাছিয়া (সাম্যবাদী শক্তি)।
২২। শীতল যুদ্ধ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ অস্ত্ৰ ব্যৱহাৰ নকৰাকৈ দুই শক্তিশালী গোট — এক পক্ষে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু
তাৰ মিত্ৰগোষ্ঠী আৰু আন পক্ষে ছোভিয়েট ৰাছিয়া আৰু তাৰ মিত্ৰগোটৰ মাজত চলি থকা
ৰাজনৈতিক, কুটনৈতিক, সামৰিক আৰু অৰ্থনৈতিক প্ৰতিযোগিতা, মতভেদ আৰু উত্তেজনাকেই শীতল যুদ্ধ বুলি কোৱা হয়।
শীতল যুদ্ধ মূলতঃ দুই গোটৰ মাজত চলি থকা শক্তি প্ৰদৰ্শনৰ এটি পৰ্যায় আছিল, য’ত সৰাসৰি যুদ্ধ
নহ’লেও বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত তীব্ৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা চলি আছিল।
২৩। শীতল যুদ্ধৰ যুগৰ সময়সীমা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধ ১৯৪৫ চনৰ পৰা আৰম্ভ হৈ ১৯৯১ চনলৈকে চলিছিল।
২৪। শীতল যুদ্ধ কেতিয়া আৰম্ভ হৈছিল?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধ আৰম্ভ হৈছিল দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ অন্তত, অৰ্থাৎ ১৯৪৫ চনৰ পিছত।
২৫। শীতল যুদ্ধ শব্দটো কোনে প্ৰথমবাৰৰ বাবে উদ্ভাৱন কৰিছিল?
উত্তৰঃ বার্ণাড বাৰুচক শীতল যুদ্ধ শব্দটো প্ৰথম ব্যৱহাৰ কৰা ব্যক্তি হিচাপে গণ্য কৰা
হয়।
২৬। 'শীতল যুদ্ধ' শব্দটো কোনে জনপ্রিয় কৰিছিল?
উত্তৰঃ ওৱাল্টাৰ লিপমেন আছিল এজন প্ৰসিদ্ধ আমেৰিকান সাংবাদিক আৰু লেখক,
যিয়ে "শীতল যুদ্ধ" (Cold
War) শব্দটোৰ ব্যাখ্যা দিছিল আৰু এই শব্দটো জনসাধাৰণৰ মাজত জনপ্রিয় কৰিছিল। যদিও বার্ণাৰ্ড বাৰুচ প্ৰথমে এই শব্দটো
ব্যৱহাৰ কৰিছিল, লিপমেনে এই শব্দটো নিজৰ লেখাৰ জৰিয়তে ব্যাপকভাবে প্ৰচাৰ কৰিছিল।
২৭। শীতল যুদ্ধৰ এটা প্ৰধান কাৰণ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ এটা মুখ্য কাৰণ আছিল ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ পৰস্পৰৰ ওপৰত থকা গভীৰ অবিশ্বাস।
২৮। 'শীতল যুদ্ধ' গ্রন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰঃ ওৱাল্টাৰ লিপমেন।
২৯। শীতল যুদ্ধৰ শেষ পর্যায় হিচাপে কোনখিনি সময়ক গণ্য কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ শেষ পৰ্যায় হিচাপে ১৯৭৯ চনৰ পৰা ১৯৯১ চনলৈ সময়খিনিক গণ্য কৰা হয়।
৩০। জৱাহৰলাল নেহৰুৱে আগবঢ়োৱা শীতল যুদ্ধৰ সংজ্ঞাটো উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধ হৈছে এক মানসিক যুদ্ধ, এক স্নায়ুবিক উত্তেজনা আৰু প্ৰকৃততে এটা
প্ৰচাৰমূলক যুদ্ধ।
৩১। শীতল যুদ্ধৰ উৎপত্তিৰ কাৰণৰ সৈতে জড়িত মতবাদ দুটা কি কি?
উত্তৰঃ ৰক্ষণশীল মত আৰু সংশোধনবাদী মত হৈছে সমাজবাদৰ দুটা ভিন্ন দৃষ্টিভংগী। ৰক্ষণশীল
মতত বিপ্লৱৰ প্ৰয়োজনত বিশ্বাস কৰা হয় আৰু মূল সমাজব্যৱস্থাক উলটাই পেলোৱাৰ লক্ষ্য
থাকে। আনহাতে, সংশোধনবাদী মতত ধীৰে ধীৰে আৰু গণতান্ত্ৰিক পদ্ধতিত সমাজিক পৰিবর্তনৰ পক্ষপাতী
হোৱা দেখা যায়।
৩২। ANZUS চুক্তি স্বাক্ষৰিত কৰা ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ, অষ্ট্ৰেলিয়া আৰু নিউজিলেণ্ড।
৩৩। SEATO ৰ সম্পূর্ণ নাম কি?
উত্তৰঃ দক্ষিণ-পূৱ এছীয় চুক্তি সংস্থা (SEATO)।
৩৪। পৰমাণু অপ্ৰসাৰ চুক্তি কিমান চনত স্বাক্ষৰিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৬৮ চনৰ পৰা।
৩৫। কিউবাৰ মিছাইল সংকট কিমান চনত সংঘটিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৬২ চনত।
৩৬। NATO ৰ সম্পূর্ণ নামটো কি?
উত্তৰঃ 'North Atlantic Treaty Organisation' অৰ্থাৎ "উত্তৰ
আটলান্টিক চুক্তি সংগঠন"।
৩৭। বাশ্মো (Warsaw) চুক্তি মানে কি?
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ নেতৃত্বত ১৯৫৫ চনত 'Warsaw' চুক্তি সম্পাদিত হয়,
যাৰ মুখ্য উদ্দেশ্য
আছিল NATO শক্তিক প্ৰতিৰোধ কৰা। এই চুক্তিৰ উল্লেখযোগ্য সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহ আছিল—ছোভিয়েট
ৰাছিয়া, পোলেণ্ড, পূব জাৰ্মানী, হাংগেৰী, চেকচ্লোভাকিয়া আদি।
৩৮। "দ্বিতীয় বিশ্ব” বুলিলে কি বুজায়?
উত্তৰঃ পূৰ্ব ইউৰোপৰ সমাজবাদী ৰাষ্ট্ৰসমূহ আৰু যিসকল ৰাষ্ট্ৰে 'Warsaw' চুক্তিত স্বাক্ষৰ
কৰিছিল, তেওঁলোকক সম্মিলিতভাৱে "সমাজবাদী গোট" বা "দ্বিতীয় বিশ্ব"
বুলি কোৱা হয়।
৩৯। শীতল যুদ্ধৰ সময়ত কোনকেইখন ৰাষ্ট্ৰই পূবৰ সাম্যবাদী গোষ্ঠী গঠন কৰিছিল?
উত্তৰঃ এই সাম্যবাদী গোষ্ঠীটো ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু পূৰ্ব ইউৰোপৰ সামৰিক মিত্রতা
স্থাপনকাৰী ৰাষ্ট্ৰসমূহক লৈ গঠিত হৈছিল।
৪০। কোনখন দেশৰ নেতৃত্বত পূবৰ সাম্যবাদী গোষ্ঠী (Eastern Communist
Block) গঠন হৈছিল?
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ৰাছিয়া।
৪১। কেতিয়া USSR প্রতিষ্ঠা হৈছিল?
উত্তৰঃ USSR (Union of Soviet Socialist Republics) বা ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ
প্ৰতিষ্ঠা হৈছিল ১৯১৭ চনৰ অক্টোবৰ বিপ্লৱৰ ফলস্বৰূপ। এই বিপ্লৱৰ পিছত ১৯২২ চনৰ ৩০
ডিচেম্বৰত আনুষ্ঠানিকভাৱে USSR গঠন কৰা হয়।
৪২। কি আদৰ্শৰ ভিত্তিত ছোভিয়েট সংঘ প্রতিষ্ঠিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ছোভিয়েট সংঘ সমাজবাদী আদৰ্শৰ ভিত্তিত প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল, যাৰ মূল উদ্দেশ্য
আছিল শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ শাসন কায়েম কৰা আৰু ধন-সম্পত্তিৰ সাম্যতাভিত্তিক বিতৰণ
নিশ্চিত কৰা।
৪৩। ছোভিয়েট ইউনিয়ন কি আদৰ্শৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল?
উত্তৰঃ সাম্যবাদী আদৰ্শ হৈছে এনে এটা ধাৰণা, যি সমাজত শ্ৰমিকশ্ৰেণীৰ শাসন, ধন-সম্পত্তিৰ
সমবণ্টন আৰু শ্ৰেণীহীন সমাজ গঠনৰ লক্ষ্য লৈ আগবাঢ়ে।
৪৪। USSR ক কোন দলে শাসন কৰিছিল?
উত্তৰঃ একমাত্ৰ সাম্যবাদী দল আছিল কমিউনিষ্ট পাৰ্টি।
৪৫। ছোভিয়েট সংঘ পতনৰ মূখ্য আৰু তাৎক্ষণিক কাৰণটো কি আছিল?
উত্তৰঃ ছোভিয়েট সংঘৰ পতনৰ মুখ্য আৰু তৎক্ষণাত কাৰণ আছিল মিখাইল গৰ্বাচেভৰ দ্বাৰা চালু
কৰা ‘গ্লাচনোষ্ট’ (খোলাখুলি) আৰু ‘পেৰেষ্ট্ৰাইকা’ (পুনৰগঠন) নামৰ সংস্কাৰমূলক
নীতি-কার্যসূচীসমূহ।
৪৬। ছোভিয়েট সংঘ ভাঙোনৰ পিছত কোন প্রধান শক্তি হিচাপে গা কৰি উঠিছিল?
উত্তৰঃ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ বিশ্বৰ মুখ্য শক্তি হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছিল।
৪৭। কোনজন ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে ছোভিয়েট ৰাজনৈতিক আৰু অর্থনৈতিক
ব্যৱস্থাৰ সংস্কাৰ সাধনৰ উদ্দেশ্য এক ৰাজনৈতিক আন্দোলন সৃষ্টি কৰিছিল?
উত্তৰঃ মিখাইল গর্বাচেভ।
৪৮। মিখাইল গর্বাচেভ কোন আছিল?
উত্তৰঃ মিখাইল গর্বাচেভ আছিল ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অন্তিম নেতা আৰু ছোভিয়েট কমিউনিষ্ট
পাৰ্টিৰ সাধাৰণ সম্পাদক।
৪৯। পশ্চিমীয়া পুঁজিবাদী গোষ্ঠীৰ (Western Capitalist Bloc) যিকোনো দুখন দেশৰ
নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু অষ্ট্ৰেলিয়া আছিল পশ্চিমী মিত্ৰগোটৰ দুটা মুখ্য
সদস্য ৰাষ্ট্ৰ।
৫০। SAARC (ছাৰ্ক) ৰ সম্পূৰ্ণ অর্থ লিখা।
উত্তৰঃ 'South Asian Association for Regional
Co-operation' |
৫১। SAARC ৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য কি?
উত্তৰঃ দক্ষিণ এছীয় দেশসমূহৰ মাজত পৰস্পৰ সহযোগিতা,
বিকাশ আৰু সম্প্রীতি
বৃদ্ধিৰ উদ্দেশ্যে এই আঞ্চলিক সংস্থা গঠন কৰা হৈছিল।
৫২। কেতিয়া প্রথম ছার্ক সম্মিলন অনুষ্ঠিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৮৫ চনত বাংলাদেশৰ ঢাকা চহৰত প্ৰথম ছার্ক (SAARC) সন্মিলন অনুষ্ঠিত হৈছিল।
► চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। শীতল যুদ্ধ মানে কি?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধ বুলিলে বুজায় দুখন শত্রুভাবাপন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত হোৱা এক ধৰণৰ যুদ্ধ, যি সাধাৰণ বা সামৰিক
যুদ্ধ নহয়, কিন্তু ৰাজনৈতিক, কূটনৈতিক, অর্থনৈতিক আৰু ভাবাদৰ্শিক ক্ষেত্ৰত তীব্ৰ সংঘাতৰ ৰূপ ধাৰণ কৰে। এই যুদ্ধত
কোনোধৰণৰ সশস্ত্ৰ সংঘৰ্ষ নোহোৱাকৈয়ে প্ৰতিপক্ষক দুর্বল কৰাৰ চেষ্টা কৰা হয়। শীতল
যুদ্ধ প্রকৃত যুদ্ধৰ দৰে নোহোৱাকৈও, যুদ্ধৰ এক কৌশল হিচাপে বিবেচিত হয়।
এই ক্ষেত্ৰত এক পক্ষই আন পক্ষৰ বিৰুদ্ধে সামৰিক
শক্তি ব্যৱহাৰ নকৰি, ৰাজনৈতিক প্ৰচাৰ, কূটনৈতিক চাপ, অৰ্থনৈতিক নীতি আৰু ভাবাদৰ্শৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ চেষ্টা কৰে। সেই কাৰণে
কিছুমান চিন্তাবিদে শীতল যুদ্ধক ‘প্ৰচাৰ যুদ্ধ’ (Propaganda
War) বুলি অভিহিত কৰিছে।
সাৰাংশভাৱে, শীতল যুদ্ধ হৈছে দুই
শত্রুভাবাপন্ন শক্তিৰ মাজত হোৱা এক ধৰণৰ সংঘাত, যি সৰাসৰি যুদ্ধ নহয়,
কিন্তু বেলেগ-মেলেগ
ধৰণে একে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
২। শীতল যুদ্ধ 'শীতল' হৈ থাকিল 'গৰম' যুদ্ধলৈ কিয়
পৰিৱৰ্তিত নহ'ল?
উত্তৰঃ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ছোভিয়েট বাছ (USSR)
— এই দুখন
পৰস্পৰবিরোধী মহাশক্তিধৰ ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্ভৱৰ লগে লগে শীতল যুদ্ধ আৰম্ভ হয়। যদিও
তেওঁলোকৰ মাজত তীব্ৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা চলি আছিল, তথাপিও সন্মুখ (সৰাসৰি)
যুদ্ধ কৰিবলৈ কোনো পক্ষই সাহস নকৰিলে।
কাৰণ আছিল — এই দুখনেই আছিল পাৰমাণবিক শক্তিধৰ। যদি যুদ্ধ আৰম্ভ
হৈছিল, তেন্তে উভয় পক্ষৰেই ভয়ংকৰ ধ্বংস হোৱাৰ আশংকা আছিল, আৰু এনে পৰিস্থিতিত কোনো পক্ষক বিজয়ী
হিচাপে ঘোষণা কৰা সম্ভৱ নহ'লেহেঁতেন।
দুখন দেশৰ হাততে ইমান সংখ্যক আৰু শক্তিশালী
ধ্বংসাত্মক অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ মজুত আছিল যে তেওঁলোকে খোজে খোজে সন্মুখ যুদ্ধৰ পৰা
আঁতৰি থাকিল।
৩। আদর্শগত পার্থক্যই শীতল যুদ্ধৰ জন্ম দিছিল বুলি তুমি ভাবানে?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধ মূলতঃ পৰস্পৰবিরোধী আদৰ্শ আৰু মতবাদৰ সংঘাতৰ ফল। যদিও এই যুদ্ধৰ
পেছত ক্ষমতা লাভ, সামৰিক আধিপত্য আৰু আন্তৰ্জাতিক ভাৰসাম্যতাৰ
নীতি জড়িত আছিল, তথাপিও আদৰ্শগত ভিন্নতাই ইয়াৰ মূল চালিকাশক্তি হিচাপে কাম কৰিছিল।
আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ নেতৃত্বত পাশ্চাত্য
দেশসমূহে উদাৰনৈতিক গণতন্ত্র আৰু পুঁজিবাদৰ আদৰ্শক অনুসৰণ
কৰিছিল। ইফালে, ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ নেতৃত্বত প্রাচ্যৰ দেশসমূহে সমাজবাদ আৰু সাম্যবাদৰ আদৰ্শ
গ্ৰহণ কৰিছিল।
এই দুটা পৰস্পৰবিৰোধী মতবাদ—একেদৰে ৰাজনৈতিক,
অৰ্থনৈতিক আৰু
সামাজিক ক্ষেত্ৰত—একে আনৰ বিপৰীত। ফলস্বৰূপে, ই শীতল যুদ্ধ সংগঠিত হোৱাৰ
পেছত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰক হিচাপে কাৰ্য্যকৰী হৈছিল।
৪। শীতল যুদ্ধোত্তৰ যুগত তৃতীয় বিশ্বৰ দেশসমূহত গঢ়ি উঠা নতুন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়
অর্থনৈতিক শৃংখলাৰ (New International Economic Order) বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ সময়ছোৱাত গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ দেশবোৰ কেৱল মধ্যস্থতাকাৰীৰ
ভূমিকা পালন কৰা নহয়; তেওঁলোকে নিজৰ স্বতন্ত্ৰ চিন্তা-ভাবনা আৰু লক্ষ্যৰ আধাৰত এক স্বাধীন পথ
অবলম্বন কৰিছিল। গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ আন্দোলনত অংশগ্ৰহণ কৰা অধিকাংশ দেশক “অনুন্নত দেশ”
হিচাপে আখ্যা দিয়া
হৈছিল।
এই দেশসমূহৰ আগত মুখ্য প্ৰত্যাহ্বান আছিল—
- দৰিদ্ৰতা দূৰ কৰা,
- অধিক আৰ্থিক উন্নয়ন সাধন কৰা, আৰু
- সদ্যস্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে বাস্তৱিক অৰ্থত আত্মনির্ভৰশীল হোৱাটো নিশ্চিত
কৰা।
বিকাশ অবিহনে কোনো ৰাষ্ট্ৰে প্ৰকৃত স্বাধীনতা লাভ কৰিব নোৱাৰে, কাৰণ অৰ্থনৈতিকভাৱে
দুর্বল দেশসমূহক ধনী দেশসমূহ বা পূৰ্বৰ ঔপনিৱেশিক শক্তিসমূহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি থাকিব লগা
হয়।
এই প্ৰেক্ষাপটত, তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহে বিশ্বৰ বিদ্যমান অর্থনৈতিক-বাণিজ্যিক
ব্যৱস্থাৰ সংস্কাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা বোধ কৰিছিল। ফলস্বৰূপে, 1974 চনত ৰাষ্ট্ৰসংঘে "নতুন অর্থনৈতিক
শৃংখলা" (New International Economic Order - NIEO) গঠন কৰাৰ কথা ঘোষণা কৰে।
এই নতুন শৃংখলাৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল—
(ক) সকলো ৰাষ্ট্ৰে সমতাৰ ভিত্তিত বিশ্বৰ অৰ্থনৈতিক সমস্যা সমাধানত অংশ ল’ব পাৰিব।
(খ) প্ৰতিটো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ পছন্দমতে অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰাৰ
স্বাধীনতা পাব।
(গ) প্ৰতিটো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদ আৰু অৰ্থনৈতিক কাৰ্য্যৰ ওপৰত পূৰ্ণ সার্বভৌম অধিকাৰ ৰাখিব।
৫। অর্থনৈতিক মহাশক্তি হিচাপে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ আধিপত্য আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ 1991 চনত ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ পাছত আমেৰিকা
যুক্তৰাষ্ট্ৰ গোটেই বিশ্বত একমাত্ৰ মহাশক্তিৰূপে অৱতীর্ণ হয়। এই সময়ত আমেৰিকাই বিভিন্ন
ক্ষেত্ৰত, বিশেষকৈ গাঁথনিগত (structural) আৰু অর্থনৈতিক আধিপত্য প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
গাঁথনিগত আধিপত্য বুলিলে সাধাৰণতে বুজা
যায়—অর্থনীতি, প্ৰযুক্তি আৰু দৈনন্দিন ব্যৱহাৰযোগ্য সামগ্ৰীৰ ওপৰত এটা ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ। এই ক্ষেত্ৰত
আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ হৈছে বিশ্বৰ অন্যতম শক্তিশালী দেশ।
বৰ্তমান বিশ্ব অৰ্থনীতিৰ প্ৰায় প্ৰতিটো
খণ্ড—বিনিয়োগ, ব্যৱসায়, প্রযুক্তি, ব্যৱস্থাপনা, আৰু গ্লোবেল বাণিজ্য ব্যৱস্থা—ত আমেৰিকাৰ দৃঢ় প্ৰভাৱ বিদ্যমান। তদুপৰি,
বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো আন্তর্জাতিক
ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠান আৰু বিত্তীয় সংস্থাত আমেৰিকাৰ এক উল্লেখযোগ্য ভূমিকা আছে।
ইয়াৰোপৰি, দুৰ্বল আৰু অনুন্নত
দেশসমূহক আৰ্থিক সহায় আগবঢ়াই, আমেৰিকাই পুনৰ গঠন, বিকাশ আৰু নিৰ্ভৰশীলতাৰ
জৰিয়তে নিজৰ আধিপত্য সুঁচলাই ৰাখিছে।
৬। আঞ্চলিক সহযোগিতামূলক সংগঠন হিচাপে ছার্ক (SAARC) ৰ ভূমিকা আৰু
সীমাবদ্ধতা আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দক্ষিণ এছিয়াৰ দেশসমূহৰ মাজত নানা ধৰণৰ দ্বন্দ্ব-বিবাদ থাকিলেও, এই অঞ্চলৰ দেশবোৰে সহযোগিতা আৰু
বন্ধুত্বমূলক সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলাৰ আৱশ্যকতা অনুভৱ কৰিছিল। এই সচেতনতাৰ
পৰিপ্ৰেক্ষিততে ১৯৮৫ চনত ‘SAARC’ (South Asian Association for Regional
Cooperation) নামৰ এটা আঞ্চলিক সংগঠনৰ গঠন কৰা হয়।
এই সংগঠনৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল—
- সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত আৰ্থ-সামাজিক উন্নয়ন, শান্তি, আৰু সহযোগ প্ৰৱৰ্ধন কৰা।
SAARCৰ প্রাথমিক সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহ হ’ল—
ভাৰত, পাকিস্তান, বাংলাদেশ, নেপাল, ভুটান, শ্রীলংকা আৰু মালদ্বীপ।
এই সংগঠনত ভাৰতৰ ভূমিকা বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ, কাৰণ—
- দক্ষিণ এছিয়াৰ ৭২% ভূমি,
- ৭৭% জনসংখ্যা, আৰু
- ৭৮% মুঠ উৎপাদন ভাৰতত কেন্দ্ৰিভূত।
ইয়াৰোপৰি, সমগ্ৰ অঞ্চলৰ ৫০% সামৰিক শক্তিও ভাৰতৰ হস্তত।
এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত ভাৰত ছাৰ্কত প্ৰভাৱশালী ভূমিকা পালন কৰি আহিছে।
ছাৰ্কৰ অধিৱেশনসমূহত ভাৰতে—
- পৰিৱেশৰ সংৰক্ষণ,
- জলবায়ু পৰিৱৰ্তন,
- অ’জন লেয়াৰৰ ৰক্ষা আদি বিভিন্ন গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় উত্থাপন
কৰিছে।
ইয়াৰোপৰি, দিল্লীত ছাৰ্কৰ বিভিন্ন গুৰুত্বপূৰ্ণ অনুষ্ঠান সফলভাৱে আয়োজিত হৈছে।
৭। শীতল যুদ্ধৰ কালছোৱাত গোষ্ঠীনিৰপেক্ষ আন্দোলনৰ ভূমিকা নিৰ্ণয় কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধ আৰু তাৰ ফলস্বৰূপ হোৱা আঞ্চলিক চুক্তিসমূহে সমগ্ৰ বিশ্বক দুটা
পৰস্পৰবিৰোধী গোটত বিভক্ত কৰিছিল। এনে সময়ত গোষ্ঠীনিৰপেক্ষ আন্দোলনে বিশেষকৈ তৃতীয় বিশ্বৰ
দেশসমূহক এই গোটসমূহত যোগদান নকৰাৰ সুবিধা আগবঢ়ায়।
এই আন্দোলনৰ নেতৃত্বত আছিল–
- জৱাহৰলাল নেহৰু (ভাৰত),
- জোছেফ টিটো (যুগোশ্লোভিয়া),
- জি. এ. নাছেৰ (মিচৰ)।
তেওঁলোকৰ নেতৃত্বত, গোষ্ঠীনিৰপেক্ষ আন্দোলনে
দেশসমূহক এক বিকল্প পথ প্ৰদান কৰে আৰু বিশ্বৰ দুটা ভাগত বিভক্ত হোৱাটো ৰোধ কৰিবলৈ সহায় কৰে।
৮। উত্তৰ আটলান্টিক চুক্তি সংগঠন (NATO) সম্পর্কে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ উত্তৰ আটলান্টিক চুক্তি সংগঠন (NATO)-ৰ গঠন ১৯৪৯ চনৰ এপ্ৰিল মাহত হৈছিল। এই সংগঠনটো ১২ খন দেশৰ চুক্তিৰ
ফলস্বৰূপ গঠিত হয়। সেই দেশবোৰ হ'ল:
বেলজিয়াম, কানাডা, ডেনমাৰ্ক, ফ্রান্স, আইচলেণ্ড, ইটালি, লাক্সেমবাৰ্গ, নেদাৰলেণ্ড, নৰৱে, পর্তুগাল, গ্রেটব্ৰিটেইন আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ।
এই সংগঠনটো গণতন্ত্ৰ, ব্যক্তি স্বাধীনতা আৰু আইনৰ শাসনৰ নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠিত। ইয়াৰ মুখ্য
উদ্দেশ্য হৈছে—
- সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ স্বাধীনতা,
- সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য, আৰু
- সভ্যতা সংৰক্ষণ কৰা।
পাছত গ্ৰীচ, তুৰ্কী আৰু ফেডাৰেল ৰিপাব্লিক অব জাৰ্মানী এই সংগঠনত যোগদান কৰে।
যদিও NATO ৰ বিশ্বাস ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ চনদত, তথাপিও ইয়াৰ নিজৰ এক সুকীয়া আৰু শক্তিশালী
সাংগঠনিক কাঠামো আছে।
- ইয়াৰ সৰ্বোচ্চ নীতি-প্ৰণয়নকাৰী অংগ হ'ল North Atlantic Council।
- NATO-ৰ নিজস্ব সামৰিক বাহিনী আছে, যি অতি সুসংগঠিত আৰু সক্ষম।
৯। দ্বিতীয় বিশ্ব যুদ্ধৰ পিছত ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অৱস্থা বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ দ্বিতীয় বিশ্ব যুদ্ধৰ পাছত ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ অৰ্থব্যৱস্থা যথেষ্ট উন্নত আছিল। এই ব্যৱস্থা
সম্পূৰ্ণৰূপে ৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱে পৰিকল্পিত আৰু নিয়ন্ত্রিত আছিল, আৰু ই সমাজবাদৰ আদৰ্শ আৰু জনকল্যাণমূলক নীতিত আধাৰিত আছিল।
ছোভিয়েট ৰাছিয়াই এনে ধৰণৰ গৃহ উদ্যোগ গঢ়ি
তোলে, য’ত আলপিনৰ পৰা মটৰগাড়ীলৈ সকলো ধৰণৰ সামগ্ৰী উৎপাদন কৰা হৈছিল। মানুহৰ মৌলিক চাহিদা পূৰণ কৰিবলৈ
স্বাস্থ্য, শিক্ষা আৰু শিশুযত্ন আদি ক্ষেত্ৰত বিত্তীয় সহায় আগবঢ়োৱা হৈছিল।
এই ৰাষ্ট্ৰ নিয়ন্ত্ৰিত ব্যৱস্থা সফলভাৱে কাৰ্য্যকৰী
কৰাৰ ক্ষেত্ৰত বোলশ্বেভিক দলৰ বিশেষ ভূমিকা আছিল। আন কোনো ৰাজনৈতিক দলক স্বীকৃতি দিয়া নাছিল।
এই একদলীয় নিয়ন্ত্ৰণক ‘ছোভিয়েন ব্যৱস্থা’ বুলি কোৱা হয়।
এই ধৰণৰ ব্যৱস্থা পূৰ্ব ইউৰোপৰ বহু দেশত প্ৰয়োগ কৰা হৈছিল।
১০। কি কি পৰিস্থিতিত গর্বাচেভেক ছোভিয়েট ৰাছিয়াত সংস্কাৰ সাধন কৰিবলৈ বাধ্য
কৰাইছিল?
উত্তৰঃ গর্বাচেভক সংস্কাৰ সাধন কৰিবলৈ বাধ্য কৰোৱা পৰিস্থিতিসমূহ তলত দিয়া হ’লঃ
(i) পাশ্চাত্য দেশসমূহত তথ্য-প্ৰযুক্তিত বৈপ্লৱিক
উন্নতি হৈছিল, কিন্তু ছোভিয়েট ৰাছিয়া এই ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট পিছপৰি আছিল। ৰাজনৈতিক আৰু
প্ৰশাসনিক দিশত কোনো পৰিৱর্তন নহৈ স্থিতাবস্থা বজাই ৰখা হৈছিল।
(ii) ছোভিয়েট ৰাছিয়াই বছৰৰ বাজেটৰ অধিকাংশ অংশ পাৰমাণৱিক শক্তি আৰু
সামৰিক খৰচত ব্যয় কৰিছিল, যাৰ ফলত অৰ্থনীতিৰ ওপৰত গভীৰ বোজা পৰিছিল।
(iii) ১৯৭৯ চনত আফগানিস্থান আক্ৰমণৰ ফলত ছোভিয়েট
ব্যৱস্থা অধিক দুৰ্বল হয়। উৎপাদন আৰু প্ৰযুক্তিত ৰাছিয়া পিছপৰি থাকিল; ভোগ্যপণ্যৰ নাটনি দেখা দিয়ে
আৰু খাদ্যবস্তু আমদানিৰ হাৰ বৃদ্ধি পায়। ছোভিয়েট অৰ্থনীতি কোনো দৃশ্যমান উন্নতি লাভ
কৰিব পৰা নাছিল।
১১। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ কিয় বিভাজন হয়?
উত্তৰঃ বিশেষজ্ঞসকলে ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনৰ পেছত কেইবাটাও মুখ্য কাৰণ দৰ্শাইছে, যিবোৰ তলত উল্লেখ
কৰা হ’লঃ
(a) ত্রুটিপূর্ণ নেতৃত্ব: ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ
নেতৃত্ব ব্যৱস্থা অতিৰিক্ত কেন্দ্রীকৃত আৰু জন-অবজ্ঞাপূৰ্ণ আছিল। নেতাসকল ভ্ৰষ্টাচাৰ, বিলাসিতা আৰু জনকল্যাণৰ বিষয়ে
উদাসীন আছিল, যাৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰত স্থিতি ৰক্ষা কৰা কঠিন হ’ল।
(b) গৰ্বাচেভৰ সংস্কাৰমূলক নীতি: গর্বাচেভে Glasnost
(মুক্ত বতাহ) আৰু Perestroika
(পুনর্গঠন)ৰ ধাৰণা
আগবঢ়ালে। কিন্তু ৰাইজক এই পৰিৱর্তনৰ বাবে মানসিকভাৱে প্ৰস্তুত নকৰাকৈ সংস্কাৰ
আৰম্ভ কৰাৰ ফলত সমাজত অস্থিৰতা আৰু বিভ্ৰান্তি সৃষ্টি হয়।
(c) অৰ্থনৈতিক স্থিতাবস্থা: সামৰিক খৰচৰ ওপৰত
অতিমাত্ৰা নিৰ্ভৰশীলতাৰ বাবে ছোভিয়েট অৰ্থনীতিৰ ওপৰত গভীৰ চাপ পৰিছিল। পশ্চিমীয়া
দেশসমূহত নাগৰিকসকলৰ উন্নত জীৱনমানৰ তুলনাত ছোভিয়েট ৰাইজৰ অসন্তোষ বৃদ্ধি পাইছিল।
(d) ৰাজনৈতিক আৰু প্ৰশাসনীয় স্থিতাবস্থা: ছোভিয়েটত একদলীয় শাসন প্ৰচলিত আছিল,
য’ত শাসক দল জনতাৰ
ওচৰত দায়বদ্ধ নাছিল। প্ৰশাসনত ব্যাপক ভ্ৰষ্টাচাৰ আৰু ক্ষমতা
বিকেন্দ্ৰীকৰণৰ অভাৱ দেখা গৈছিল।
(e) জাতীয়তাবাদৰ উত্থান: বিভিন্ন
গণৰাজ্য—বিশেষকৈ ইষ্টোনিয়া, লাটভিয়া, লিথুৱানিয়া, ইউক্রেইন, জর্জিয়া আদিত স্বাধীনতা আৰু জাতীয়তাবোধৰ জোৱাৰ উঠিছিল। এই জাতীয়তাবাদী মনোভাৱে ছোভিয়েট
ৰাছিয়াৰ সংহতি ভাঙি পেলালে।
১২। ছোভিয়েট বিভাজনৰ ফলাফল অতি চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ বিশ্ব ৰাজনীতিত ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনৰ প্ৰভাৱ
(ক) বিৰোধৰ অন্তঃ
- ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনে সমাজবাদ বনাম পুঁজিবাদৰ বিতৰ্কৰ অন্ত ঘটালে।
- অস্ত্র প্রতিযোগিতা আৰু সামৰিক গোট গঠনৰ প্ৰয়োজন কমি আহিল।
- বিশ্ব শান্তিৰ আশাবাদ বৃদ্ধি পায়।
(খ) শক্তি সমীকৰণৰ পৰিৱৰ্তনঃ
- ৰাছিয়াৰ পতনে আমেৰিকাক একমাত্র মহাশক্তি ৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
- এই পৰিস্থিতিয়ে বহুমেৰুকৰণৰ সম্ভাৱনা সৃষ্টি কৰে, য’ত একাধিক দেশ বা গোট বিশ্ব ৰাজনীতিত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিব পাৰে।
(গ) নতুন ৰাষ্ট্ৰৰ উত্থানঃ
- ছোভিয়েটৰ পৰা বিভাজিত দেশসমূহ, বিশেষকৈ ইষ্টোনিয়া,
লাটভিয়া, লিথুৱানিয়া আৰু আন কেইখন
গণৰাজ্যে, ইউৰোপিয়ান ইউনিয়ন আৰু NATO-ত যোগদান কৰে।
- এই দেশসমূহে ৰাছিয়া, পশ্চিমীয়া দেশ, আমেৰিকা আৰু
চীনৰ লগত স্বতন্ত্ৰ আৰু পৰিসীমিত বন্ধুত্বপূর্ণ সম্পৰ্ক গঢ়িবলৈ চেষ্টা কৰে।
১৩। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পৰা নতুনকৈ উদ্ভৱ হোৱা ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা
সম্পর্কে টোকা লিখা।
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ ফলস্বৰূপ নতুন ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ উত্থান-
ছোভিয়েট ইউনিয়ন ভঙাৰ পিছত বহু নতুন ৰাষ্ট্ৰৰ জন্ম হয়। এই ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ নিজৰ স্বাধীনতা, আশা আৰু আকাংক্ষা থাকে।
- বাল্টিক আৰু পূর্ব ইউৰোপৰ দেশসমূহ (যেনে:
ইষ্টোনিয়া, লাটভিয়া, লিথুৱানিয়া) EU আৰু NATO-ৰ লগত যুক্ত হ’ব বিচাৰে।
- কেন্দ্ৰীয় এছিয়াৰ দেশসমূহ ৰাছিয়াৰ লগত ঘনিষ্ঠতা ৰক্ষা কৰাৰ উপৰিও, পশ্চিমীয়া দেশ, চীন আৰু আমেৰিকাৰ লগতো সু-সম্পৰ্ক ৰাখিব খোজে।
ফলস্বৰূপ, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত নতুন নতুন দেশ আত্মপ্ৰকাশ কৰে যাৰ নিজস্ব ৰাজনৈতিক
ব্যৱস্থা থাকে আৰু বিশ্ব-ৰাজনীতিত নতুন শক্তি ৰূপে পৰিগণিত হয়।
১৪। কিউবান মিছাইল সংকটৰ ওপৰত এটি টোকা লিখা।
উত্তৰঃ কিউবান মিছাইল সংকট (এপ্রিল, ১৯৬৬) ১৯৬৬ চনত ছোভিয়েট ৰাছিয়াই
ভয় কৰিছিল যে আমেৰিকাই কিউবাক আক্ৰমণ কৰি ফিডেল কাস্ট্রোক অপসাৰণ কৰিব। এই আশংকাৰ
পৰা কিউবাক ৰক্ষা কৰিবলৈ ছোভিয়েট ৰাছিয়াই কিউবালৈ মিছাইল প্ৰেৰণ কৰে আৰু সামৰিক ঘাটি স্থাপন কৰে।
এই ঘটনাই বিশ্বৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰে আৰু তিনিটা
সপ্তাহৰ ভিতৰত এক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংকট ৰূপে পৰিগণিত হয়।
- আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি জন এফ. কেনেডি পাৰমাণৱিক
যুদ্ধৰ আশংকা নকৰি, ছোভিয়েট নেতা ক্রুশ্চেভক কিউবালৈ মিছাইল পঠিয়াব নালাগে বুলি সতর্ক কৰে।
- এই ঘটনাত উভয় পক্ষৰ মাজত উত্তেজনা বৃদ্ধি পায়, যাক "কিউবান মিছাইল
সংকট" বুলি জনা যায়।
- সংকটৰ অন্তত, ছোভিয়েট ৰাছিয়াই কিউবাৰ পৰা মিছাইল আৰু সামৰিক ঘাটি হটাই লৈ শান্তি
স্থাপন কৰে।
এই সংকটত সমগ্ৰ বিশ্বে পাৰমাণৱিক যুদ্ধৰ ভয়ত শংকিত হৈ পৰিছিল, কিন্তু সংকটৰ সফল
অবসানে সকলো ৰাষ্ট্ৰে স্বস্তি অনুভৱ কৰে।
১৫। শ্বক থেৰাপি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ বিংশ শতিকাৰ শেষাৰ্ধত দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত বহুতো দেশত সাম্যবাদী ব্যৱস্থাৰ
পতন ঘটে। ফলস্বৰূপে, এই ৰাষ্ট্ৰসমূহে সাম্যবাদী একনায়কত্ব পৰিত্যাগ কৰি গণতান্ত্ৰিক আৰু
পুঁজিবাদী ব্যৱস্থালৈ অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক ৰূপান্তৰ আৰম্ভ কৰে।
এই পৰিৱর্তন ধীৰে-ধীৰে কিন্তু
সাৱধানতাৰে সম্পন্ন কৰা হয় যাতে সমাজিক-অৰ্থনৈতিক অস্থিৰতা এৰাই চোৱা যায়। বিশ্ব বেংক আৰু আন্তর্জাতিক
মুদ্রানিধি (IMF)-ৰ প্ৰভাৱত ৰাছিয়া, মধ্য এছিয়া আৰু পূব ইউৰোপৰ দেশসমূহে গ্ৰহণ কৰা এই দ্ৰুত আৰু ব্যাপক সংস্কাৰক "শক থেৰাপি" বুলি কোৱা হয়।
১৬। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ পাছত বিশ্ব ৰাজনীতিত কেনেধৰণৰ ক্ষমতাৰ সম্পর্ক
প্রতিষ্ঠিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনে বিশ্বত আমেৰিকাৰ নেতৃত্বত এক মেৰুকেন্দ্রিক ব্যৱস্থাৰ
পথ প্ৰসস্ত কৰে। তাৰ লগে লগে, বিভিন্ন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় গোটে বিশ্ব ৰাজনীতিত এক নতুন সমতা আৰু
সহযোগমূলক ব্যৱস্থা গঠনৰ দিশে আগবাঢ়ে, য'ত কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰে এককভাৱে দমনকাৰীৰ
ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব নোৱাৰে।
১৭। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনে কেনেধৰণৰ শীতল যুদ্ধৰ অৱসান ঘটাইছিল অতি চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনে বিশ্বক শীতল যুদ্ধৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ পৰা মুক্ত কৰে। সমাজবাদী আদৰ্শৰ
প্ৰতিপক্ষ শক্তি বিলুপ্ত হোৱাৰ ফলত, পুঁজিবাদৰ ওপৰত থকা
প্ৰতিযোগিতামূলক চাপ হ্ৰাস পায় আৰু দ্বিধামূলক সংঘাতৰ অন্ত পৰে।
১৮। 'Operation Desert Storm' কি? অথবা প্রথম উপসাগৰীয় যুদ্ধ
বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ ১৯৯০ চনৰ আগষ্ট মাহত ইৰাকে কুৱেইট দখল কৰে। কূটনৈতিক হেঁচা বিফল
হোৱাত, ৰাষ্ট্ৰসংঘই সামৰিক অভিযানৰ সিদ্ধান্ত লয়। ৩৪ খন ৰাষ্ট্ৰৰ ৬,৬০,০০০ সৈন্য ইৰাকৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ
দিয়ে আৰু কুৱেইট মুক্ত হয়। এই অভিযানক ‘Operation Desert Storm’ নামেৰে জনা যায়।
১৯। উত্তেজনা প্রশমন বা Detente বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ সময়ছোৱাত দুয়োটা গোটৰ মাজত উত্তেজনা যথেষ্ট বৃদ্ধি পায়। এই বর্ধিত উত্তেজনা
হ্ৰাস কৰাৰ উদ্দেশ্যে, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ছোভিয়েট ৰাছিয়াই
কেইবাটাও বুজাবুজিৰ চুক্তিত স্বাক্ষৰ কৰে। এই চেষ্টা আৰু চুক্তিসমূহক
"উত্তেজনা প্রশমন" (Détente) বুলি কোৱা হয়।
২০। শীতল যুদ্ধ 'শীতল' হৈ থাকিল 'গৰম' যুদ্ধলৈ কিয়
পৰিৱৰ্তিত নহ'ল?
উত্তৰঃ আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট ৰাছিয়া—এই দুটা পৰস্পৰবিৰোধী মহাশক্তিৰ মাজত শীতল যুদ্ধ
আৰম্ভ হয়। দুয়োখন দেশই সম্মুখ সমৰ এৰাই চলিছিল, কাৰণ তেওঁলোক পাৰমাণবিক শক্তিধৰ আছিল। যুদ্ধ হ’লে উভয় পক্ষৰেই ভয়ংকৰ
ক্ষতি হ’ব বুলি জানি, তেওঁলোকে যুদ্ধত আগবাঢ়িব খোজা নাছিল পাৰমাণবিক অস্ত্রৰ মজুতেই বাস্তৱিক যুদ্ধ বাধা পাইছিল আৰু শীতল
যুদ্ধত পৰিণত হৈছিল।
২১। শীতল যুদ্ধৰ ভেটি সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ আধাৰভূত ধাৰণাসমূহঃ
- ৰাছিয়াৰ শক্তি বৃদ্ধিৰ ভয়ঃ পশ্চিমীয়া
দেশসমূহে বিশ্বাস কৰিছিল যে ৰাছিয়াৰ শক্তি বৃদ্ধিৰে বিশ্বশান্তি বিপন্ন হ’ব
পাৰে। সেয়েহে তেওঁলোকে নিজ নিজ আণবিক
অস্ত্ৰভাণ্ডাৰ বৃদ্ধি কৰি নিরাপত্তা
নিশ্চিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। ৰাছিয়াইও পাল্টা নিজৰ সামৰিক
শক্তি বৃদ্ধিত গুৰুত্ব দিয়ে।
- সাম্যবাদ বনাম পুঁজিবাদৰ সংঘৰ্ষঃ দ্বিতীয়
মহাযুদ্ধৰ পিছত দুয়ো পক্ষই বিশ্বাস কৰিছিল যে সাম্যবাদ আৰু পুঁজিবাদৰ মাজত
সংঘৰ্ষ হবই। সেয়েহে সামৰিকভাৱে সাজু হোৱাটো প্ৰয়োজন বুলি ধাৰণা কৰিছিল।
- আদৰ্শগত সহযোগিতাঃ দুয়ো গোটে বিশ্বাস কৰিছিল যে একেই ধৰণৰ আদৰ্শ থকা দেশৰ লগত জোট বাঁধিলে নিৰাপত্তা নিশ্চিত হ’ব পাৰে।
- মুক্তি বনাম স্বেচ্ছাচাৰিতাঃ পশ্চিমীয়া
দেশসমূহে নিজৰক স্বাধীনতাৰ পৃষ্ঠপোষক আৰু ৰাছিয়াক স্বেচ্ছাচাৰিতাৰ পৃষ্ঠপোষক হিচাপে প্ৰচাৰ কৰিছিল।
- সাম্যবাদী আন্দোলনবিৰোধীতাঃ পশ্চিমীয়া
দেশসমূহে সাম্যবাদী আন্দোলন দমন কৰাৰ নীতি গ্ৰহণ কৰিছিল। গ্ৰীচৰ পৰা
ভিয়েটনামলৈ বিভিন্ন ঠাইত তেওঁলোকৰ হস্তক্ষেপ এই নীতিতেই আধাৰিত আছিল।
২২। ইউৰোপীয় সংঘ কি?
উত্তৰঃ ১৯৪৫ চনত দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছত ইউৰোপৰ দেশসমূহ অর্থনৈতিক সংকটত পৰে। এই
সংকটৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰিবলৈ আমেৰিকাই মার্শাল পৰিকল্পনাৰ অধীনত সহায় আগবঢ়ায়। ১৯৪৮ চনত ইউৰোপীয় অৰ্থনৈতিক
সহযোগিতা সংগঠন গঠন হয়, যাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিততে ১৯৯২ চনত ইউৰোপীয় সংঘ (EU) গঠিত হয়।
সৰ্বপ্ৰথমে এটা অর্থনৈতিক সংস্থা হিচাপে গঠিত হলেও,
সময়ৰ লগে লগে
ইউৰোপীয় সংঘ ৰাজনৈতিক সংস্থা হিচাপেও নিজক গঢ়ি তোলে। যদিও ইয়াৰ নিজস্ব
সংবিধান নাই, তথাপি পতাকা, সংগীত, প্ৰতিষ্ঠা দিৱস আৰু মুদ্রা (ইউৰো) আছে। এই সংঘই আন ৰাষ্ট্ৰৰ
সৈতে উমৈহতীয়া বৈদেশিক নীতি আৰু কিছু পৰিমাণে প্ৰতিৰক্ষা নীতি অনুসৰণ কৰে।
ইউৰোপীয় সংঘ বিশ্বৰ আটাইতকৈ ধনী অঞ্চল। ২০০৫ চনত ইয়াৰ আয়
আছিল প্ৰায় 12 অযুত কোটি ডলাৰ। ইয়াৰ মুদ্রা ইউৰো আমেৰিকাৰ ডলাৰৰ বিকল্প হিচাপেও বিবেচনা কৰা
হয়। ইয়াৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামৰিক প্ৰভাৱ ইউৰোপৰ বাহিৰে এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাতো পৰিছে। ইয়াৰ সামৰিক
শক্তি বিশ্বত দ্বিতীয় বৃহত্তম, আৰু ফ্ৰান্স আৰু ব্ৰিটেইন ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদৰ স্থায়ী
সদস্য।
২৩। দ্বিতীয় শীতল যুদ্ধৰ বিষয়ে চমুটোকা লিখা।
উত্তৰঃ ১৯৭৯ চনৰ ২৪ ডিচেম্বৰত, ছোভিয়েট ৰাছিয়াই আফগানিস্তান আক্রমণ কৰি
ৰাষ্ট্ৰপতি আমিনক হত্যা কৰে আৰু ১৯৮০ চনৰ ১ জানুৱাৰীত বৰাক কৰ্মলক নতুন
ৰাষ্ট্ৰপতি হিচাপে বহুৱায়। এই কাৰ্যই আমেৰিকাৰ তীব্ৰ বিৰোধিতাৰ সৃষ্টি কৰে। এই
সময়ছোৱাত আফগানিস্তানত ছোভিয়েট বাহিনীয়ে মুজাহিদীনসকলৰ সৈতে দীৰ্ঘ
সময় ধৰি যুদ্ধ কৰে।
১৯৭৯-১৯৮৫ চনলৈ আফগানিস্তানৰ যুদ্ধই দ্বিতীয় শীতল যুদ্ধ বা নতুন শীতল যুদ্ধ হিচাপে অভিহিত হয়। এই সময়চোৱাত আমেৰিকা
আৰু ৰাছিয়াৰ মাজত উত্তেজনা যথেষ্ট বৃদ্ধি পায়।
১৯৮৫ চনত মিখাইল গৰ্বাচেভ ৰাছিয়াৰ শাসনভাৰ
লোৱাত পৰিস্থিতি কিছু পৰিৱর্তিত হয়। তেওঁ ১৯৮৮ চনত এখন শান্তিচুক্তি কৰে, আৰু তাৰ জৰিয়তে ১৯৮৯ চনৰ ১৫
ফেব্ৰুৱাৰীত ছোভিয়েট বাহিনী আফগানিস্তানৰ পৰা সম্পূৰ্ণ ৰূপে পিছুহটে।
এই সময়ছোৱাত–
- ৰাষ্ট্ৰসংঘ ছোভিয়েট সেনা প্রত্যাহাৰৰ অনুৰোধ জনায়।
- আমেৰিকাই ৰাছিয়াৰ ওপৰত অৰ্থনৈতিক অবৰোধ আৰোপ কৰে।
- ১৯৮০ চনত ৰাছিয়াত অনুষ্ঠিত অলিম্পিক খোলক আমেৰিকাই
বর্জন কৰে, যাৰ বাবেই ৰাছিয়াই নৰম দৃষ্টিভংগী অবলম্বন কৰিবলৈ
বাধ্য হয়।
সেয়েহে এই সময়ছোৱাত ছোভিয়েট ৰাছিয়া আৰু আমেৰিকা
যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সংঘাত, অপ্ৰত্যক্ষ যুদ্ধ আৰু কূটনৈতিক উত্তেজনাৰ সৃষ্টি
হয়, যাক দ্বিতীয় শীতল যুদ্ধ বুলি কোৱা হয়।
ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। দ্বিতীয় মহাসমৰ সংঘটিত হোৱাৰ কাৰণসমূহ কি কি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ প্ৰথম মহাযুদ্ধৰ অন্ত ১৯১৯ চনৰ ভাৰ্সাই সন্ধিৰে হৈছিল। এই সন্ধিৰে
যুদ্ধ শেষ হোৱা যদিও ফৰাচী সেনাধ্যক্ষ ফচে কৈছিল, “এইখন সন্ধি নহয়,
কুৰি বছৰৰ
যুদ্ধবিৰতি।” ঠিক তেনে হয়—১৯৩৯ চনত দ্বিতীয় মহাযুদ্ধ আৰম্ভ হয়। এই যুদ্ধৰ মূল
কাৰণসমূহ হ'ল:
(ক) ভাৰ্সাই সন্ধিৰ অপৰ্যাপ্ততা ভাৰ্সাই সন্ধিৰে জাৰ্মানীক
কঠোৰভাৱে দমন কৰা হ'ল:
- জাৰ্মানীৰ পৰা উপনিবেশ আৰু ভূখণ্ড কাঢ়ি লোৱা হ'ল।
- অভাবনীয় ক্ষতিপূৰণ দিবলগীয়া হ'ল।
- নৌ বাহিনী, বিমান বাহিনী নিষিদ্ধ কৰা হ'ল।
- সৈন্যবল সীমিত কৰা হ'ল।
- দেশৰ খনিজ সম্পদ বিদেশীৰ হাতলৈ গ'ল।
এইবোৰে জাৰ্মান জাতিৰ মাজত ঘূণ আৰু প্ৰতিশোধস্পৃহা জন্ম দিলে।
(খ) হিটলাৰৰ উত্থান আৰু আগ্ৰাসন
- ১৯৩৩ চনত হিটলাৰে ক্ষমতা গ্ৰহণ কৰে।
- তেওঁ পোলেণ্ড, অষ্ট্ৰিয়া, চেকোশ্লোভেকিয়া দখল কৰিবলৈ আগবাঢ়ে।
- ভাৰ্সাই সন্ধিৰ নিয়ম উলংঘা কৰি আগ্ৰাসী নীতি অবলম্বন কৰে।
- পোলেণ্ডৰ ওপৰত দাবী তুলিলে, ইংলেণ্ড আৰু ফ্ৰান্সৰ প্ৰতিক্ৰিয়াই যুদ্ধ
আৰম্ভ কৰে।
(গ) অস্ত্রহীনতা সন্দৰ্ভত জাৰ্মানীৰ বিৰোধিতা
- ১৯৩৩ চনত নিৰস্ত্রীকৰণ সন্মিলনত জাৰ্মানীয়ে
ফ্ৰান্সৰ সমান সৈন্যবল ৰখাৰ প্ৰস্তাব দিয়ে।
- ফ্ৰান্সে অস্বীকাৰ কৰাত জাৰ্মানীয়ে সন্মিলন ত্যাগ কৰে আৰু সৈন্য শক্তি বৃদ্ধিত মনোনিবেশ কৰে।
- পাছত জাতিসংঘ ত্যাগ কৰি যুদ্ধ সাজু কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।
(ঘ) সাম্ৰাজ্যবাদী শক্তিসমূহৰ আগ্ৰাসন
- জাপানে মাঞ্চুৰিয়া আৰু চীন অধিকাৰ কৰে।
- ইটালীয়ে আফ্ৰিকাৰ বিভিন্ন অঞ্চলত উপনিবেশ স্থাপন কৰে।
- জাৰ্মানীয়ে ইউৰোপত অঞ্চল দখল কৰে।
এই শক্তিসমূহৰ আগ্ৰাসনে বিশ্বশান্তি বিঘ্নিত কৰে।
(ঙ) জাতিসংঘৰ দুৰ্বলতা
- সদস্যৰ মাজত সহযোগিতা আৰু ঐক্যৰ অভাৱ আছিল।
- অর্থনৈতিক আৰু সামৰিক ক্ষমতা কম আছিল।
- কছ আৰু আমেৰিকাৰ বাহিৰত থকাৰ ফলত সংগঠন অধিক দুৰ্বল হয়।
এই কাৰণে, আগ্ৰাসী শক্তিসমূহে জাতিসংঘৰ অক্ষমতাৰ সুবিধা লৈ যুদ্ধ আৰম্ভ কৰে।
২। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পূর্বাভাসৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ প্ৰেক্ষাপটঃ গণতন্ত্ৰৰ প্ৰতিঅনাস্থা আৰু ফেছিবাদৰ উত্থান
(১) গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি আনাস্থা
- প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত ইউৰোপৰ বহু দেশত গণতন্ত্ৰৰ ওপৰত জনসাধাৰণৰ বিশ্বাস হ্ৰাস পায়।
- কছিয়াত ষ্টেলিনৰ আমলত সমাজবাদৰ আদৰ্শৰ বিকৃতি ঘটিল।
- সোঁপন্থী আৰু সংৰক্ষণশীল শাসক গোষ্ঠী বহু
দেশত ক্ষমতা দখল কৰে।
- ইংলেণ্ড, ফ্ৰান্স আৰু জাৰ্মানীত সোঁপন্থী দলৰ
শাসন আছিল।
- স্পেইনত সোঁপন্থী আৰু বাওঁপন্থীৰ মাজত গৃহযুদ্ধ আৰম্ভ হয়।
- পোলেণ্ডত স্বৈৰতান্ত্ৰিক শাসন প্ৰচলিত হয়।
- অষ্ট্ৰিয়া আৰু যুগোশ্লাভিয়াত গণতান্ত্ৰিক
ব্যৱস্থা ধ্বংস হৈ একনায়ক শাসনৰ আৰম্ভ হয়।
(২) ১৯২৯ চনৰ জগতজুৰি অৰ্থনৈতিক মন্দা
- এই বিশ্বজুৰি অৰ্থ-সংকট গণতান্ত্ৰিক
শাসনত আস্থা কমাই দিলে।
- বহু দেশৰ জনসাধাৰণ একনায়কত্বৰ ওপৰত বিশ্বাস কৰিব আৰম্ভ কৰে।
(৩) ফেছিবাদৰ উত্থান
- ইটালীত ফেছিষ্ট দলৰ উত্থান হয়।
- ইটালীৰ জাতীয় ঐক্য, শৃঙ্খলা, আৰু শক্তিৰ
নামেৰে মুছোলিনিয়ে গণতন্ত্ৰ উৎখাত কৰে।
- স্পেইনৰ ফ্ৰাংকো ফেছিবাদী নোহোৱাকৈও ইটালী আৰু নাৎসী
জাৰ্মানীৰ পৰা সহায় পায়।
- ফ্ৰাংকোৰ বিজয়ে ইউৰোপত ফেছিবাদৰ প্ৰচাৰ বৃদ্ধি কৰে।
(৪) জাতিসংঘৰ দুৰ্বলতা আৰু ব্যর্থতা
- ইটালীয়ে আবিছিনিয়া আক্রমণ কৰাত জাতিসংঘে বিৰোধিতা কৰিলে।
- কিন্তু বহুতো দেশ ইটালীৰ লগত বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক ছেদ কৰাত
অস্বীকাৰ কৰে।
- ইংলেণ্ডৰ বৈদেশিক সচিব ছেমুৱেল হোৰে ইটালীৰ হাতত
আবিছিনিয়াৰ অংশ দিবলৈ প্ৰস্তাৱ দিছিল।
- এই অনমনীয় মনোভাৱৰ বাবে মুছোলিনিয়ে অবাধে অভিযান চলাব পাৰিলে।
(৫) হিটলাৰৰ আগ্ৰাসী নীতি
- বাইনলেণ্ড অধিকাৰৰ জৰিয়তে হিটলাৰে ফ্ৰান্স আৰু ইংলেণ্ডৰ দুৰ্বলতা অনুভৱ কৰে।
- হিটলাৰে জাৰ্মানীত অভূতপূৰ্ব ৰণ-সজ্জা আৰু সামৰিক প্ৰস্তুতি আৰম্ভ কৰে।
- বিশ্ব নিৰস্ত্রীকৰণ সন্মিলনৰ ব্যর্থতাৰ পাছত হিটলাৰৰ উদ্যম দুগুণে বৃদ্ধি
পায়।
- ফ্ৰান্স আৰু ইংলেণ্ড হিটলাৰৰ বিৰুদ্ধে কঠোৰ পদক্ষেপ ল’ব
নোৱাৰিলে।
(৬) গণতান্ত্রিক দেশসমূহৰ ব্যর্থতা
- আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে গণতান্ত্ৰিক দেশসমূহৰ মাজত ঐক্য স্থাপনৰ
চেষ্টা কৰিছিল।
- কিন্তু বৃটিছ প্ৰধানমন্ত্ৰী হিটলাৰ-বিৰোধী ঐক্য গঠন কৰিবলৈ অমান্তি হৈছিল।
- এন্টনি ইডেনৰ অনুৰোধ সত্বেও কোনো দৃঢ় প্ৰতিক্ৰিয়া গ্ৰহণ কৰা নহ'ল।
- তোষণ নীতিৰ বাবে মিত্রশক্তি হিটলাৰ-মুছোলিনিৰ বিৰুদ্ধে
একজোট হ’ব নোৱাৰিলে।
(৭) যুদ্ধ অনিবার্য হ’বলৈ ধৰিল
- জাতিসংঘৰ ব্যর্থতা, গণতন্ত্ৰৰ অৱহেলা, ফেছিবাদৰ
উত্থান আৰু আগ্ৰাসনে বিশ্বযুদ্ধৰ মাটি প্রস্তুত কৰে।
- দেশবোৰে নিজ নিজৰ স্বাৰ্থ আৰু শক্তি প্ৰদৰ্শনৰ উদ্দেশ্যে, একটি নতুন বিশ্বযুদ্ধৰ দিশে আগবাঢ়ে।
গণতন্ত্ৰৰ প্ৰতিঅনাস্থা, বিশ্বঅর্থনৈতিক মন্দা,
জাতিসংঘৰ ব্যর্থতা,
আৰু ফেছিবাদৰ
বিস্তাৰ — এই সকলো মিলি দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সূচনা কৰে।
৩। "ভার্চাই সন্ধিব ত্রুটিবিলাকৰ বাবেই দ্বিতীয় মহাসমৰৰ সূচনা
হৈছিল"। এই উক্তি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পৃথিৱীৰ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ সূচনাৰ পিছে মূল কাৰক আছিল ভাৰ্সাই সন্ধিৰ ত্ৰুটি।
এই সন্ধিত জার্মানীৰ ওপৰত যি কঠোৰ আৰু অপমানজনক চৰ্ত আৰোপ কৰা হৈছিল, সেয়াই জাৰ্মানসকলৰ
মনে দুঃখ আৰু প্ৰতিশোধৰ মনোভাৱ সৃষ্টি কৰিছিল। বিজেতা শক্তিসকলে সহানুভূতিৰ অভাৱ
দেখুওৱাত আৰু সন্ধিৰ কোনো ধাৰাক জার্মানীৰ মতামত বা সুবিধা বিবেচনা নকৰাত এনে
পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি হয়।
ভাৰ্সাই সন্ধিৰ বিশেষ ধাৰাসমূহ হ'ল—
- (ক) আলচেচ আৰু লৰেইন অঞ্চল ফ্ৰান্সক দিয়া হ'ল।
- (খ) চীন, থাইলেণ্ড, ইজিপ্ত আদি দেশত থকা জার্মানীৰ স্বত্বসমূহ
হৰাই দিলে।
- (গ) সকলো উপনিবেশ মিত্রশক্তিক দিয়ে দিলে।
- (ঘ) জার্মানীৰ সেনা, নৌ-বাহিনী আৰু বিমান বাহিনীত কঠোৰ সীমা
আৰোপ কৰা হ'ল।
- (ঙ) জার্মানীক মহাযুদ্ধৰ ক্ষতিপূৰণৰ বাবে বৰং অধিক অর্থ দিবলৈ বাধ্য কৰা হ'ল।
এইসকল ধাৰা জাৰ্মানীৰ ৰাষ্ট্ৰীয় গৌৰৱ আৰু
অৰ্থনৈতিক স্থিতিত গভীৰ আঘাত দিলে। ফলস্বৰূপে জার্মানিসকলে সন্ধিৰ ধাৰাসমূহ মানি ল'বলৈ অস্বীকাৰ কৰিলে
আৰু প্ৰতিশোধৰ পথ বাচি ললে। এইদৰে, ভাৰ্সাই সন্ধিতেই দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ বীজ বোৱা
হৈছিল।
৪। দ্বিতীয় মহাসমৰৰ ফলাফলসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত বহু গভীৰ পৰিৱৰ্তনৰ জন্ম দিছিল। এই
যুদ্ধৰ ফলাফলসমূহ তলত দিয়া মতে উল্লেখযোগ্য—
(১) ব্যাপক ধ্বংস আৰু হতাহত বৃদ্ধিঃ প্ৰথম মহাযুদ্ধৰ তুলনাত
দ্বিতীয় মহাযুদ্ধত বহু গুণে ধ্বংসৰ পৰিমাণ অধিক আছিল। এই যুদ্ধত প্ৰায় আঢ়ৈ কোটি
লোক নিহত আৰু প্ৰায় চাৰে তিনি কৌটি লোক আহত হৈছিল। কোটি কোটি টকা খৰচ হৈছিল,
আৰু বহু ঘৰ-বাৰী
সম্পূৰ্ণৰূপে বিধ্বস্ত হৈছিল। এইজন্য বহু পৰিয়াল দুখ-কষ্টত পৰি গ’ল।
(২) পৰিবেশ দূষণঃ বিশেষকৈ হিৰোছিমা আৰু নাগাছাকি নগৰসমূহত আণৱিক
বোমা পৰাৰ ফলত পৰিবেশ ভয়ংকৰভাৱে দূষিত হৈছিল। বন্দুক, টেংক, আৰু অন্যান্য
অস্ত্ৰৰ ব্যৱহাৰৰ ফলত বহু অঞ্চলত বায়ু-প্ৰদূষণ বৃদ্ধি পাইছিল।
(৩) অস্ত্ৰৰ প্ৰতিযোগিতাঃ এই যুদ্ধৰ পাছত বিভিন্ন শক্তিধৰ দেশৰ মাজত
মাৰণাস্ত্ৰ, বিশেষকৈ আণৱিক অস্ত্ৰৰ উৎপাদনত এক কঠিন প্ৰতিযোগিতা আৰম্ভ হৈছিল। ৰক্ষা নীতিৰ
অংশ হিচাপে দেশসমূহে অস্ত্ৰ ভাণ্ডাৰ বিস্তাৰ কৰিলে।
(৪) অক্ষশক্তিৰ পতনঃ এই যুদ্ধই ৰোম-বার্লিন-টকিঅ' অক্ষশক্তিৰ পতন
ঘটালে। জার্মানীক চাৰিটা খণ্ডত বিভক্ত কৰি ইংলেণ্ড, আমেৰিকা, ফ্ৰান্স আৰু ৰাছিয়াই
নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণত লৈছিল। পশ্চিম খণ্ড তিনিটাৰ সংযোগেৰে জাৰ্মান যুক্তৰাষ্ট্ৰীয়
গণৰাজ্য আৰু পূব খণ্ডত জাৰ্মান গণতান্ত্ৰিক গণৰাজ্য গঠিত হৈছিল। ইটালী আৰু জাপানে
তেওঁলোকৰ অধিকৃত অঞ্চল হেৰুৱালে আৰু স্বাধীনতা স্বীকাৰ কৰিছিল। যুদ্ধৰ ক্ষতিপূৰণতো
দিয়াৰ বাধ্যবাধকতা আছিল।
(৫) ইউৰোপীয় শক্তিৰ পতনঃ ইংলেণ্ড, ফ্ৰান্স আদি শক্তিশালী
ইউৰোপীয় ৰাষ্ট্ৰসমূহ সামৰিক আৰু আৰ্থিক দিশত দুর্বল হৈ দ্বিতীয় শ্ৰেণীৰ শক্তিত
পৰিণত হয়। তেওঁলোকৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰভাৱ হ্ৰাস পায়।
(৬) নতুন দুটা মহাশক্তিৰ উত্থানঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ ফলত
ৰাছিয়া আৰু আমেৰিকা দুয়োটা নতুন শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে। দুয়োখন
দেশেই নিজৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ লক্ষ্যত বিদেশনীতি ৰূপায়ণ কৰিছিল।
(৭) শক্তিগোষ্ঠীৰ বিভাজন আৰু শীতল যুদ্ধঃ পৃথিৱী দুটা শক্তিগোষ্ঠীত
বিভক্ত হয়—আমেৰিকাৰ নেতৃত্বত পুঁজিবাদী গোট আৰু ৰাছিয়াৰ নেতৃত্বত সমাজবাদী গোট। এই
বিভাজনে শীতল যুদ্ধৰ জন্ম দিছিল।
(৮) ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সৃষ্টিঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ এটা অন্যতম ফলাফল আছিল
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ গঠন। জাতিসংঘৰ ব্যৰ্থতাৰ পাছত শান্তি-সুৰক্ষা আৰু সহযোগিতাৰ উদ্দেশ্যে
১৯৪৫ চনত ৰাষ্ট্ৰসংঘ গঠন কৰা হয়।
(৯) ব্ৰিটিছ কমনৱেল্থৰ ৰূপান্তৰঃ ব্ৰিটিছ উপনিবেশসমূহত
স্বাধীনতা আন্দোলন জোৰ পাইছিল। স্বাধীনতা প্ৰাপ্ত দেশসমূহে ইংলেণ্ডৰ সৈতে সম্পৰ্ক
ৰখাৰ উদ্দেশ্যে কমনৱেল্থৰ সদস্য হয়। ইয়াৰ নাম হয় “Commonwealth of Nations”।
(১০) উপনিবেশবাদৰ পতনঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ সময়ত মিত্রশক্তিয়ে জাতীয়তাবাদ
আৰু গণতন্ত্ৰৰ সঁকল্প ব্যক্ত কৰিছিল। যুদ্ধৰ পিছত ইউৰোপীয় দেশসমূহ দুর্বল হৈ পৰিল
আৰু এচিয়া-আফ্ৰিকাৰ বহু দেশ স্বাধীনতা লাভ কৰিলে। এইদৰে দ্বিতীয় মহাযুদ্ধই
উপনিবেশবাদৰ শেষলৈ আগবঢ়ালে।
৫। শীতল যুদ্ধ মানে কি? শীতল যুদ্ধৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ অৰ্থ হৈছে—দুখন শত্রুভাবাপন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সামৰিক যুদ্ধ নহয়,
কিন্তু ৰাজনৈতিক,
কূটনৈতিক, ভাৱাদৰ্শগত আৰু
অর্থনৈতিক সংঘাত। এই যুদ্ধত অস্ত্ৰ ব্যৱহাৰ নকৰি প্ৰচাৰ, চুক্তি, সামৰিক সহায়,
আৰু কূটনীতিৰ জৰিয়তে
প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ চেষ্টা কৰা হয়। কিছুমান চিন্তাবিদে ইয়াক “প্ৰচাৰ যুদ্ধ” (Propaganda
War) বুলি ক'ছে।
দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছত আমেৰিকা
যুক্তৰাষ্ট্ৰ (গণতন্ত্ৰ) আৰু ছোভিয়েট ৰাছিয়া (সাম্যবাদ)ৰ মাজত উদ্ভৱ হোৱা
এই সংঘাতকেই শীতল যুদ্ধ বুলি কোৱা হয়। ইয়াত একে সময়তে যুদ্ধৰ প্রস্তুতি চলি থাকিলেও সেয়া গৰম যুদ্ধত
পৰিণত নহয়। এজন বিশেষজ্ঞৰ মতে, “শীতল যুদ্ধ হৈছে গৰম শান্তি”,
আৰু জন এফ কেনেডিয়ে
ইয়াক “তিক্ত শান্তি” বুলি অভিহিত কৰিছিল।
শীতল যুদ্ধৰ বৈশিষ্ট্যঃ
- সামৰিক শক্তিৰ প্ৰয়োগ নকৰি বৌদ্ধিক আৰু কূটনৈতিক প্ৰতিদ্বন্দিতা
- প্ৰচাৰ যুদ্ধ, সামৰিক চুক্তি, সাহায্য নীতিৰ
মাধ্যমে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ
- দুটা শিবিৰত বিশ্ব বিভক্ত: আমেৰিকাৰ নেতৃত্বত পুঁজিবাদ আৰু ৰাছিয়াৰ
নেতৃত্বত সমাজবাদ
ইতিহাসত প্ৰথমবাৰৰ বাবে "শীতল যুদ্ধ" শব্দটো Bernard
Baruch-এ ১৯৪৭ চনৰ ১৬ এপ্ৰিলত ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
শেষতঃ ১৯৯১ চনত ছোভিয়েট ৰাছিয়া ভাঙি পৰাৰ পিছত বহুখন প্রজাতন্ত্র স্বাধীন হয় আৰু তাৰ
লগে লগে শীতল যুদ্ধৰো অন্ত ঘটে।
৬। শীতল যুদ্ধ উৎপত্তিৰ কাৰণসমূহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ উৎপত্তিৰ পেছত বিভিন্ন ঐতিহাসিক, ৰাজনৈতিক আৰু ভাৱাদৰ্শগত
কাৰণ আছিল। সেইবোৰ তলত সংক্ষিপ্তভাবে আৰু স্পষ্ট ভাষাত ব্যাখ্যা কৰা হ’ল—
১. শান্তি চুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত মতভেদ: দ্বিতীয় মহাসমৰ শেষত ইটালী,
যুগোশ্লাভিয়া আৰু
আফ্ৰিকাৰ ইটালীয় উপনিবেশসমূহক লৈ শান্তি চুক্তিৰ আলোচনা চলিছিল। এই আলোচনাত
ছোভিয়েট ৰাছিয়া আৰু পশ্চিমীয়া দেশসমূহৰ মাজত মতপার্থক্য দেখা দেয়। বিশেষকৈ পটছডাম
আৰু লণ্ডন বৈঠকত ইটালী আৰু ত্ৰিয়েষ্টিৰ বিষয়ে তীব্ৰ মতভেদ হয়। এই বিভাজনে দুই
পক্ষৰ সন্দেহ আৰু উত্তেজনা বঢ়াই দিয়ে।
২. আদর্শগত বিভেদ: আমেৰিকা গণতন্ত্ৰ আৰু পুঁজিবাদৰ পক্ষে, ছোভিয়েট ৰাছিয়া
সমাজবাদ আৰু সাম্যবাদৰ পক্ষে আছিল। এই দুই আদৰ্শ একে সময়ত সহাবস্থান কৰিব নোৱাৰে
বুলি ভাবা হৈছিল, আৰু এই আদৰ্শগত সংঘাতে শীতল যুদ্ধৰ জন্ম হয়।
৩. দ্বি-পাক্ষিক ৰাজনীতি (Bi-polar World): যুদ্ধৰ পিছত বিশ্বখন দুটা
শক্তিশালী শিবিৰত বিভক্ত হয়—একত আমেৰিকা, আনত ৰাছিয়া। ইংলেণ্ড আৰু ফ্ৰান্স আগৰ দৰে
শক্তিশালী নাথাকিলেও এই দুই খনে বিশ্ব ৰাজনীতিৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে। ফলত,
শীতল যুদ্ধৰ পৰিসৰ
বিশ্বজুৰি বিস্তৃত হয়।
৪. ছোভিয়েটৰ প্ৰতি সাহাৰ্য্যৰ অভাৱ: যুদ্ধকালীন সময়ত আমেৰিকাই
ছোভিয়েট ৰাছিয়াক আৰ্থিক সহায় দিয়া বুলি প্রতিশ্রুতি দিছিল। কিন্তু যুদ্ধৰ অন্তত
সেই সাহাৰ্য্য ঠিকমতে নাপাই ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ অসন্তুষ্টি জন্মে, যাৰ ফলত দুয়ো দেশৰ
মাজত সম্পর্ক তিক্ত হয়।
৫. আমেৰিকাত সাম্যবাদীৰ গুপ্ত কাৰ্যকলাপ: ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ গুপ্তচৰ
সকলে আমেৰিকাৰ পৰা আণৱিক বোমাৰ তথ্য চুৰি কৰাৰ অভিযোগ উত্থাপন হৈছিল। এই ঘটনাই
দুয়ো দেশৰ মাজত অবিশ্বাস আৰু তীব্ৰ উত্তেজনা সৃষ্টি কৰে।
৬. আণৱিক বোমাৰ গোপনীয়তা: দ্বিতীয় মহাসমৰত আমেৰিকাৰহে আণৱিক বোমা আছিল।
ছোভিয়েট ৰাছিয়াক গোপনে ৰাখি আমেৰিকাই হিৰোশিমা-নাগাছাকি ধ্বংস কৰিছিল। এই ঘটনাক
ছোভিয়েট নেতা ষ্টেলিনে “বিশ্বাসঘাতকতা” বুলি ঘোষণা কৰিছিল। ফলত, ছোভিয়েট ৰাছিয়া
সন্দেহবশত অধিক সতৰ্ক হয়।
৭. পূৱ ইউৰোপত সমাজবাদৰ বিস্তাৰ: পোলেণ্ড, বুলগেৰিয়া, হাংগেৰী, ৰুমানিয়া, যুগোশ্লাভিয়া,
চেক্সাভেকিয়া আদি
দেশত সাম্যবাদী চৰকাৰ গঠিত হয়। আমেৰিকাই ইয়াক নিজৰ প্ৰভাৱৰ ওপৰত আঘাত হিচাপে লৈ
সমাজবাদী বিস্তাৰৰ বিৰুদ্ধে কঠোৰ নীতি গ্ৰহণ কৰে।
৮. ইৰাণৰ বিষয়ে মতভেদ: সমৰৰ পিছত ইৰাণৰ পৰা বাহিনী আঁতৰাব বুলি
প্রতিশ্রুতি দিলেও ছোভিয়েট ৰাছিয়াই সেনা নহতিয়াল। ইৰাণৰ তেল-সম্পদৰ নিয়ন্ত্ৰণ লাভই
মূল উদ্দেশ্য আছিল বুলি আমেৰিকাই সন্দেহ কৰে, যাৰ ফলত মতভেদ বৃদ্ধি পায়।
৯. তুৰস্কৰ বিষয়ে মতভেদ: ছোভিয়েট ৰাছিয়াই দাৰ্দেনেলিছ আৰু বসফোৰাছ অঞ্চলত
সামৰিক ঘাঁটি স্থাপন কৰিবলৈ চাহিছিল। আমেৰিকাই এই চেষ্টাক বাধা দি তুৰস্কক আৰ্থিক
সহায় দিয়ে। এই ঘটনা ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ অসন্তুষ্টিৰ কাৰণ হয়।
১০. দ্বিতীয় যুদ্ধক্ষেত্ৰ সৃষ্টিত দেৰি: জার্মানীৰ বিৰুদ্ধে দ্বিতীয়
ফ্ৰন্ট খোলাৰ অনুৰোধ ৰাছিয়াৰ প্ৰধান ষ্টেলিনে আমেৰিকা-ব্ৰিটেইনলৈ কৰিছিল। কিন্তু
ইমান পলম হ'ল যে ৰাছিয়াৰ ওপৰত অধিক চাপ পৰে। এই ঘটনাও ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ ক্ষোভৰ কাৰণ হয়।
১১. ক্ষমতাৰ শূন্যতা: দ্বিতীয় মহাসমৰত জাৰ্মানী, ইটালি, জাপানৰ পৰাজয়ৰ পিছত
ইউৰোপ-এছিয়াত এক "ক্ষমতাৰ শূন্যতা" (Power Vacuum) সৃষ্টি হয়। এই স্থান
পূৰণৰ বাবে আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট ৰাছিয়াই প্ৰতিদ্বন্দিতা আৰম্ভ কৰে।
১২. প্রাচ্যৰ ৰাজনীতি: জাপান, কোৰিয়া আৰু চীনক লৈ ছোভিয়েট ৰাছিয়া আৰু আমেৰিকাৰ
মাজত মতভেদ হয়। চীনৰ গৃহযুদ্ধত ছোভিয়েটে মাও ত্সে তুংক সহায় কৰে আৰু আমেৰিকাই
চিয়াং কাই চেকক। এই বিষয়েও শীতল যুদ্ধক তীব্ৰ কৰে।
৭। শীতল যুদ্ধৰ পাঁচটা ভেটি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ সময়ত আমেৰিকা আৰু ৰুছিয়াৰ মাজত সংঘটিত উত্তেজনা আৰু দ্বন্দ্ব
কিছুমান মুখ্য ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লোৱা হৈছিল। সেই ধাৰণাবোৰ তলত উল্লেখ কৰা
হৈছে:
(ক) শক্তি সঞ্চয়ৰ ধাৰণা: পশ্চিমীয়া দেশসমূহ ভাবিছিল যে ৰুছিয়াৰ শক্তি
বৃদ্ধি বিশ্বশান্তিৰ বাবে বিপজ্জনক। সেয়েহে তেওঁলোকে আণৱিক অস্ত্ৰৰ জোখ বৃদ্ধি কৰি
নিজৰ নিৰাপত্তা নিশ্চিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। ৰুছিয়াও এইকেই দেখে নিজৰ সামৰিক শক্তি
বঢ়ায়।
(খ) গোষ্ঠীগত সংঘৰ্ষৰ আশঙ্কা: দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছত পুঁজিবাদী আৰু সমাজবাদী
গোষ্ঠীৰ মাজত সংঘাত হব বুলি বিশ্বাস জন্মে। সেই কাৰণে দুয়ো গোটে ভবিষ্যতৰ সংঘাতৰ
বাবে সামৰিকভাৱে সাজু হয়।
(গ) আদৰ্শগত সহযোগিতাৰ বিশ্বাস: দুয়ো শক্তিৰেই বিশ্বাস আছিল
যে নিজৰ আদৰ্শৰে মিল থকা দেশৰ সৈতে মাত্ৰ সহযোগিতা কৰিলে নিৰাপত্তা নিশ্চিত হব
পাৰে। সেয়েহে তেওঁলোকে নিজৰ শিবিৰ মজবুত কৰে।
(ঘ) মতাদর্শৰ যুদ্ধ: এই সংঘাতক ‘স্বাধীনতা’ বনাম ‘স্বেচ্ছাচাৰিতা’
বুলি ব্যাখ্যা কৰা হৈছিল। পশ্চিমীয়া দেশসমূহক স্বাধীনতাৰ পৃষ্ঠপোষক আৰু ৰুছিয়াক
স্বেচ্ছাচাৰী শাসনৰ সমর্থক হিচাপে চোৱা হৈছিল।
(ঙ) সাম্যবাদৰ বিৰোধিতা: পশ্চিমীয়া দেশসমূহ সাম্যবাদী আন্দোলন দমন কৰাৰ
নীতিত বিশ্বাস কৰিছিল। গ্ৰীচৰ পৰা ভিয়েটনামলৈ যিসকল ঠাইত হস্তক্ষেপ হৈছিল, সেই সকলোবোৰ কাৰ্যই
এই ধাৰণাৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল।
৮। শীতল যুদ্ধৰ বিভিন্ন পর্যায়সমূহ কি কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ বিভিন্ন পৰ্যায়
(ক) প্ৰথম পৰ্যায় (১৯৪৬-১৯৪৯): এই পৰ্যায়ত পশ্চিমীয়া
দেশসমূহ আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ মাজত গভীৰ সন্দেহ আৰু অবিশ্বাসৰ পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি
হয়। পশ্চিমীয়া শক্তিসমূহ বিশ্বাস কৰিছিল যে ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ ওপৰত চাপ সৃষ্টি কৰিলে
সাম্যবাদী বিস্তাৰ ৰোখিব পাৰি। আমেৰিকাই ১৯৪৭ চনৰ “ট্রুমেন ডকট্ৰিন” ৰ জৰিয়তে সাম্যবাদৰ
বিস্তাৰ ৰোধ কৰিবলৈ সামৰিক হস্তক্ষেপ আৰু ইউৰোপত “মাৰ্শাল আঁচনি”ৰ জৰিয়তে
অৰ্থনৈতিক পুনৰগঠন আৰম্ভ কৰিছিল। এই সময়ত আমেৰিকাৰ হাতে আণৱিক বোমাৰ একচেটিয়া
আধিপত্য আছিল।
(খ) দ্বিতীয় পৰ্যায় (১৯৪৯-১৯৫৩): এই সময়ছোৱাত ছোভিয়েট
ইউনিয়নে আণৱিক বোমাৰ সফল পৰীক্ষা কৰে, যাৰ ফলত দুয়োখন দেশই সমানভাৱে ভয়ংকৰ শক্তিশালী
হৈ উঠে। আমেৰিকাই ANZUS আৰু জাপানৰ সৈতে শান্তি চুক্তিৰে নিজৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। কোৰিয়া যুদ্ধ এই
সময়ছোৱাত সংঘটিত হয়, যিয়ে শীতল যুদ্ধক অধিক সংঘাতমূলক ৰূপ দিয়ে।
(গ) তৃতীয় পৰ্যায় (১৯৫৩-১৯৫৭): এই পৰ্যায়ত আমেৰিকাই SEATO
আৰু MEDO চুক্তিৰে দক্ষিণ-পূব
এছিয়া আৰু মধ্যপ্ৰাচ্যত নিজৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। ছোভিয়েট ইউনিয়নে পূব ইউৰোপৰ
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সৈতে ‘ৱাৰশ্ব চুক্তি’ স্বাক্ষৰ কৰি নিজৰ পক্ষবল গঢ়ি তোলে। দুয়োখন
দেশই সামৰিক ঘাঁটি স্থাপন আৰু অস্ত্ৰ মজুত বৃদ্ধি কৰে।
(ঘ) চতুৰ্থ পৰ্যায় (১৯৫৭-১৯৬২): এই পৰ্যায়ত দুয়ো দেশৰ মাজত
সহ-অৱস্থাপন নীতিৰে শান্তিৰ পথ অনুসন্ধান চলিছিল, কিন্তু তাৰ বিপৰীতে বার্লিন
সংকট আৰু কিউবা মিছাইল সংকট উদ্ভৱ হয়। কিউবাৰ পৰা ছোভিয়েট ক্ষেপণাস্ত্ৰ উঠাই নিয়াৰ
বিনিময়ত আমেৰিকাই কিউবাত আক্ৰমণ নকৰাৰ প্ৰতিশ্রুতি দিয়ে — এই চুক্তিৰে এক সম্ভাৱ্য
তৃতীয় বিশ্বযুদ্ধ ৰোধ হয়।
(ঙ) পঞ্চম পৰ্যায় (১৯৬২-১৯৬৯): এই সময়ছোৱাত পাৰমাণৱিক
অস্ত্ৰৰ ধ্বংসাত্মক প্ৰভাৱৰ গভীৰ বোধ জন্মে। ১৯৬৩ চনত Partial Test Ban
Treaty আৰু ১৯৬৮ চনত Nuclear Non-Proliferation Treaty স্বাক্ষৰিত হয়। ১৯৬৭ চনত
ভূ-পৃষ্ঠত, সাগৰত বা বায়ুত পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা নিষিদ্ধ কৰা চুক্তিও অনুষ্ঠিত হয়।
(চ) ষষ্ঠ পৰ্যায় – উত্তেজনা প্রশমন (১৯৬৯-১৯৭৮): এই সময়ছোৱাত ‘Detente’
অৰ্থাৎ উত্তেজনা
হ্ৰাসৰ যুগ আৰম্ভ হয়। আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ মাজত SALT-I চুক্তি স্বাক্ষৰ হয়।
পশ্চিম জাৰ্মানীৰ সৈতে ছোভিয়েট ইউনিয়নে শান্তিচুক্তি কৰে আৰু বার্লিন সংকটৰ সমাধান
বিচাৰে। এই সময়ছোৱাত দুয়োখন দেশত পৰস্পৰ সহ-অস্তিত্ব আৰু পৰস্পৰিক স্বাৰ্থৰ
গুৰুত্ব উপলব্ধি হয়।
(ছ) সপ্তম পৰ্যায় – SALT-II আৰু আফগান সংকট (১৯৭৯-১৯৮৫): ১৯৭৯ চনত SALT-II
চুক্তি স্বাক্ষৰিত
হয় যদিও আফগানিস্তানত ছোভিয়েট আগ্ৰাসনৰ ফলত উত্তেজনা পুনৰ বৃদ্ধি পায়। এই সময়চোৱাত
"নতুন শীতল যুদ্ধ"ৰ সূচনা হয়। কিন্তু দুই পক্ষই পুনৰ আলোচনাৰ প্ৰয়াস
অব্যাহত ৰাখে।
(জ) শীতল যুদ্ধৰ অন্ত (১৯৮৫-১৯৯১): ১৯৮৫ চনৰ পিছৰ পৰা ছোভিয়েট
অর্থনীতি দুৰ্বল হয়। ৰাষ্ট্ৰপতি মিখাইল গৰবাচেভে ‘গ্লাছনোস্ত’ আৰু ‘পেৰেস্ত্ৰইকা’
নীতিৰ মাধ্যমে ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ আনে। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অন্তৰ্গত
ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ বিদ্ৰোহ আৰু স্বাধীনতাৰ দাবীৰ ফলত ১৯৯১ চনত ছোভিয়েট ইউনিয়ন সম্পূৰ্ণ
ৰূপে বিখণ্ডিত হয়। ইয়াৰ লগে লগে শীতল যুদ্ধৰো অৱসান ঘটে।
৯। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ খণ্ডিতকৰণ আৰু শীতল যুদ্ধৰ সমাপ্তিৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছত বিশ্ব ৰাজনীতিত দুইটা শক্তিশালী গোষ্ঠীৰ উদ্ভৱ হয়—এটা
আছিল আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ নেতৃত্বত গঠিত পশ্চিমীয়া পুঁজিবাদী গোষ্ঠী আৰু আনটো
আছিল ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ নেতৃত্বত গঠিত পূবৰ সাম্যবাদী গোষ্ঠী। এই দুয়ো গোষ্ঠীৰ মাজত
সৰাসৰি যুদ্ধ নোহোৱাকৈ আদৰ্শ আৰু প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ দ্বন্দ্ব চলি থাকিল, যাক শীতল যুদ্ধ বুলি কোৱা হয়।
এই সময়ত আমেৰিকাই পুঁজিবাদৰ বিস্তাৰ আৰু ছোভিয়েট
ইউনিয়নে সাম্যবাদৰ প্ৰসাৰৰ চেষ্টা চলাইছিল। ফলস্বৰূপে দুয়ো পক্ষৰ মাজত সন্দেহ,
অবিশ্বাস আৰু
উত্তেজনাপূৰ্ণ পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি হয়। যুদ্ধ অথবা সম্পূৰ্ণ শান্তিৰ অৱস্থা নাথাকিও
বিশ্ব ৰাজনীতি স্থায়ীভাৱে বিভক্ত হৈ পৰে।
ছোভিয়েট ইউনিয়নে পূব ইউৰোপৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সৈতে
সামৰিক মিত্ৰতা গঢ়ে তোলে, যাৰ প্ৰতি উত্তৰস্বৰূপে আমেৰিকাই পশ্চিম ইউৰোপ,
জাপান, কানাডা, অস্ট্ৰেলিয়া আদি
ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে নিজৰ গোষ্ঠী গঢ়ে। দুয়ো গোষ্ঠীয়ে পৰস্পৰক শত্রু হিচাপে বিবেচনা
কৰিছিল। ছোভিয়েট ইউনিয়নে আমেৰিকাৰ সাম্রাজ্যবাদী মনোভাৱৰ বিৰোধিতা কৰিছিল, আৰু আমেৰিকাই
ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ সাম্যবাদী বিস্তাৰ ৰোধ কৰিবলৈ দৃঢ় পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিছিল।
শীতল যুদ্ধৰ অন্ত ১৯৮৫ চনৰ পৰা ছোভিয়েট
ইউনিয়নৰ ভিতৰত অৰ্থনৈতিক সমস্যাৰ সূচনা হয়। অধিক সামৰিক খৰচ আৰু অংগৰাষ্ট্ৰসমূহৰ
বিদ্ৰোহৰ ফলত ছোভিয়েট ইউনিয়ন দুর্বল হৈ পৰে। তেতিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰপতি মিখেইল গোৰৱেছেভে ‘গ্লাছনোস্ত’
(খোলাখুলি) আৰু ‘পেৰেস্ত্ৰইকা’ (সংস্কাৰ) নীতিৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক
পৰিৱর্তন আনে।
ইয়াৰ ফলস্বৰূপে, ১৯৯১ চনত ছোভিয়েট ইউনিয়ন
খণ্ডিত হয় আৰু বিশ্বৰ ভিতৰত চলি থকা এই উত্তেজনাৰ যুগৰ — শীতল যুদ্ধৰ — সমাপ্তি
ঘটে।
১০। বিশ্ব-ৰাজনীতিত শীতল যুদ্ধৰ প্ৰভাৱ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পাছত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ মাজত সৃষ্টি
হোৱা আদৰ্শগত আৰু ৰাজনৈতিক দ্বন্দ্বই শীতল যুদ্ধৰ সূচনা কৰে। এই যুদ্ধ সৰাসৰি
যুদ্ধৰ ৰূপত নহ’লেও বহু বছৰ ধৰি এক উত্তেজনাপূৰ্ণ পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰিছিল,
যি সমগ্ৰ বিশ্বৰ
ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি, সমাজ আৰু কূটনীতিৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল।
শীতল যুদ্ধৰ সুফলসমূহ:
(১) গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ আন্দোলনৰ জন্ম: শীতল যুদ্ধৰ সময়ত বহু
এশিয়ান, আফ্ৰিকান আৰু লেটিন আমেৰিকান দেশ কোনো গোষ্ঠীৰ লগত জড়িত নহ’ল। এই দেশসমূহে
গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ নীতি গ্ৰহণ কৰি “গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ আন্দোলন”-ৰ (NAM) সূচনা কৰে, যিয়ে ৰাষ্ট্ৰীয়
সার্বভৌমত্ব আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতাক গুৰুত্ব দিছিল।
(২) সৰু দেশসমূহৰ শক্তি বৃদ্ধি: শক্তিগোষ্ঠীসমূহে সৰু
দেশসমূহক নিজৰ গোটত সামিল কৰিবলৈ আগ্ৰহী হৈছিল। ফলস্বৰূপে এই দেশসমূহে নিজৰ
সিদ্ধান্ত নিজে লোৱাৰ অধিকাৰ আৰু আন্তর্জাতিক মান্যতা লাভ কৰিছিল।
(৩) অবহেলিত দেশসমূহক গুৰুত্ব: পূৰ্বে যিসকল দেশক উপেক্ষা
কৰা হৈছিল, সেইবোৰ দেশো দুয়ো শক্তিৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ হ’ল। ইয়ে সৰু ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ মৰ্যাদা
আৰু কূটনৈতিক শক্তি বৃদ্ধি কৰিলে।
(৪) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্যৰ উন্নয়ন: বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰ, যি আগতে যোগাযোগ
নাথাকিলেও, শক্তিগোষ্ঠীৰ অংশ হিচাপে একে প্লাটফর্মত আহি পৰস্পৰৰ সৈতে সম্পৰ্ক স্থাপন
কৰিলে।
(৫) সামৰিক সুৰক্ষাৰ নিশ্চয়তা: শক্তিগোষ্ঠীৰ সৈতে চুক্তিৰ
ফলত বহু ৰাষ্ট্ৰে বিদেশী আক্ৰমণৰ ভয়ৰ পৰা পৰিত্রাণ পালে। সামৰিক, প্ৰযুক্তিগত সহায়
আৰু ৰক্ষা চুক্তিয়ে তেওঁলোকক নিৰাপত্তা প্ৰদান কৰিলে।
(৬) অৰ্থনৈতিক সহায় লাভ: শক্তিগোষ্ঠীয়ে নিজৰ মিত্ৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহক আৰ্থিক
অনুদান প্ৰদান কৰিছিল যাতে সেইসকল দেশ চুক্তি ৰক্ষা কৰি থাকে। এই সহায়ই দুখীয়া
দেশসমূহৰ উন্নয়নত সহায় কৰিছিল।
(৭) প্ৰযুক্তি স্থানান্তৰ: উন্নত দেশসমূহে নিজৰ মিত্ৰ দেশসমূহলৈ সামরিক তথা
সাধাৰণ প্ৰযুক্তি স্থানান্তৰ কৰিছিল, যাৰ ফলত উন্নয়নশীল দেশবোৰৰ প্ৰযুক্তিগত উৎকৰ্ষতা
বৃদ্ধি পায়।
শীতল যুদ্ধৰ কুফলসমূহ:
(১) ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ ক্ষমতাৰ হ্ৰাস: শীতল যুদ্ধৰ কাৰণে
ৰাষ্ট্ৰসংঘ বিশ্বাসযোগ্যতা হেৰুৱায়। ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত বিশ্বাসৰ অভাৱ, পক্ষপাতমূলক ব্যৱহাৰ
আৰু সংঘৰ উদ্দেশ্য পূৰণত ব্যর্থতাৰ সৃষ্টি হয়।
(২) অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰৰ দৌৰ: বিশ্বত নিৰস্ত্ৰীকৰণৰ পৰিৱৰ্তে অস্ত্ৰ
প্ৰতিযোগিতা আৰম্ভ হয়। আণৱিক, ৰকেট আৰু মাৰাত্মক অস্ত্ৰ নিৰ্মাণত বিলিয়ন
বিলিয়ন ডলাৰ খৰচ কৰা হয়।
(৩) মানব কল্যাণৰ উপেক্ষা: সামৰিক খণ্ডৰ ওপৰত অতিমাত্রিক খৰচৰ ফলত শিক্ষা,
স্বাস্থ্য, বাসগৃহ আদি মানৱীয়
ক্ষেত্ৰসমূহ উপেক্ষিত হৈ পৰে।
(৪) বাস্তৱ সমস্যা সমাধানৰ অভাৱ: শীতল যুদ্ধৰ কাৰণে দ্বিতীয়
মহাযুদ্ধৰ পিছত দেখা দিয়া বাস্তৱ সমস্যা সমাধানৰ পৰিৱৰ্তে শক্তিৰ দ্বন্দ্ব
কেন্দ্ৰীয় বিষয় হ’ল।
(৫) সামৰিক চুক্তিৰ অপচয়জনক স্পৰ্ধা: ন্যাটো, চিয়াটো, ওৱাৰ্শ্ব আদি সামৰিক
জোটসমূহ গঠন কৰি এক বৈৰী পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰা হয়, যিয়ে বিশ্ব শান্তিক
প্ৰত্যাহ্বান জনায়।
(৬) যুদ্ধৰ মানসিকতা: শক্তিগোষ্ঠীসমূহ আৰু তেওঁলোকৰ মিত্ৰদেশে সদায়
যুদ্ধৰ প্ৰস্তুতি লৈ থাকিল। ইয়াৰ ফলত শান্তি আৰু সহযোগিতাৰ পৰিৱর্তে উত্তেজনাই
বেছি গা কৰিলে।
(৭) সার্বভৌমত্বৰ লঙ্ঘন: শক্তিশালী দেশসমূহে নিজৰ মিত্ৰ ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ ওপৰত
প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰি তেওঁলোকৰ স্বাধীন নীতিনির্ধাৰণৰ ক্ষমতা হ্ৰাস কৰে।
(৮) ভেটো ক্ষমতাৰ অপব্যৱহাৰ: পাঁচটা স্থায়ী সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ ভেটো অধিকাৰ শীতল
যুদ্ধৰ সময়ত নিজৰ স্বাৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰা হয়, যাৰ ফলত বহুতো গুৰুত্বপূৰ্ণ
সমস্যা ৰাষ্ট্ৰসংঘত সমাধান হ’ব নোৱাৰে।
(৯) স্থায়ী অস্থিৰতা আৰু ভয়: বিশ্বযুদ্ধৰ আশংকা সদায় থাকিল। প্ৰতিটো সমস্যা
সামান্য পৰিসৰৰ ভিতৰত নাথাকি বিস্ফোৰক ৰূপ লৈছিল।
(১০) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্প্ৰীতিৰ বিনাশ: শীতল যুদ্ধে মানৱজাতিৰ
একতাবদ্ধ বিশ্ব গঠনৰ আশা-আকাংক্ষা ধূলিসাৎ কৰে। শান্তিপূৰ্ণ সহাবস্থানে ঠাই নিদিয়ে।
(১১) ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ ভূমিকা দুৰ্বল: শীতল যুদ্ধৰ ফলত
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ শান্তি আৰু নিৰাপত্তাৰ প্ৰতিষ্ঠাতা হিচাপে ভূমিকা ক্ষয় হয়। ই সজীৱ
সংগঠনৰ পৰিৱৰ্তে কাগজত থকাৰ সংগঠন হৈ পৰে।
শীতল যুদ্ধ বিশ্বৰ ইতিহাসত এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ
অধ্যায়। ই বহুতো উন্নয়ন, নতুন জোট আৰু প্ৰযুক্তিগত অগ্ৰগতি আনিছিল,
কিন্তু একে সময়তে ই
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিশ্বাস, শান্তি, উন্নয়ন আৰু বুজাবুজিৰ ক্ষেত্ৰত গভীৰ ক্ষতি সাধন
কৰিছিল। এই দ্বন্দ্বই বিশ্বক বহু বছৰলৈ বিভক্ত কৰি ৰাখিছিল। সেয়েহে শীতল যুদ্ধৰ
ইতিহাসক বুজি, সেই ভুলৰ পুনৰাবৃত্তি নকৰাটো আজিৰ বিশ্বৰ বাবে এক শিক্ষাৰ বিষয়।
১১। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ কাৰণসমূহ চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনৰ বাবে বিশেষজ্ঞসকলে তলত উল্লেখ কৰা কাৰণসমূহ দাঙি ধৰিছেঃ
(ক) ত্রুটিপূর্ণ নেতৃত্ব: ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ নেতাসকল সাধাৰণ জনতাৰ কল্যাণত
আগ্ৰহী নোহোৱাকৈ ব্যক্তিগত বিলাসিতা, ভ্ৰষ্টাচাৰ আৰু অপদৰ্শনমূলক আচৰণত লিপ্ত আছিল।
এই নেতৃত্বৰ অদক্ষতা আৰু দায়িত্বহীনতাৰ ফলত দেশখন সংকটত পৰে।
(খ) গর্বাচেভৰ সংস্কাৰমূলক নীতি: ৰাষ্ট্ৰপতি মিখাইল
গৰ্বাচেভৰ 'গ্লাছনোস্ত' (স্বচ্ছতা) আৰু 'পেৰেষ্ট্ৰইকা' (পুনৰ গঠন) নীতিসমূহ জনগণক যথেষ্টভাবে আগতীয়াকৈ প্রস্তুত নকৰাকৈ প্ৰৱৰ্তন কৰা
হয়। ফলস্বৰূপ, দেশত ৰাজনৈতিক অৱস্থাৰ স্থিতিশীলতা হ্ৰাস পায়।
(গ) অৰ্থনৈতিক দুৰ্বলতা: ছোভিয়েট ৰাছিয়াই সামৰিক শক্তি আৰু পূৰ্ব ইউৰোপীয়
দেশসমূহৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ বজাই ৰাখিবলৈ অধিক ব্যয় কৰিছিল। এই অধিক ব্যয়ৰ ফলত দেশৰ
অভ্যন্তৰীণ অৰ্থনীতি দুৰ্বল হয় আৰু সাধাৰণ ৰাইজৰ জীৱন মান হ্ৰাস পায়।
(ঘ) ৰাজনৈতিক আৰু প্ৰশাসনিক স্থবিৰতা: দেশত একদলীয় শাসন ব্যৱস্থাই
ৰাজনৈতিক বিকাশ ৰোধ কৰিছিল। প্ৰশাসনত ব্যাপক ভ্ৰষ্টাচাৰ, দায়িত্বহীনতা আৰু
বিকেন্দ্রীকৰণৰ অভাৱৰ ফলত ৰাজনৈতিক অব্যৱস্থা দেখা দিছিল।
(ঙ) জাতীয়তাবাদৰ উত্থান: বিভিন্ন গণৰাজ্যত জাতীয়তাবোধৰ প্ৰবল উত্থান ঘটে।
ইষ্টোনিয়া, লাটভিয়া, লিথুৱানিয়া, ইউক্রেইন আদিৰ জনগণে স্বাধীনতাৰ দাবী উত্থাপন কৰে, যি ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ একতাৰ
ওপৰত আঘাত কৰে।
এই সকলোবোৰ কাৰণে ১৯৯১ চনত ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ
খণ্ডিতকৰণ ঘটিছিল।
১২। ছোভিয়েট বিভাজনৰ ফলাফল অতি চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনে বিশ্ব ৰাজনীতিত গুৰুত্বপূর্ণ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। তলত এই
প্ৰভাৱসমূহ সংক্ষেপে উল্লেখ কৰা হ'ল:
(ক) বিৰোধৰ অন্তঃ
- (i) ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনে সমাজবাদ আৰু পুঁজিবাদৰ মাজত দীঘলীয়া মতভেদৰ অন্ত
পেলালে। পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাই অধিক গ্ৰহণযোগ্য বুলি বিবেচিত হ'ল।
- (ii) এই ঘটনাই বিশ্বত অস্ত্ৰ প্ৰতিযোগিতা হ্ৰাস আৰু শান্তি প্ৰতিষ্ঠাৰ আশা
জন্ম দিলে। সামৰিক গোট গঠনৰ প্ৰয়োজন কমিল।
(খ) শক্তি সম্বন্ধৰ পৰিবৰ্তনঃ
- (i) ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনৰ পাছত আমেৰিকা বিশ্বৰ একমাত্ৰ মহাশক্তিৰূপে
আত্মপ্রকাশ কৰিলে।
- (ii)
আন দেশ বা দেশগোটৰ শক্তিও বৃদ্ধি পালে, যাৰ ফলত বহুমেৰুকৰণৰ দিশে আগবাঢ়াৰ সম্ভাৱনা সৃষ্টি হ'ল।
(গ) নতুন ৰাষ্ট্ৰৰ উত্থানঃ
- ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পৰা বিভাজিত হোৱা ৰাষ্ট্ৰসমূহে (যেনে ইষ্টোনিয়া, লাটভিয়া, লিথুৱানিয়া) নিজৰ স্বাধীন পথ বাচি ললে।
- এই দেশসমূহে ইউৰোপীয় ইউনিয়ন আৰু NATO-ৰ সদস্য হ’বলৈ
আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰে আৰু পশ্চিমী দেশ, আমেৰিকা তথা চীনৰ লগত সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলে।
এইদৰে, ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনে বিশ্ব ৰাজনীতিৰ এক নতুন যুগ আৰম্ভ কৰিলে।
১৩। শীতল যুদ্ধৰ উপশম হোৱাৰ কাৰণসমূহ কি কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস পাবৰ কাৰণসমূহ (সংক্ষিপ্তত):
১. ৰাজনৈতিক পৰিপক্কতা: আমেৰিকা আৰু ৰুছিয়াই ৰাজনৈতিকভাৱে পূৰ্ন
অভিজ্ঞতা লাভ কৰি উত্তেজনাক শান্তিপূর্ণভাৱে পৰিচালনা কৰিবলৈ সক্ষম হয়।
- আণৱিক যুদ্ধৰ আশঙ্কা: দুয়োটা শক্তিগোষ্ঠীয়ে উপলব্ধি কৰে যে আণৱিক
যুদ্ধৰ ফলত দুয়ো পক্ষৰেই সমান ধ্বংস হ’ব।
- কমিউনিষ্ট দেশসমূহৰ ভিতৰলৈ মতভেদ: চীন, ৰুছিয়া আৰু যুগোশ্লোভিয়াৰ মাজত আদৰ্শগত ভিন্নতাৰ সৃষ্টি হয়।
- চীন-ৰুছিয়া বিৰোধ: ১৯৬৯ চনত চীন আৰু ৰুছিয়াৰ সীমান্ত সংঘাতৰ
পিছত আমেৰিকাই চীনৰ লগত সম্পৰ্ক উন্নত কৰে, ফলত উত্তেজনা
হ্ৰাস পায়।
- ত্ৰিপক্ষীয় ৰাজনীতি: আমেৰিকাই চীনক স্বীকৃতি দিয়াৰ পিছত
ত্ৰিপক্ষীয় শক্তি সমীকৰণৰ সৃষ্টি হয়, যি উত্তেজনা হ্ৰাস কৰে।
- পূব ইউৰোপত ৰুছিয়াৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস: পূব ইউৰোপৰ
দেশসমূহ ৰুছিয়াৰ প্ৰভাৱৰ পৰা আঁতৰি যায়।
- অভ্যন্তৰীণ হস্তক্ষেপ প্ৰতি ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আপত্তি: আমেৰিকাৰ সাহায্য লোৱা দেশসমূহে তেওঁলোকৰ ভিতৰুৱা বিষয়ত হস্তক্ষেপ বেয়া
পোৱা।
- অস্ত্র-প্ৰতিযোগিতাৰ অৰ্থনৈতিক বোজা: সামৰিক খৰচ
বেছি হোৱাৰ বাবে উন্নয়নমূলক কাম ব্যাহত হয়।
- বুজাবুজি আৰু চুক্তি: শীৰ্ষ বৈঠকসমূহত অস্ত্ৰ-সীমাবদ্ধতা,
শান্তি, বিজ্ঞান, সংস্কৃতি আদিত
সহযোগিতা বৃদ্ধি পায়।
- বিশ্বজনমতৰ প্ৰভাৱ: আণৱিক অস্ত্ৰৰ বিপক্ষে বিশ্বজনমতৰ হেঁচাই
নিৰস্ত্রীকৰণক উৎসাহিত কৰে।
এইবোৰ কাৰণৰ ফলত শীতল যুদ্ধৰ উত্তেজনা ধীৰে ধীৰে
কমি আহে।
১৪। শীতল যুদ্ধৰ উত্তেজনা প্রশমনৰ কালছোৱাৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ ষষ্ঠ পৰ্যায় (১৯৬৯-১৯৭৯) কালছোৱাত আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ
মাজত উত্তেজনা কিছু কমি আহে। এই উত্তেজনা হ্ৰাসকেই ‘Detente’ বুলি কোৱা হয়। Detente
শব্দটো ফৰাচী,
যাৰ অৰ্থ উত্তেজনা কমোৱা।
এই সময়ছোৱাত—
- দুয়োখন দেশৰ মাজত বন্ধুত্ব আৰু সহযোগিতাৰ মনোভাব বাঢ়ে।
- যুদ্ধৰ ভয় আৰু বিপদ উপলব্ধি কৰি তেওঁলোকে শান্তিপূৰ্ণ সমাধান বিচাৰি ফুৰে।
- ১৯৭০ চনত ছোভিয়েট ইউনিয়নে পশ্চিম জাৰ্মানীৰ সৈতে চুক্তি কৰে, যাৰ ফলত ইউৰোপত উত্তেজনা কমে।
- ১৯৭১ চনত বার্লিন সন্দর্ভত ছোভিয়েট, আমেৰিকা,
ব্ৰিটেইন, ফ্ৰান্সে চুক্তি কৰে।
- ১৯৭২ চনত SALT-1 চুক্তি স্বাক্ষৰিত হয়,
য’ত দুয়ো দেশ কৌশলগত অস্ত্ৰ সীমাবদ্ধ কৰিবলৈ একমত হয়।
- এই চুক্তিৰ ভিতৰত আছিল মিছাইল আৰু যুদ্ধাস্ত্ৰ সীমাবদ্ধতাৰ
বুজাবুজি।
যদিও এই সময়ত কিছু শান্তি আহে, তেও সম্পূর্ণ শীতল যুদ্ধ শেষ
হোৱা নাছিল।
- আমেৰিকাই ইৰানত অস্ত্ৰ ভাণ্ডাৰ বৃদ্ধি কৰে যাতে ছোভিয়েট প্ৰভাৱ ঠেকাব
পাৰে।
- ছোভিয়েট ইউনিয়নে এছিয়াত আমেৰিকাৰ প্ৰভাৱ কমাবলৈ Asian
Collective Securityৰ প্ৰস্তাব দিয়ে।
- ১৯৭১ চনৰ বাংলাদেশ যুদ্ধ আৰু ১৯৭৩ চনৰ
ইজিপ্ত-ইজৰাইল যুদ্ধত দুয়ো দেশেই নিজৰ মিত্ৰ দেশক সহায় দিয়ে।
এই সময়ছোৱা শীতল যুদ্ধত এক শান্তিৰ আশাব্যঞ্জক
সময় আছিল, যদিও শত্রুতা সম্পূর্ণ শেষ হোৱা নাছিল।
১৫। শীতল যুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী কালত উত্থিত বিশ্ব দৃশ্যপট সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ উত্তেজনা প্রশমন (Detente) আৰু তাৰ প্ৰভাৱ শীতল যুদ্ধৰ ষষ্ঠ পৰ্যায় ১৯৬৯
চনৰ পৰা আৰম্ভ হয়। এই সময়ছোৱাত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ মাজত
উত্তেজনা অলপ হ্ৰাস পায়। এই উত্তেজনা হ্ৰাসৰ সময়ছোৱাকেই "উত্তেজনা প্রশমন" বুলি কোৱা হয়,
যাৰ ইংৰাজী
প্রতিশব্দ Detente (ফৰাচী শব্দ), অৰ্থ উত্তেজনা কমোৱা।
এই সময়ছোৱাৰ বিশেষত্ব:
- দুই মহাশক্তিৰ বন্ধুত্বপূৰ্ণ সম্পৰ্ক:
- আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ মাজত সহযোগিতা আৰু কথোপকথন বৃদ্ধি পায়।
- আগৰ দৰে শত্রুভাৱ বা যুদ্ধৰ সম্ভাৱনা কিছু কমি আহে।
- বিশেষ চুক্তিসমূহ:
- ১৯৭০ চনত ছোভিয়েটে পশ্চিম জাৰ্মানীৰ সৈতে চুক্তি কৰে — য’ত
তেওঁলোকে শক্তি প্ৰয়োগ নকৰাৰ কথা কয়। ই ইউৰোপত শান্তি বজাই ৰাখিবলৈ সহায়ক হয়।
- ১৯৭২ চনত SALT-1 (Strategic Arms Limitation
Treaty) নামৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ চুক্তি হয়।
এই চুক্তিত:
- পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ সীমিত কৰাৰ কথা থাকে।
- মিছাইল বা অন্যান্য যুদ্ধাস্ত্ৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়।
- Barlin
সমস্যা সমাধানৰ চেষ্টা:
- আমেৰিকা, ছোভিয়েট ৰাছিয়া, ফ্ৰান্স আৰু
বৃটেইনে একেলগে Berlin সমস্যা সমাধানৰ বাবে এক চুক্তি কৰে।
যি কথা মনত ৰাখিব লাগিব:
- যদিও এই সময়ত উত্তেজনা কমিছিল, শীতল যুদ্ধ
সম্পূৰ্ণৰূপে শেষ হোৱা নাছিল।
- মধ্য প্ৰাচ্য, দক্ষিণ-পূব এছিয়া, ইৰান, আদিত উভয় দেশৰ মাজত প্ৰভাৱ বিস্তাৰৰ প্ৰতিযোগিতা চলি
আছিল।
- ১৯৭১ চনৰ বাংলাদেশৰ মুক্তিযুদ্ধ আৰু ১৯৭৩ চনৰ ইজিপ্ত-ইজৰাইল যুদ্ধতো দুয়োখন দেশেই নিজৰ-নিজৰ মিত্ৰক সহায়
আগবঢ়াইছিল।
উত্তেজনা প্রশমন সময়ছোৱাত আমেৰিকা আৰু ছোভিয়েট
ৰাছিয়াৰ মাজত যুদ্ধৰ আশংকা অলপ কমি আহিছিল, শান্তিপূৰ্ণ আলোচনা আৰু
চুক্তিৰ মাধ্যমত সম্পৰ্ক উন্নত কৰাৰ চেষ্টা কৰা হৈছিল। কিন্তু সম্পূৰ্ণ শান্তি
স্থাপন হ’ব পৰা নাছিল।
১৬। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ গঠন, ক্ষমতা, আৰু কাৰ্যৰ্যাৱলীসমূহ
আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ১৯৫১ চনত পেৰিছ চুক্তিৰ ভিত্তিত বেলজিয়াম, জাৰ্মানী, ইটালি, ফ্ৰান্স, নেডাৰলেণ্ড আৰু লাক্সেমবাৰ্গে একেলগে "ইউৰোপীয় কয়লা আৰু ইস্পাত
সংস্থা (ECSC)" গঠন কৰে। এই সংস্থাটোৱে ইউৰোপত যৌথভাৱে কয়লা আৰু
তীখা (ইস্পাত) ব্যৱহাৰ আৰু বিতৰণৰ কাম কৰা আৰম্ভ কৰে।
তাৰ পিছত, ১৯৫৭ চনত ৰোম চুক্তি অনুসৰি:
- ইউৰোপীয় অর্থনৈতিক সমাজ (EEC) আৰু
- ইউৰোপীয় আনবিক শক্তি সমাজ (EURATOM)
নামৰ দুটা নতুন সংস্থা গঠন কৰা হয়।
এই তিনিটা সংস্থাক একেলগে "ইউৰোপীয় সমাজ (European
Communities)" বুলি কোৱা হৈছিল।
পিছত, ১৯৯১ চনৰ Maastricht চুক্তিৰ জৰিয়তে এই ইউৰোপীয় সমাজটোক "ইউৰোপীয় ইউনিয়ন (EU)" নামেৰে পুনৰ নামকৰণ
কৰা হয়।
প্ৰথমত ইইউৰ সদস্য দেশ আছিল ছয়খন।
১৯৭১ চনত সদস্য সংখ্যা নখন হয়।
বৰ্তমান ইইউৰ সদস্য দেশৰ সংখ্যা পোন্ধৰখনৰো অধিক হৈছে।
ব্ৰিটেইন, পোৰ্তুগাল, অষ্ট্ৰিয়া, ফিনলেণ্ড, ডেনমাৰ্ক, আয়ারলেণ্ড, ছুইডেন, স্পেইন আদি দেশসমূহও ইয়াৰ সদস্য হৈছে।
ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ উদ্দেশ্যসমূহ:
(ক) সদস্য দেশসমূহৰ মাজত মূলধন, সামগ্ৰী আৰু কৰ্মীৰ সৰবৰাহত থকা আৰ্থিক বা বাস্তৱিক
বাধাসমূহ আঁতৰাই সহজ চলাচল নিশ্চিত কৰা।
(খ) আমদানিৰ ক্ষেত্ৰত একেটা নিয়ম সকল দেশৰ বাবে প্ৰযোজ্য কৰা।
(গ) সদস্য দেশসমূহৰ মাজত অর্থনৈতিক নীতিসমূহৰ সামঞ্জস্য বজাই ৰখা।
(ঘ) সদস্য দেশসমূহৰ মাজত বুজাবুজি আৰু সহযোগিতাৰ মাধ্যমে নিজৰ
স্বাৰ্থসমূহৰ ৰক্ষা আৰু প্ৰতিফলন নিশ্চিত কৰা।
(ঙ) ইউৰোপীয় অঞ্চলত আইন-শৃংখলা আৰু স্থিৰতা বজাই ৰখা।
(চ) চুক্তি, আইন, ব্যৱসায়িক সমস্যা বা নাগৰিকৰ মাজত হোৱা বিবাদ সমাধান কৰা।
(ছ) ইউৰোপীয় দেশসমূহৰ মাজত ঐক্য আৰু একতা বৃদ্ধি কৰা।
(জ) ইউৰোপীয় সংসদ আৰু পৰিষদৰ সিদ্ধান্তসমূহ বাস্তৱায়ন কৰা।
(ঝ) ইউৰোপীয় আয়োগ (European Commission) — ই ইউৰোপীয় সংসদৰ সমূহীয়া স্বাৰ্থৰ
প্ৰতিনিধিত্ব কৰে আৰু কামকাজৰ মূল দিশ নিৰ্ধাৰণ কৰে।
১৭। শীতল যুদ্ধৰ পৰৱৰ্তীকালৰ বিশ্ব ৰাজনীতিৰ গতিপথ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ১৯৯১ চনত ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনৰ ফলত শীতল যুদ্ধৰ অন্ত পৰিল আৰু এক নতুন বৈশ্বিক
ৰাজনৈতিক বাস্তৱতা সৃষ্টি হ’ল। এই পতনে সমাজবাদী অৰ্থ-সামাজিক ব্যৱস্থাৰ অৱসান
ঘটাই পুঁজিবাদী বজাৰ-অর্থনীতিৰ জয় ঘোষণা কৰিলে। ছোভিয়েট ৰাছিয়া আৰু ইয়াৰ পূব
ইউৰোপীয় সহযোগী দেশসমূহৰ একে সময়তে পতন হোৱাৰ ফলত বিশ্ব ৰাজনীতিত ৫০ বছৰীয়া
দ্বি-পাক্ষিক (bipolar) শাসনৰ অবসান ঘটিল। এই পটভূমিত কিছুমান বুদ্ধিজীৱীয়ে বহু-মুখী (multipolar)
আৰু ত্রিকোণী (tripolar)
বিশ্ব ৰাজনৈতিক
ব্যবস্থাৰ আগমন সন্দৰ্ভত যি ভৱিষ্যৎবাণী কৰিছিল, সেয়া বাস্তৱৰ ৰূপ লৈ উঠিল।
বিশ্বায়নৰ বেছিকৈ তীব্ৰতা বৃদ্ধি পাল, য’ত উন্নয়নশীল আৰু
উন্নত দেশসমূহৰ মাজত আৰ্থ-সাংস্কৃতিক সম্পৰ্ক অধিক সংহত হ’ব ধৰিলে। তথ্য-প্ৰযুক্তি,
গ্ল’বেল ইকন’মি আৰু
ৰাজনৈতিক কৌশলৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা বিশ্ব এখন নতুন পৰ্যায়লৈ আগবাঢ়ি গ’ল।
এই নতুন বিশ্ব ব্যৱস্থাক ব্যাখ্যা কৰিবলৈ
গ্রেয়িকো, আইকেনবেৰী আৰু মাষ্টারনডুনুয়ে ছয়টা মূল আৰ্হিৰ উল্লেখ কৰিছে:
1. ভৌগোলিক-আর্থনৈতিক প্রতিযোগিতাৰ বিশ্ব
শীতল যুদ্ধৰ সামৰিক প্রতিযোগিতাৰ পৰিৱৰ্তে এতিয়া ৰপ্তানি বজাৰ, উৎপাদন, কাঁচামাল, প্রযুক্তি আৰু
জনশক্তিৰ মানৰ ভিত্তিত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত অৰ্থনৈতিক প্ৰতিযোগিতা দেখা গৈছে।
নতুন ধৰণৰ আঞ্চলিক সংস্থা যেনে –
- NAFTA
(North American Free Trade Agreement)
- EU
(European Union)
- APEC
- ASEAN+3
(Japan, China, South Korea)
- WTO
(World Trade Organization)
এইবোৰে নিজৰ নিজস্ব অঞ্চলসমূহত অৰ্থনৈতিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সম্পদ বিতৰণত
গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা লৈছে।
2. বহুপক্ষীয় (Multipolar) ব্যৱস্থাৰ উদ্ভৱ
সেয়া ঠিক যে আমেৰিকা সাময়িকভাৱে একমাত্র মহাশক্তি হিচাপে আত্মপ্রকাশ কৰিছিল,
কিন্তু বিশ্ব
ৰাজনীতিত চীন, ৰাছিয়া, ইউৰোপৰ দেশসমূহ, আদি শক্তিশালী রাষ্ট্রসমূহে এখন বহুপাক্ষিক শক্তি-ভিত্তিক বিশ্ব গঠন কৰিছে। এই
ব্যবস্থাত সহযোগিতা আৰু প্ৰতিযোগিতা একেলগে আগবাঢ়ে, আৰু শৃংখলিত কূটনীতিৰ
জৰিয়তে সমতা ৰক্ষা কৰা হয়।
3. নতুন দ্বিপাক্ষিকতা (Neo-bipolarity)
চীন বিশ্ব ৰাজনীতিত এক নতুন শক্তিশালী মহাশক্তি ৰূপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছে।
আমেৰিকাৰ সামগ্ৰিক আধিপত্যক চীন যিমানেই চেলেঞ্জ দিব খোজে, বিশ্ব-দৃষ্টিভংগীত
সন্ত্রাসবাদ, প্ৰযুক্তি উন্নয়ন, আৰু সামরিক উত্তেজনাই দুয়ো দেশৰ মাজত এক নতুন ধৰণৰ দ্বিপাক্ষিকতা গঢ়ি তুলিছে।
4. গণতান্ত্ৰিক শান্তি (Democratic Peace
Model)
এই দৃষ্টিভংগী অনুসৰি গণতান্ত্ৰিক দেশসমূহৰ মাজত শান্তি বিৰাজ কৰে। ই
সদা-চলন্ত সংঘাতৰ বিপৰীতে আলোচনা, বুজাবুজি, সহিষ্ণুতা আৰু আইনৰ শাসনৰ
ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
উদাহৰণস্বৰূপে – ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ গণতান্ত্ৰিক দেশসমূহে অধিক শান্তিপূৰ্ণ
সহাবস্থান দেখুৱাইছে।
5. সভ্যতাৰ সংঘাত (Clash of Civilizations)
ছেমুৱেল হাংটিংটনে দাঙি ধৰিছে যে শীতল যুদ্ধৰ অন্তৰ পিছত আদৰ্শগত যুদ্ধৰ
পৰিৱৰ্তে সংস্কৃতি আৰু ধৰ্মই নতুন সংঘাতৰ উৎস হ’ব। পশ্চিমীয়া সভ্যতাৰ বৈশ্বিক
আধিপত্যৰ বিপৰীতে মুছলিম বিশ্ব আৰু অন্যান্য সন্মিলিত সাংস্কৃতিক সত্ত্বাসকলে
সংঘাত আৰু সঙ্কট সৃষ্টি কৰিব।
2001 চনৰ 11 ছেপ্টেম্বৰৰ টুইন টাৱাৰ
আক্ৰমণ এই আৰ্হিৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ উদাহৰণ হিচাপে ধৰা যায়।
6. গোলকীয় ভাঙন (Global Fracture)
এই দৃষ্টিভংগীত বিশ্বক তিনিটা পৃথক অংশত বিভক্ত কৰা হয়:
- (i)
প্রাক্-আধুনিক অঞ্চল: উদাহৰণস্বৰূপে
সোমালিয়া, লিবিয়া, ইয়েমেন – য’ত চৰকাৰ দুর্বল বা অনুপস্থিত
থাকে, গৃহযুদ্ধ বিৰাজ কৰে।
- (ii)
আধুনিক অঞ্চল: স্বতন্ত্র
জাতি-ৰাষ্ট্ৰ, য’ত ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতা, কূটনৈতিক
শৃংখলা, আৰু জাতীয় স্বাৰ্থৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয়।
- (iii)
পৰৱৰ্তী আধুনিক অঞ্চল: যেনে ইউৰোপীয়ান
ইউনিয়ন, য’ত দেশসমূহে নিজৰ কিছু স্বাধীনতা ত্যাগ কৰি সমূহীয়া
সংগঠনক অধিক শক্তি প্ৰদান কৰে।
ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ পতনে বিশ্বৰ ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু
সাংস্কৃতিক ৰূপান্তৰত এক গভীৰ পৰিৱর্তন অনা দেখা গৈছে। একপাক্ষিকৰ পৰা বহু-মুখীকৰণ,
ধাৰ্মিক-সাংস্কৃতিক
সঙ্কট, বিশ্বায়নৰ ধাক্কা, আৰু আঞ্চলিক সংস্থাৰ উত্তৰোত্তৰ শক্তিশালী হোৱাই বিশ্বৰ নতুন পৰিসৰ গঢ়ি
তুলিছে। এই নতুন বিশ্ব ব্যৱস্থাৰ বুজ ল’বলৈ আগৰ ধাৰণাবোৰক নতুন আৰ্হিৰ জৰিয়তে
বিশ্লেষণ কৰিব লাগিব।
