Chapter 3
অধিকাৰ আৰু বাধ্যবাধকতা (Rights and Obligation)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। অধিকাৰ কাক বোলে?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰই নাগৰিকৰ ব্যক্তিত্বৰ পূৰ্ণ বিকাশ
নিশ্চিত কৰাৰ উদ্দেশ্যে কিছুমান সুবিধা প্ৰদান কৰে, যাক "অধিকাৰ"
বুলি কোৱা হয়।
২। অধ্যাপক লাস্কিৰ মতে অধিকাৰ কি?
উত্তৰঃ অধ্যাপক লাস্কিৰ মতে, অধিকাৰ হৈছে সমাজ জীৱনৰ তেনে অনিৱাৰ্য অৱস্থাবোৰ, যিবোৰৰ অভাৱত কোনো ব্যক্তিয়ে নিজৰ ব্যক্তিত্বৰ পূৰ্ণ বিকাশ সাধন কৰিব নোৱাৰে।
৩। গ্ৰীণৰ মতে অধিকাৰ কাক বোলে?
উত্তৰঃ গ্ৰীণৰ মতে, অধিকাৰ হৈছে সেই ক্ষমতা, যিটো জনসাধাৰণৰ মঙ্গলৰ বাবে দাবী কৰা হয় আৰু সমাজে স্বীকৃতি দিয়ে।
৪। হব্হাউছৰ মতে অধিকাৰ কি?
উত্তৰঃ হব্হাউছৰ মতে, অধিকাৰ হৈছে তেনে কিছুমান সুবিধা, যাক সামাজিক কল্যাণৰ শর্ত হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হয় আৰু যিবোৰ সকলো ব্যক্তিৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ বাবে উপযোগী।
৫। অধিকাৰ দাবী কৰাৰ এটা কাৰণ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ মানুহৰ তথা নাগৰিকৰ সামগ্ৰিক কল্যাণ নিশ্চিত কৰাৰ বাবে অধিকাৰ এক অপৰিহাৰ্য উপাদান।
৬। এটা নতুন অধিকাৰৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ তথ্য জনাৰ অধিকাৰ।
৭। কিমান তাৰিখে নাৰী অধিকাৰ দিৱস পালন কৰা হয়?
উত্তৰঃ প্ৰতি বছৰে ৪ মাৰ্চ তাৰিখে নাৰী অধিকাৰ দিৱস ৰূপে পালন কৰা হয়।
৮। অধিকাৰৰ এটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ জৰিয়তে মানুহে নিজৰ মৌলিক আৰু প্রাকৃতিক প্রয়োজনসমূহ পূৰণ কৰে, যেনে–খাদ্য, বাসস্থান, বস্ত্ৰ, শিক্ষা, আৰু স্বাস্থ্যৰ সুবিধা। অধিকাৰসমূহ মানুহৰ মানৱীয় মৰ্যাদা আৰু সামাজিক সুৰক্ষাক নিশ্চিত কৰে।
৯। আইনগত অধিকাৰসমূহক কেইটা ভাগত ভগাব পাৰি?
উত্তৰঃ আইনগত অধিকাৰসমূহক মূলত তিনিটা ভাগত বিভাজন কৰিব পৰা যায় — (১) নাগৰিক অধিকাৰ, (২) ৰাজনৈতিক অধিকাৰ, আৰু (৩) আৰ্থ-সামাজিক অধিকাৰ। এই অধিকারবোৰে ব্যক্তি বিশেষৰ স্বাধীনতা, সুৰক্ষা আৰু সামাজিক ন্যায় নিশ্চিত কৰাত সহায় কৰে।
১০। প্রাকৃতিক অধিকাৰৰ মুখ্য পৃষ্ঠপোষক বুলি কাক কোৱা হয়?
উত্তৰঃ জন ল’ক আৰু থমাছ পাইনক প্রাকৃতিক অধিকাৰৰ মুখ্য সমৰ্থক বা পৃষ্ঠপোষক বুলি গণ্য কৰা হয়। তেওঁলোকে ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা, জীৱন আৰু সম্পত্তিৰ অধিকাৰক জন্মগত আৰু অবিচ্ছেদ্য অধিকাৰ হিচাপে স্বীকাৰ কৰিছিল।
১১। কেতিয়া ৰাষ্ট্ৰসংঘই সাৰ্বজনীন মানৰ অধিকাৰ ঘোষণা-পত্ৰ গ্ৰহণ কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ সভাই ‘সার্বজনীন মানৱ অধিকাৰ ঘোষণা-পত্র’ (Universal Declaration of Human Rights) আনুষ্ঠানিকভাৱে গ্রহণ আৰু প্ৰচাৰ কৰিছিল।
১২। এটা সার্বজনীন অধিকাৰৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ শিক্ষা হৈছে মানুহৰ এটা মৌলিক আৰু সার্বজনীন অধিকাৰ, যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তি নিজকে বিকাশ ঘটাব পাৰে আৰু সমাজৰ এক দায়িত্বশীল নাগৰিক হিচাপে অৱস্থান গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
১৩। অধিকাৰক কেইটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছে?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা ঘোষিত অধিকাৰসমূহক মূলত চাৰি ভাগত বিভাজন কৰা হৈছে — (১) নাগৰিক অধিকাৰ, (২) ৰাজনৈতিক অধিকাৰ, (৩) আৰ্থ-সামাজিক অধিকাৰ, আৰু (৪) সাংস্কৃতিক অধিকাৰ। এই অধিকাৰবোৰে ব্যক্তিৰ সামগ্ৰিক উন্নয়ন আৰু সুৰক্ষাক নিশ্চিত কৰে।
১৪। অর্থনৈতিক অধিকাৰ কাক বোলে?
উত্তৰঃ যিসকল অধিকাৰে মানুহৰ আৰ্থিক সুৰক্ষা আৰু জীৱনৰ মৌলিক প্ৰয়োজনসমূহ পূৰণ নিশ্চিত কৰে, সেইসমূহকেই ‘আর্থনৈতিক অধিকাৰ’ বুলি কোৱা হয়।
১৫। লাস্কিৰ মতে অর্থনৈতিক অধিকাৰ কাক বোলে?
উত্তৰঃ লাস্কিৰ মতে, অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ হৈছে— দৈনন্দিন জীৱনৰ প্ৰয়োজনীয় খাদ্য, বস্ত্ৰ, বাসস্থান আদি সংস্থাপনাৰ বাবে যুক্তিসংগতভাৱে আয় বা অৰ্থ সংগ্ৰহ কৰাৰ সুযোগ।
১৬। প্রাচীন ৰাজনৈতিক তত্ত্ববিদসকলৰ মতে অধিকাৰ ক'ৰপৰা উৎপত্তি হয়?
উত্তৰঃ প্ৰাচীন ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদসকলৰ মতে, অধিকাৰৰ উৎপত্তি প্ৰাকৃতিক নিয়মৰ পৰা হোৱা বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। তেওঁলোকৰ ধাৰণামতে, অধিকাৰসমূহ মানুহৰ জন্মগত আৰু স্বাভাৱিক গুণ হিচাপে বিবেচিত।
১৭। ৰাজনৈতিক অধিকাৰ কি?
উত্তৰঃ যিসকল অধিকাৰৰ মাধ্যমে এজন নাগৰিকে ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত অংশগ্ৰহণ কৰাৰ সুযোগ দিয়ে, সেই অধিকাৰসমূহকেই ‘ৰাজনৈতিক অধিকাৰ’ বুলি কোৱা হয়।
১৮। ৰাজনৈতিক অধিকাৰক কেইটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছে?
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক অধিকাৰসমূহক প্ৰধানকৈ ছয়টা ভাগত বিভাজন কৰা হৈছে — (১) ভোটাধিকাৰ, (২) নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ, (৩) ৰাজনৈতিক দল গঠন আৰু সদস্যতা গ্ৰহণৰ অধিকাৰ, (৪) ৰাজনৈতিক সমিতি বা সভা আয়োজনৰ অধিকাৰ, (৫) মতামত প্ৰকাশৰ অধিকাৰ, আৰু (৬) ৰাজনৈতিক কাৰ্যকলাপত অংশগ্ৰহণৰ স্বাধীনতা।
১৯। মানৱ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীন ঘোষণা-পত্ৰ কেতিয়া ঘোষণা কৰা হয়?
উত্তৰঃ ১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ সভাই ‘সার্বজনীন মানৱ অধিকাৰ ঘোষণা-পত্র’ আনুষ্ঠানিকভাৱে ঘোষণা কৰিছিল।
২০। মানৱ অধিকাৰক কিদৰে সুৰক্ষিত কৰিব পাৰি?
উত্তৰঃ আইনৰ শাসনৰ মাধ্যমে মানৱ অধিকাৰসমূহৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰা সম্ভৱ, কাৰণ এই শাসন ব্যৱস্থাই ব্যক্তিৰ অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতাক ৰক্ষা কৰে আৰু অন্যায় আচৰণৰ বিৰুদ্ধে ন্যায়িক ব্যৱস্থা প্ৰদান কৰে।
২১। অর্থনৈতিক অধিকাৰক কেইভাগত ভগোৱা হৈছে?
উত্তৰঃ অধিকাৰসমূহক প্ৰধানকৈ পাঁচটা ভাগত বিভাজন কৰা হয় — (১) উপাৰ্জনৰ অধিকাৰ, (২) সমান কৰ্মসন্ধানৰ অধিকাৰ, (৩) ন্যায্য মজুৰি লাভৰ অধিকাৰ, (৪) বিশ্ৰাম আৰু অবকাশৰ অধিকাৰ, আৰু (৫) সামাজিক সুৰক্ষাৰ অধিকাৰ।
২২। শিক্ষাৰ অধিকাৰ কাক বোলে?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰত প্ৰতিজন নাগৰিকক শিক্ষা লাভৰ সমান সুযোগ আৰু সুবিধা প্ৰদান কৰাৰ যি ব্যৱস্থা, তাকেই ‘শিক্ষাৰ অধিকাৰ’ বুলি কোৱা হয়।
২৩। শাসকসকল কাৰ ওচৰত দায়বদ্ধ?
উত্তৰঃ শাসকসকল জনসাধাৰণৰ প্ৰতি দায়বদ্ধ আৰু তেওঁলোকৰ স্বার্থ ৰক্ষা কৰা শাসকৰ মুখ্য দায়িত্ব।
২৪। ইমানুৱেল কাল্ট কোন দেশৰ লোক আছিল?
উত্তৰঃ ইমানুৱেল কান্ট আছিল জাৰ্মানীৰ এগৰাকী খ্যাতনামা দাৰ্শনিক।
২৫। আমাৰ দেশত অধিকাৰবোৰক কি নামেৰে জনা যায়?
উত্তৰঃ ভাৰতত অধিকাৰসমূহক ‘মৌলিক অধিকাৰ’ নামেৰে জনা যায়, যিবোৰ ভাৰতীয় সংবিধানত নাগৰিকৰ মৌলিক স্বত্ব হিচাপে স্বীকৃত।
২৬। ব্যক্তিগত বা পৌৰ অধিকাৰ কাক বোলে?
উত্তৰঃ যিসকল অধিকাৰৰ অনুপস্থিতিত ব্যক্তি জীৱন মূল্যহীন বা অসুৰক্ষিত হৈ পৰে, সেই অধিকাৰসমূহক ব্যক্তিগত বা পৌৰ অধিকাৰ বুলি কোৱা হয়।
২৭। ব্যক্তিগত অধিকাৰটিক আন কি নামেৰে জনা যায়?
উত্তৰঃ ব্যক্তিগত অধিকাৰক ‘পৌৰ অধিকাৰ’ নামেও জনা যায়, যি ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা আৰু সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ।
২৮। মানৱ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীন ঘোষণা-পত্ৰ কোনে ঘোষণা কৰে?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ সভাই ১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰত ‘মানৱ অধিকাৰ সাৰ্বজনীন ঘোষণা-পত্র’ আনুষ্ঠানিকভাৱে ঘোষণা কৰে।
২৯। দুটা সার্বজনীন অধিকাৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ দুটা গুৰুত্বপূর্ণ সার্বজনীন অধিকাৰ হৈছে—
(ক) শিক্ষাৰ অধিকাৰ আৰু
(খ) জীৱিকাৰ অধিকাৰ।
এই অধিকাৰসমূহে সকলো ব্যক্তিৰ সমান সুযোগ আৰু মৌলিক প্ৰয়োজন পূৰণৰ নিশ্চয়তা দিয়ে।
৩০। বৰ্তমান পৰিস্থিতিত আমাৰ দেশত উত্থাপন হোৱা পাঁচবিধ অধিকাৰৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ বৰ্তমান পৰিস্থিতিত ভাৰতত উত্থাপন হোৱা পাঁচবিধ গুৰুত্বপূর্ণ অধিকাৰ হৈছে—
(ক) আৰ্থনৈতিক অধিকাৰ,
(খ) সাংস্কৃতিক অধিকাৰ,
(গ) স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ,
(ঘ) কৰ্মসংস্থাপন অধিকাৰ, আৰু
(ঙ) তথ্য জানাৰ অধিকাৰ।
এই অধিকারসমূহে নাগৰিকৰ মৌলিক সুৰক্ষা আৰু সামগ্ৰিক বিকাশ নিশ্চিত কৰে।
৩১। প্ৰথম প্ৰজন্মৰ অধিকাৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ অসামৰিক আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰত অন্তর্ভুক্ত হয়— আন্দোলন কৰাৰ অধিকাৰ, সংগঠন গঠনৰ অধিকাৰ, সভা-সমিতি আয়োজন, ব্যক্তিগত স্বাধীনতা, আৰু ধৰ্মীয় তথা বিবেকৰ স্বাধীনতা আদি।
৩২। দ্বিতীয় প্ৰজন্মৰ অন্তৰ্গত অধিকাৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ সামাজিক আৰু আৰ্থনৈতিক অধিকাৰসমূহৰ অন্তৰ্গত হয়— স্বাস্থ্য আৰু চিকিৎসাৰ অধিকাৰ, নিয়োগ বা কৰ্মসংস্থাপনৰ অধিকাৰ, আৰু বাসগৃহৰ অধিকাৰ।
৩৩। তৃতীয় প্ৰজন্মৰ অন্তৰ্গত অধিকাৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ সংখ্যালঘু শ্ৰেণীৰ সাংস্কৃতিক অধিকাৰ, পৱিত্ৰ গ্ৰন্থ, পৱিত্ৰ স্থান আৰু উপাসনাস্থলৰ পূৰ্ণ স্বাধীনতা, লগতে পৰিৱেশীয় অধিকাৰ যেনে — পৰিষ্কাৰ বায়ু, পৰিষ্কাৰ পানী আৰু পৰিষ্কাৰ পৰিবেশ লাভৰ অধিকাৰ এইবোৰ অন্যতম।
৩৪। নৈৰাজ্যবাদ (Anarchism) মানে কি?
উত্তৰঃ নৈৰাজ্যবাদে এনে এটি সামাজিক অৱস্থাৰ কথা প্ৰকাশ কৰে, য’ত কোনো নীতি-নিয়ম, শাসন ব্যৱস্থা বা শাসকীয় কর্তৃত্ব নাথাকে। ই ৰাষ্ট্ৰবিহীন, স্বাধীন আৰু বিকেন্দ্ৰীকৃত সমাজ ব্যৱস্থাৰ সমৰ্থন কৰে।
৩৫। নৈৰাজ্যবাদ (Anarchism) শব্দটোৰ বুৎপত্তিগত অর্থ কি?
উত্তৰঃ নৈৰাজ্যবাদ শব্দটো ইংৰাজী "Anarchism" শব্দৰ পৰা আহিছে, যি গ্ৰীক শব্দ "An arkhe" ৰ পৰা উদ্ভূত। এই শব্দৰ অৰ্থ হৈছে— নীতি-নিয়ম, শাসন বা কোনো ধৰণৰ কর্তৃত্বৰ অভাৱ থকা অৱস্থা।
৩৬। নৈৰাজ্যবাদ (Anarchist) শব্দটো প্রথম কোনে প্রয়োগ কৰিছিল?
উত্তৰঃ পিয়েৰ জোচেফ প্ৰুধোনে (Pierre-Joseph Proudhon) প্ৰথমবাৰৰ বাবে "Anarchist" বা নৈৰাজ্যবাদী শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
৩৭। ৰাষ্ট্ৰবিহীন সমাজৰ কথা প্রথমে কোনে উল্লেখ কৰিছিল?
উত্তৰঃ উইলিয়াম গডউইনে তেওঁৰ ১৭৯৩ চনত প্ৰকাশিত বিখ্যাত গ্ৰন্থ "An Enquiry Concerning Political Justice"-ত পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰ বিহীন সমাজৰ ধাৰণাটোৰ উল্লেখ কৰিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে, মানুহে যুক্তি আৰু নৈতিকতাৰে নিজৰ জীৱন চলাব পাৰে, আৰু সেয়েহে কোনো প্ৰকাৰৰ চৰকাৰ বা ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতাৰ প্ৰয়োজন নাই। এইদৰে তেওঁ নৈৰাজ্যবাদের আধাৰভূত চিন্তা আগবঢ়ায়।
৩৮। দার্শনিক নৈৰাজ্যবাদ (Philosophical Anarchism) ব প্রথম পৃষ্ঠপোষকগৰাকী কোন?
উত্তৰঃ উইলিয়াম গডউইন (William Godwin) এজন প্ৰসিদ্ধ ইংৰাজ দাৰ্শনিক, লেখক আৰু ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ আছিল। তেওঁ ১৭৯৩ চনত ৰচিত তেওঁৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ "An Enquiry Concerning Political Justice"-ত সমাজত ন্যায়, স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ ওপৰত আধাৰিত ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ সমালোচনা কৰিছিল। এই গ্ৰন্থত তেওঁ পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰ বিহীন সমাজৰ পৰিকল্পনা আগবঢ়াইছিল। গডউইনে বিশ্বাস কৰিছিল যে, মানুহে যুক্তি, নৈতিকতা আৰু সহযোগিতাৰ জৰিয়তে নিজৰ জীৱন শৃংখলাবদ্ধভাৱে চলাব পাৰে, আৰু সেয়েহে কোনো কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ বা শাসনক্ষমতাৰ প্ৰয়োজন নাই। তেওঁৰ এই চিন্তাধাৰাই আধুনিক নৈৰাজ্যবাদৰ ভিত্তি স্থাপন কৰে।
৩৯। সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদ (Socialist Anarchism) ৰ মুখ্য পৃষ্ঠপোষকগৰাকী কোন?
উত্তৰঃ পিয়েৰী জোচেফ প্রুধোন এজন ফ্ৰেঞ্চ দাৰ্শনিক আৰু প্ৰথম স্বঘোষিত নৈৰাজ্যবাদী আছিল। তেওঁৰ ১৮৪০ চনৰ গ্ৰন্থ "What is Property?"-ত তেওঁ ঘোষণা কৰিছিল – "Property is theft" (সম্পত্তি চুৰি)। তেওঁ ৰাজ্যবিহীন, সহযোগিতামূলক সমাজৰ পক্ষে মত দিছিল আৰু আধুনিক নৈৰাজ্যবাদেৰ মুখ্য পথপ্ৰদর্শক হিচাপে পৰিচিত।
৪০। বৈপ্লবিক নৈৰাজ্যবাদ (Revolutionary Anarchism) ৰ প্ৰধান পৃষ্ঠপোষকগৰাকী কোন?
উত্তৰঃ ৰাছিয়াৰ প্ৰসিদ্ধ বৈপ্লবিক চিন্তাবিদ মিকাইল বাকুনিন (Mikhail Bakunin) আছিল বৈপ্লৱিক নৈৰাজ্যবাদৰ মুখ্য পৃষ্ঠপোষক। তেওঁ ৰাজনৈতিক চৰকাৰ, ধৰ্ম আৰু শাসনব্যৱস্থাৰ ঘোৰ বিৰুদ্ধিতা কৰিছিল আৰু বিশ্বাস কৰিছিল যে সমাজত সঁচা স্বাধীনতা কেৱল ৰাজ্য বিহীন ব্যৱস্থাতেই সম্ভৱ। তেওঁৰ চিন্তাধাৰাই আধুনিক বৈপ্লৱিক নৈৰাজ্যবাদক শক্তিশালী ভিত্তি প্ৰদান কৰিছিল।
৪১। সুস্থিৰ বা প্রশান্ত নৈৰাজ্যবাদী (Pacific Anarchism) চিন্তাধাৰাৰ প্ৰধান পৃষ্ঠপোষক কোন আছিল?
উত্তৰঃ ৰাছিয়াৰ প্ৰসিদ্ধ ঔপন্যাসিক লিও টলষ্টয় (Leo Tolstoy) কেৱল সাহিত্যিক হিচাপে নহয়, এক মহান নৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ হিচাপেও পৰিচিত। তেওঁ অহিংসা, সত্য আৰু নৈতিকতাৰ ওপৰত আধাৰিত সমাজ ব্যৱস্থাৰ পক্ষপাতী আছিল। টলষ্টয়ে ৰাজ্য, যুদ্ধ আৰু ধৰ্মীয় কৃয়াপদ্ধতিৰ কঠোৰ সমালোচনা কৰিছিল। তেওঁৰ চিন্তাধাৰা নৈতিক নৈৰাজ্যবাদৰ সৈতে গভীৰভাৱে জড়িত। তেওঁৰ ৰচনাসমূহে মহাত্মা গান্ধী আৰু অন্যান্য অহিংস আন্দোলনৰ নেতাসকলক প্ৰভাৱিত কৰিছিল।
৪২। ৰক্ষণশীলতাবাদৰ গৃহভূমি বুলি কিহক কোৱা হয়?
উত্তৰঃ ইংলেণ্ডক প্ৰায়েই ৰক্ষণশীলতাবাদৰ গৃহভূমি বুলি গণ্য কৰা হয়, কাৰণ ইয়াতেই এই মতবাদৰ উদ্ভৱ আৰু বিকাশ হৈছিল। বিশেষকৈ এডমণ্ড বাৰ্কৰ চিন্তাধাৰাই আধুনিক ৰক্ষণশীলতাবাদৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল।
৪৩। খালী ঠাই পূৰণ কৰাঃ
(i) ৰাজনীতিবিজ্ঞানৰ মতে সমাজৰ যিবোৰ সুযোগ-সুবিধাৰ দ্বাৰা মানুহে নিজৰ ব্যক্তিত্ব প্রকাশ কৰিব পাৰে, সেইবোৰকে বোলা হয়।
উত্তৰ: অধিকাৰ।
(ii) সংবিধানক কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰৰ বুলি কোৱা হয়।
উত্তৰঃ সর্বোচ্চ আইন।
(iii) মানৱ অধিকাৰসমূহৰ ভিত্তি হ'ল ব্যক্তিৰ ।
উত্তৰঃ সহজাত মর্যাদা।
(iv) বৈধ অধিকাৰৰ ভেটি হ'ল ।
উত্তৰঃ আইন।
(v) বাষ্ট্ৰীয় আইনৰ দ্বাৰা স্বীকৃত সকলো অধিকাৰৰ মূল ভিত্তি হ'ল অধিকাৰ।
উত্তৰ: অর্থনৈতিক।
(vi) ভাৰতীয় সংবিধানৰ তৃতীয় অংশত প্ৰকাৰৰ মৌলিক অধিকাৰ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে।
উত্তৰঃ ছয়।
(vii) আইনৰ চকুত সকলো ।
উত্তৰ: সমান।
৪৪। শুদ্ধ নে অশুদ্ধ লিখাঃ
(i) অধিকাৰে কৰ্তব্যক সূচায়।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(ii) জীৱিকাৰ অধিকাৰক প্ৰয়োজনীয় বুলি দাবী কৰিব পাৰিনে?
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(iii) অধিকাৰ মানুহৰ কল্যাণৰ কাৰণে প্রয়োজন।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(iv) অধিকাৰ আৰু নৈতিকতা পৰস্পৰ বিৰোধী।
উত্তৰ: অশুদ্ধ।
(v) ধূমপান বা ড্রাগ সেবন এটা মৌলিক অধিকাৰ।
উত্তৰ: অশুদ্ধ।
(vi) প্রাকৃতিক অধিকাৰ বুলিলে এনে কিছুমান অধিকাৰক বুজায়, যিবোৰ প্ৰাকৃতিক নিয়ম অনুসৰি সমাজৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় অধিকাৰ।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(vii) লাস্কিয়ে নাগৰিকৰ অধিকাৰক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিছে।
উত্তৰ: অশুদ্ধ।
(viii) বেস্থামৰ মতে ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজ গঠনৰ পাছতহে মানুহৰ অধিকাৰবোৰৰ সৃষ্টি হয়।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। অধিকাৰ মানে কি? উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ অধিকাৰ হৈছে সমাজত বাস কৰা ব্যক্তিসকলৰ কিছুমান ন্যায়সংগত দাবী, যাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকে সন্মানজনক আৰু মর্যাদাপূর্ণ জীৱন যাপন কৰিবলৈ সক্ষম হয়। এই অধিকাৰসমূহ নাগৰিকৰ মৌলিক সুৰক্ষাৰ অংশ, যেনে — শিক্ষাৰ অধিকাৰ, মত প্ৰকাশৰ অধিকাৰ, জীৱিকা অৰ্জনৰ অধিকাৰ আদি।
২। অধিকাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাত অধিকাৰ এক অত্যাৱশ্যক উপাদান। অধিকাৰ অবিহনে কোনো নাগৰিকে নিজৰ ব্যক্তিত্বৰ সৰ্বাংগীন বিকাশ ঘটাব নোৱাৰে। অধিকাৰ হৈছে নাগৰিকৰ ন্যায়সংগত আৰু স্বাভাৱিক দাবী, যাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকে সমাজত বিভিন্ন সুবিধা লাভ কৰে। প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে আত্মমৰ্যাদা আৰু সন্মানসহ জীৱন যাপন কৰিবলৈ অধিকাৰৰ প্ৰয়োজন হয়। উদাহৰণস্বৰূপে — শিক্ষাৰ অধিকাৰ, মত প্ৰকাশৰ অধিকাৰ, জীৱিকা অৰ্জনৰ অধিকাৰ, সম্পত্তিৰ অধিকাৰ আদি উল্লেখযোগ্য।
৩। অধিকাৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ বিভিন্ন সংজ্ঞাৰ সূক্ষ্ম বিশ্লেষণৰ ফলত
ইয়াৰ কিছুমান মৌলিক বৈশিষ্ট্য প্ৰকাশ পায়, যিবোৰ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে—
(ক) অধিকাৰ ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ, যি নাগৰিক আৰু ৰাজ্যৰ
সম্পর্ক স্থাপন কৰে।
(খ) অধিকাৰৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে ব্যক্তিক সামাজিক জীৱ হিচাপে বিকাশ লাভৰ
সুযোগ প্রদান।
(গ) অধিকাৰসমূহ সুনির্দিষ্ট আৰু নিৰ্ধাৰিত হয়; গণতান্ত্রিক ৰাষ্ট্ৰসমূহত
এই অধিকাৰসমূহ সংবিধানত লিপিবদ্ধ থাকে।
(ঘ) অধিকাৰ কেৱল ব্যক্তিগত দাবী নহয়; ই সমগ্ৰ সমাজৰ কল্যাণৰ
উদ্দেশ্যৰে নিৰ্ধাৰিত হয়।
(ঙ) অধিকাৰ কেৱল সমাজতহে উপভোগ কৰিব পৰা যায়; সমাজৰ বাহিৰত অধিকাৰৰ অস্তিত্ব নাই।
৪। নৈতিক অধিকাৰ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ নৈতিক অধিকাৰ বুলি তেনে অধিকাৰবোৰক কোৱা হয়, যিবোৰ নৈতিক আদর্শ, নীতি-নিয়ম, দেশাচাৰ আৰু জনমতৰ আধাৰত জনসাধাৰণে স্বীকৃতি দিয়ে। এই অধিকাৰসমূহ আইনত সৰ্বদা লিপিবদ্ধ নথকাকৈও সমাজত গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰা হয়। নৈতিক অধিকাৰ উলংঘা কৰাৰ ফলত কোনো ব্যক্তি ৰাজনৈতিকভাৱে শাস্তিপ্ৰাপ্ত নহ’ব পাৰে, কাৰণ ৰাষ্ট্ৰই এই অধিকাৰৰ উলংঘনক আইনগত অপৰাধ হিচাপে বিবেচনা নকৰে। যদিও, তেনে কাৰ্যৰ বাবে সমাজে গৰিহণা দিব পাৰে বা ব্যক্তিজনক সমাজচ্যুত কৰিব পাৰে। যদি কোনো নৈতিক অধিকাৰ বৈধ (আইনি) অধিকাৰৰ বিপৰীত নহয় আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ বিৰুদ্ধে কোনো কাৰ্য নহয়, তেনেহ’লে ৰাষ্ট্ৰে সাধাৰণতে তেনে অধিকাৰ ভংগৰ বিৰুদ্ধে কোনো ব্যৱস্থা গ্ৰহণ নকৰে।
৫। পৌৰ অধিকাৰ বা নাগৰিক অধিকাৰ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ পৌৰ বা নাগৰিক অধিকাৰ বুলি তেনে
অধিকাৰসমূহক কোৱা হয়, যিবোৰ সংগঠিত আৰু সভ্য জীৱন-যাপন কৰিবলৈ নাগৰিকে লাভ কৰা প্ৰয়োজনীয়
সুযোগ-সুবিধা। এই অধিকাৰসমূহে ব্যক্তিৰ ব্যক্তিত্বৰ বিকাশ আৰু প্ৰতিভাৰ বিকাশত
সহায় কৰে।
প্ৰধান কেইটামান নাগৰিক অধিকাৰ হৈছে—
- জীৱনৰ অধিকাৰ
- স্বাধীনভাৱে মত প্ৰকাশৰ অধিকাৰ
- কৰ্মসংস্থানেৰ অধিকাৰ
- শিক্ষাৰ অধিকাৰ
- পৰিয়াল গঠনৰ অধিকাৰ
- ধর্মীয় স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ
এই অধিকাৰসমূহ নাগৰিকৰ মৰ্যাদাপূৰ্ণ জীৱনৰ মৌলিক আধাৰ।
৬। প্রাকৃতিক অধিকাৰ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ প্রাকৃতিক অধিকাৰ বুলি তেনে অধিকাৰসমূহক কোৱা
হয়, যিবোৰ প্ৰাচীন সময়ত প্ৰকৃতিৰ অৱস্থাত মানুহে স্বাভাৱিকভাৱে ভোগ কৰিছিল আৰু যাক
ৰাষ্ট্ৰই স্বীকৃতি নিদিছিল। দাৰ্শনিক ৰুছোৰ মতে, এই অধিকাৰসমূহ ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তিৰ
আগতেই মানুহে প্ৰাকৃতিকভাৱে উপভোগ কৰিছিল।
এই অধিকাৰৰ অন্তৰ্গত হৈছে —
- জীৱনৰ অধিকাৰ
- স্বতন্ত্ৰতাৰ অধিকাৰ
- বিচাৰৰ অধিকাৰ আদি।
জন ল’ক আৰু থমাছ পাইন এই মতবাদৰ মুখ্য পৃষ্ঠপোষক আছিল। যদিও আধুনিক সময়ত প্রাকৃতিক অধিকাৰৰ এই মতবাদ
সম্পূৰ্ণভাৱে গ্ৰহণযোগ্য বুলি বিবেচিত নহয়, তথাপি ই অধিকাৰৰ উন্নয়ন চিন্তাত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ
ভূমিকা পালন কৰিছে।
৭। মানৱ অধিকাৰ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ সন্মিলিত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ অন্যতম মুখ্য
দায়িত্ব হৈছে — জাতি, বর্ণ, ধৰ্ম, লিংগ আদি নির্বিশেষে সকলো মানুহৰ মৌলিক অধিকাৰসমূহ ৰক্ষা কৰা। এই উদ্দেশ্যে, আমেৰিকা
যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ প্রাক্তন ৰাষ্ট্ৰপতিৰ পত্নী এলেনৰ ৰুচভেল্টৰ সভাপতিত্বত মানৱ অধিকাৰ আয়োগ গঠন কৰা হয়।
এই আয়োগে মানৱ অধিকাৰ চনদ (Universal
Declaration of Human Rights) প্ৰণয়ন কৰে, যি ১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰত গ্ৰহণ
কৰা হয়। চনদৰ প্ৰথম অংশত বিশেষকৈ তলৰ অধিকাৰসমূহক গুৰুত্ব দিয়া হয়—
- বাক্-স্বাধীনতা
- ধর্মবিশ্বাসৰ স্বাধীনতা
- ব্যক্তিগত স্বাধীনতা
- সম্পত্তিৰ অধিকাৰ
- সমতাৰ অধিকাৰ
- পৌৰ আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ
এই চনদ বিশ্বজুৰি মানৱ অধিকাৰৰ মুকলি স্বীকৃতি
হিচাপে বিবেচিত হয়।
৮। অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা আৰু মানৱ অধিকাৰৰ মাজত পাৰ্থক্য লিখা?
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা আৰু মানৱ অধিকাৰ শব্দদুটো একে ধৰণৰ
যেন লাগিলেও, এই দুয়োটাৰ মাজত কিছুমান মৌলিক পাৰ্থক্য আছে। সেই পাৰ্থক্যসমূহ তলত দিয়া হ’ল—
(ক) অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা হৈছে এক ব্যাপক ধাৰণা, যাৰ অন্তৰ্গত বিভিন্ন ধৰণৰ
অধিকাৰ থাকে। আনহাতে, মানৱ অধিকাৰ হৈছে কিছু নির্দিষ্ট আৰু
আন্তৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱে স্বীকৃত অধিকাৰ, যিবোৰৰ ওপৰত বিশেষ গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
(খ) অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা সকল ব্যক্তিৰ অন্তনিহিত মৰ্যাদাক মান্যতা দিয়ে।
কিন্তু মানৱ অধিকাৰ মূলত ব্যক্তিৰ মৰ্যাদা, সুৰক্ষা আৰু কল্যাণৰ সংৰক্ষণ আৰু প্ৰসাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
(গ) অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা বিভিন্ন সামাজিক, সাংস্কৃতিক আৰু ৰাজনৈতিক
প্ৰসংগত প্রযোজ্য। আনহাতে, মানৱ অধিকাৰসমূহ মূলতঃ আন্তৰাষ্ট্ৰীয় মানৱ অধিকাৰ আইনৰ সীমাৰ ভিতৰত থাকে।
এইদৰে, স্পষ্ট হয় যে অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা হৈছে মানৱ অধিকাৰৰ তুলনাত অধিক
বিস্তৃত আৰু ব্যাপক।
৯। পৃথকীকৃত অধিকাৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ পৃথকীকৃত অধিকাৰৰ কিছুমান মুখ্য বৈশিষ্ট্য তলত
উল্লেখ কৰা হ’ল—
(ক) পৃথকীকৃত অধিকাৰ প্ৰান্তীয় আৰু দুৰ্বল গোটসমূহৰ অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰাৰ উদ্দেশ্যে
প্ৰয়োগ কৰা হয়।
(খ) পূৰ্বতে সমাজৰ পৰা বঞ্চিত বা বাদ পৰা গোটসমূহলৈ অধিকাৰ সম্প্ৰসাৰণ কৰা ইয়াৰ অন্যতম
বৈশিষ্ট্য।
(গ) এই অধিকাৰসমূহে ব্যক্তি আৰু গোটৰ মাজত থকা পাৰ্থক্য স্বীকাৰ কৰে আৰু সেই অনুসৰি
সুৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা দিয়ে।
(ঘ) লিংগ, শ্রেণী, জাতি আৰু আন বৈচিত্র্যপূৰ্ণ অভিজ্ঞতাসমূহক স্বীকৃতি দি, আন্তঃবিভাজনক
গুৰুত্ব দিয়ে।
(ঙ) ই ঐতিহাসিক অন্যায়ৰ সংশোধনৰ লগতে সাংস্কৃতিক পৰিচয় ৰক্ষা কৰে।
(চ) ব্যৱস্থাগত অন্যায় সমাধান কৰি মানৱ মৰ্যাদা ৰক্ষা কৰাও ইয়াৰ
গুৰুত্বপূর্ণ বৈশিষ্ট্য।
(ছ) ই সামাজিক সংহতি আৰু ন্যায়পূৰ্ণ সমাজ গঠনৰ পোষকতা কৰে।
এইবোৰৰ উপৰিও, সাংবিধানিক সুৰক্ষা, আইনগত কাঠামো, নীতিনিষ্ঠ ৰূপায়ন, আৰু নাগৰিক সমাজৰ সক্ৰিয়
সংযোগো পৃথকীকৃত অধিকাৰৰ উল্লেখযোগ্য দিশসমূহ।
১০। অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা আৰু পৃথকীকৃত অধিকাৰ মাজত পাৰ্থক্য কি কি, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা আৰু পৃথকীকৃত অধিকাৰ —
এই দুয়োটি মানৱ
অধিকাৰ বুজি পোৱা আৰু সুৰক্ষিত কৰাৰ দুটা গুৰুত্বপূর্ণ পদ্ধতি। যদিও এই দুয়োটাৰ
উদ্দেশ্য সদৃশ, তথাপি কিছুমান মৌলিক পার্থক্য পৰিলক্ষিত হয়। তলত সেই
পাৰ্থক্যসমূহ উল্লেখ কৰা হৈছে—
(ক) অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা সকলো ব্যক্তিয়ে সমানে অধিকাৰ ভোগ কৰা উচিত বুলি
বিশ্বাস কৰে; আনহাতে, পৃথকীকৃত অধিকাৰ গোটবিশেষৰ পৃথক পৰিস্থিতি স্বীকাৰ কৰি, সঠিক ন্যায় প্ৰদানৰ
চেষ্টা কৰে।
(খ) সাৰ্বজনীনতা সমান ব্যৱহাৰকেই লক্ষ্য কৰে, কিন্তু পৃথকীকৃত
অধিকাৰে ভিন্নতাৰ ভিত্তিত সমতাৰ ফলাফল নিশ্চিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে।
(গ) সাৰ্বজনীনতা একধৰণৰ একাকাৰ ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰা; আনহাতে, পৃথকীকৃত অধিকাৰ নির্দিষ্ট সামাজিক
আৰু ঐতিহাসিক প্ৰসংগসমূহ বিবেচনা কৰে।
(ঘ) সাৰ্বজনীন অধিকাৰ সকলোৰে প্ৰতি সমান দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰচাৰ কৰে; কিন্তু পৃথকীকৃত
অধিকাৰ দুৰ্বল আৰু বঞ্চিত গোটসমূহৰ অধিকাৰ সুৰক্ষাক বিশেষ গুৰুত্ব দিয়ে।
যদিও এই দুয়োৰে মাজত কিছুমান স্পষ্ট পার্থক্য আছে, তথাপি উভয় পদ্ধতি—
- মানৱ অধিকাৰ প্ৰবৃদ্ধি,
- সাংবিধানিক স্বীকৃতি,
- আৰু গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধৰ সংৰক্ষণত বিশ্বাসী।
এইদৰে, সাৰ্বজনীনতা আৰু পৃথকীকৃত অধিকাৰ একে লক্ষ্যৰ দুটা ভিন্ন পথৰূপে বিবেচিত হয়।
১১। আইনগত অধিকাৰ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা স্বীকৃত অধিকাৰৰ ধাৰণা অত্যন্ত
ব্যাপক। সাধাৰণতে যিসকল অধিকাৰ ৰাষ্ট্ৰই স্বীকৃতি দিয়ে আৰু আইনগতভাৱে বলবৎ কৰে,
তেওঁলোকক বৈধ বা আইনগত অধিকাৰ বুলি কোৱা হয়। এই
অধিকাৰসমূহ আইনৰ দ্বাৰা অনুমোদিত আৰু সংৰক্ষিত হয়। যদি কোনো ব্যক্তি এই
অধিকাৰ ভংগ কৰে, তেন্তে ন্যায়ালয়ৰ মাধ্যমে তেঁওক শাস্তি দিয়া হয়।
আইনগত অধিকাৰ চাৰিটা প্রধান শ্ৰেণীত বিভাজন কৰিব পৰা যায়—
(ক) পৌৰ অধিকাৰ – যেনে: জীৱনৰ অধিকাৰ, স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ।
(খ) ৰাজনৈতিক অধিকাৰ – যেনে: ভোটাধিকাৰ, প্ৰতিবাদৰ অধিকাৰ।
(গ) অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ – যেনে: কৰ্মসংস্থানের অধিকাৰ, নিৰপেক্ষ মজুৰি লাভৰ
অধিকাৰ।
(ঘ) সামাজিক অধিকাৰ – যেনে: শিক্ষা, স্বাস্থ্য, বাসগৃহ লাভৰ অধিকাৰ।
এই অধিকাৰসমূহ ৰাষ্ট্ৰীয় সংবিধান আৰু
আইনব্যৱস্থাৰে পৰিচালিত হয় আৰু নাগৰিকৰ অধিকাৰ সুৰক্ষাৰ ভিত্তি হিচাপে বিবেচিত।
১২। ৰাজনৈতিক অধিকাৰ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ বৰ্তমান যুগ হ'ল গণতন্ত্ৰৰ যুগ,
আৰু এই শাসন
ব্যৱস্থাত ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ বিশেষ গুৰুত্ব আছে। নাগৰিকে যিসকল অধিকাৰৰ জৰিয়তে দেশৰ ৰাজনৈতিক
প্ৰক্ৰিয়াত প্রত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰে, সেইবোৰক ৰাজনৈতিক অধিকাৰ বুলি কোৱা হয়।
প্ৰধান ৰাজনৈতিক অধিকাৰসমূহ হ'ল—
(ক) ভোটাধিকাৰ – নিজৰ পচন্দৰ প্ৰাৰ্থীক নিৰ্বাচনৰ অধিকাৰ।
(খ) নির্বাচিত হোৱাৰ অধিকাৰ – নিৰ্বাচনত প্ৰাৰ্থী হিচাপে অংশ লোৱাৰ অধিকাৰ।
(গ) চাকৰি লাভৰ অধিকাৰ – যোগ্যতাৰ ভিত্তিত ৰাজহুৱা পদত নিযুক্তিৰ অধিকাৰ।
(ঘ) আবেদন কৰাৰ অধিকাৰ – চৰকাৰ বা সংস্থাৰ ওচৰত গৰাকী উত্থাপন কৰাৰ
অধিকাৰ।
(ঙ) সমালোচনা কৰাৰ অধিকাৰ – চৰকাৰী নীতিবোৰৰ সমালোচনা কৰাৰ স্বাধীনতা।
(চ) অধিকাৰ বলবৎ কৰাৰ অধিকাৰ – নিজৰ অধিকাৰ ৰক্ষাৰ বাবে আইনগত ব্যৱস্থা লোৱাৰ
অধিকাৰ।
(ছ) প্ৰতিৰোধৰ অধিকাৰ – শান্তিপূৰ্ণ প্ৰতিবাদ আৰু মত প্ৰকাশৰ অধিকাৰ।
এই অধিকাৰসমূহ গণতান্ত্ৰিক জীৱনৰ আধাৰ আৰু
নাগৰিকৰ সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰাৰ এক প্ৰধান উপায়।
১৩। দুবিধ পৌৰ অধিকাৰৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ পৌৰ অধিকাৰৰ অন্তৰ্গত দুটা গুৰুত্বপূর্ণ অধিকাৰ
হ'ল—
(ক) চলা-ফুৰা কৰাৰ অধিকাৰ – যাৰ জৰিয়তে নাগৰিকে দেশৰ ভিতৰত স্বাধীনভাৱে
যাত্ৰা বা বাসস্থল নিৰ্বাচন কৰিব পাৰে।
(খ) সমবেত হোৱাৰ অধিকাৰ – নাগৰিকে শান্তিপূৰ্ণভাৱে সমবেত হৈ নিজৰ মত
প্ৰকাশ কৰাৰ সুযোগ প্ৰদান কৰে।
এই অধিকাৰসমূহ নাগৰিকৰ ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু
গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰৰ অংশ ৰূপে বিবেচিত।
১৪। অর্থনৈতিক অধিকাৰ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ আধুনিক সমাজত অর্থনৈতিক অধিকাৰসমূহ অতি
গুৰুত্বপূৰ্ণ, কাৰণ এই অধিকাৰসমূহ অবিহনে নাগৰিকৰ ৰাজনৈতিক আৰু ব্যক্তিগত অধিকাৰ প্ৰায় অর্থহীন হৈ পৰে। ৰাষ্ট্ৰীয়
আইনে স্বীকৃতি দিয়া অধিকাৰসমূহৰ ভিতৰত অর্থনৈতিক অধিকাৰ হৈছে এক মূল আধাৰ।
এই অধিকাৰসমূহে মানুহক দৈনন্দিন জীৱনত সংঘটিত অভাব-অভিযোগ দূৰ কৰাত সহায় কৰি অর্থনৈতিক নিৰাপত্তা প্ৰদান কৰে।
প্ৰধান অর্থনৈতিক অধিকাৰসমূহ হ’ল—
(ক) কামৰ অধিকাৰ – যোগ্যতাৰ ভিত্তিত উপযুক্ত কাম পাবৰ অধিকাৰ।
(খ) উপযুক্ত মজুৰিৰ অধিকাৰ – কৰ্মৰ বিনিময়ত ন্যায্য পৰিশ্ৰমিক লাভৰ অধিকাৰ।
(গ) বিশ্রাম আৰু জিৰণিৰ অধিকাৰ – কামৰ সময়ৰ সীমা আৰু বিশ্রামৰ অধিকাৰ।
(ঘ) সম্পত্তিৰ অধিকাৰ – নিজ আয়ে সংগৃহীত সম্পত্তি ৰাখি থোৱাৰ অধিকাৰ।
(ঙ) অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক নিৰাপত্তাৰ অধিকাৰ – জীৱনৰ জটিল পৰিস্থিতিত সহায়
লাভৰ অধিকাৰ, যেনে পেঞ্চন, বেকাৰ ভাতা আদিৰ জৰিয়তে।
এই অধিকাৰসমূহে নাগৰিকক আত্মসম্মান আৰু স্থিৰ
জীৱন গঢ়ি তোলাত সহায় কৰে।
১৫। মৌলিক অধিকাৰ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ আধুনিক ৰাষ্ট্ৰত নাগৰিকসকলে লাভ কৰা অধিকাৰসমূহৰ
ভিতৰত কিছুমান অধিকাৰ বিশেষ গুৰুত্বপূর্ণ, কাৰণ বিচাৰৰ অবিহনে এই অধিকাৰসমূহ
নাথাকিলে মানুহে নিজৰ ব্যক্তিত্বৰ সৰ্বোচ্চ বিকাশ সাধন কৰিব নোৱাৰে। মানুহৰ নিজস্বতা আৰু
মৰ্যাদাপূৰ্ণ জীৱনৰ বাবে এই অধিকাৰসমূহ একান্তই প্ৰয়োজনীয়। এই ধৰণৰ অধিকাৰকেই মৌলিক অধিকাৰ বুলি কোৱা হয়,
যাক ৰাষ্ট্ৰৰ
সংবিধানে আইনগত স্বীকৃতি দিয়ে। ভাৰতৰ সংবিধানৰ তৃতীয় অধ্যায়ত নাগৰিকসকলৰ বাবে ছয়
প্ৰকাৰ মৌলিক অধিকাৰ সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে—
(ক) সমতাৰ অধিকাৰ – সকলো নাগৰিকে আইনৰ চকুত সমান হিচাপে গণ্য হোৱাৰ
অধিকাৰ।
(খ) স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ – বাকস্বাধীনতা, চলাচল, বসবাস, সংগঠন আদিৰ
স্বাধীনতা।
(গ) শোষণৰ বিৰুদ্ধে অধিকাৰ – জোৰ কৰি কৰ্ম কৰোৱা বা মানব বেহা নিষিদ্ধ কৰাৰ
অধিকাৰ।
(ঘ) ধর্মীয় অধিকাৰ – নিজৰ ধৰ্ম পালন আৰু প্রচাৰ কৰাৰ স্বাধীনতা।
(ঙ) শিক্ষা আৰু সাংস্কৃতিক অধিকাৰ – নিজৰ ভাষা, লিপি আৰু সংস্কৃতি সংৰক্ষণৰ
অধিকাৰ।
(চ) সাংবিধানিক অধিকাৰ – মৌলিক অধিকাৰ ভংগ হ’লে আদালতত যাওঁতাৰ অধিকাৰ।
এই অধিকাৰসমূহে নাগৰিকৰ মৌলিক সুৰক্ষা নিশ্চিত
কৰে আৰু গণতান্ত্ৰিক সমাজত ব্যক্তিৰ সৰ্বাংগীন বিকাশৰ পথ প্ৰশস্ত কৰে।
১৬। মৌলিক অধিকাৰৰ আৱশ্যকতা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ গণতান্ত্ৰিক শাসন ব্যৱস্থাত মৌলিক অধিকাৰ এক অপৰিহাৰ্য
উপাদান। সংবিধানত এই অধিকাৰসমূহ লিপিবদ্ধ কৰা হোৱা একান্তই প্ৰয়োজনীয়,
কাৰণ ই নাগৰিকৰ মৰ্যাদাপূৰ্ণ আৰু
স্বাধীন জীৱন নিশ্চিত কৰে।
মৌলিক অধিকাৰ নাথাকিলে নাগৰিকৰ সৰ্বাংগীন বিকাশ সম্ভৱ নহয়। সংবিধানত
এই অধিকাৰসমূহ সন্নিৱিষ্ট থাকিলেহে শাসক দল স্বেচ্ছাচাৰী হ’ব পৰা নাযায়। যদি
কোনোবাই এই অধিকাৰ লঙ্ঘন কৰে, তেন্তে সাংবিধানিক আৰু ন্যায়িক
উপায়ৰে প্ৰতিকাৰ বিচাৰি ল’ব পাৰি। এই অধিকাৰসমূহে জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ বা লিংগ নির্বিশেষে সকলো নাগৰিকক সমান
সুৰক্ষা দিয়ে। এনে এক ন্যায়সঙ্গত আৰু স্বাধীন সমাজ গঢ়ি তোলাৰ বাবে মৌলিক অধিকাৰৰ
প্ৰয়োজন অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ।
১৭। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাৰ্বজনীন মানৱ অধিকাৰ ঘোষণা-পত্রত উল্লেখ থকা কেইটামান অধিকাৰৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ ১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰত ৰাষ্ট্ৰসংঘই সাৰ্বজনীন মানৱ
অধিকাৰ ঘোষণা-পত্ৰ (Universal Declaration of Human Rights) গ্ৰহণ কৰে। এই
ঘোষণাৰ জৰিয়তে ৰাষ্ট্ৰসংঘই সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহক মানৱ অধিকাৰ ৰক্ষা আৰু
সুৰক্ষাৰ বাবে আহ্বান জনায়। মানৱ অধিকাৰ হৈছে প্ৰত্যেক ব্যক্তিৰ
জন্মসূত্ৰে লাভ কৰা সাৰ্বজনীন অধিকাৰ, যাক জাতি, ধৰ্ম, লিংগ, ভাষা, বা অন্য কোনো পৰিচয়ৰ
ভিত্তিত খণ্ডন কৰা নাযায়।
এই অধিকাৰৰ অন্তৰ্গত কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ অধিকাৰ হ'ল—
(ক) জীৱনৰ অধিকাৰ
(খ) মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা
(গ) ভয় আৰু অভাৱৰ পৰা মুক্তি লাভৰ অধিকাৰ
(ঘ) বিশ্বাস আৰু ধৰ্ম উপাসনাৰ অধিকাৰ
(ঙ) শিক্ষাৰ অধিকাৰ
এইসকল অধিকাৰে বিশ্বজুৰি মানৱতাৰ সুৰক্ষা আৰু
গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধ সংহত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
১৮। কিহৰ ভিত্তিত কিছুমান অধিকাৰক সাৰ্বজনীন প্ৰকৃতিৰ বুলি বিবেচনা কৰা হয়। তিনিটা সার্বজনীন অধিকাৰ চিহ্নিত কৰা।
উত্তৰঃ যিসকল অধিকাৰে ব্যক্তি জীৱনৰ সকলো দিশত গভীৰ
প্ৰভাৱ পেলায়, তেনেধৰণৰ অধিকাৰক সাৰ্বজনীন অধিকাৰ বুলি কোৱা হয়।
সাৰ্বজনীন অধিকাৰৰ দুটা উৎকৃষ্ট উদাহৰণ হ’ল—
(ক) শিক্ষাৰ অধিকাৰ
(খ) জীৱিকাৰ অধিকাৰ।
শিক্ষাৰ অধিকাৰে মানুহৰ চিন্তা-চেতনাৰ বিকাশ
ঘটায় আৰু তেওঁৰ জ্ঞান, যুক্তিবোধ আৰু দক্ষতা বৃদ্ধি কৰে। ই বিভিন্ন পেচাত যোগদান কৰিবলৈ সক্ষমতা
আগবঢ়ায়।
জীৱিকাৰ অধিকাৰে প্ৰত্যেক লোকক নিজ জীৱন নিৰ্বাহ
কৰিবলৈ উপাৰ্জনৰ সুযোগ দিয়ে। জীৱিকা নথকালে কোনো লোক সামাজিকভাৱে স্থিতিশীল হৈ
থাকিব নোৱাৰে।
সেয়ে, এই অধিকাৰ দুটিয়ে মানুহৰ সামগ্ৰিক বিকাশৰ বাবে
অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ, আৰু ইহঁতকেই সাৰ্বজনীন প্ৰকৃতিৰ অধিকাৰ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
১৯। নাগৰিক অবাধ্যতাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নাগৰিক অবাধ্যতাৰ কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ
বৈশিষ্ট্য তলত উল্লেখ কৰা হ'ল—
(ক) নাগৰিক অবাধ্যতা মূলত অহিংস পদ্ধতিত সম্পন্ন হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, মহাত্মা গান্ধীৰ আইন
অমান্য আন্দোলন উল্লেখযোগ্য।
(খ) ইচ্ছাকৃতভাৱে কোনো আইন মানিবলৈ অস্বীকাৰ কৰা নাগৰিক অবাধ্যতাৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্য।
(গ) নাগৰিক অবাধ্যতা ৰাজহুৱা কাৰ্য্যৰ জৰিয়তে মতানৈক্য প্ৰকাশৰ এটা পন্থা। ইয়াৰ
অন্তৰ্গত— বিক্ষোভ, ধৰ্ণা, ৰেলী, আবেদন, বৰ্জন আদি শান্তিপূর্ণ পদ্ধতি থাকে।
(ঘ) ই সম্পূৰ্ণ শান্তিপূৰ্ণভাৱে সম্পন্ন হয়— ক্ষতি বা হিংসাৰ পৰা আঁতৰি থাকে।
(ঙ) ই সাধাৰণতে সামূহিকভাৱে সংঘটিত হয়, যাতে বৃহৎ সংখ্যক নাগৰিকে অংশ লয়।
নাগৰিক অবাধ্যতাৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল— চৰকাৰে যদি
ন্যায়বিচাৰ প্ৰতিষ্ঠাত ব্যর্থ হয় বা দলীয় স্বাৰ্থত কাম কৰে, তেন্তে জনগণে
শান্তিপূৰ্ণভাৱে প্ৰতিৰোধ গঢ়ি তোলাৰ অধিকাৰ ৰাখে।
২০। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ প্ৰতি বাৰ্কে আগবঢ়োৱা যুক্তিসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ এডমণ্ড বাৰ্কৰ ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা সম্পৰ্কীয়
দৃষ্টিভংগী কিছুমান মুখ্য যুক্তিৰে গঠিত। তলত সেই যুক্তিসমূহ পুণৰলিখন কৰা হ’ল—
(ক) নাগৰিকে সমাজৰ অংশ হিচাপে বাস কৰি চৰকাৰৰ প্ৰতি অন্তৰ্নিহিতভাৱে সন্মতি দিয়ে।
(খ) বাৰ্কে সামাজিক চুক্তিক এটা বিকশিত আৰু অলিখিত চুক্তি হিচাপে বিবেচনা কৰিছিল,
যি যুগে যুগে
পৰম্পৰাৰ জৰিয়তে গঠিত হয়।
(গ) তেওঁ পৰম্পৰা, ৰীতি-নীতি আৰু স্থায়িত্বত বিশ্বাসী আছিল, আৰু তেনে ভিত্তিত নিৰ্মিত
অধিকাৰক স্বীকৃতি দিছিল।
(ঘ) পৰিয়াল, গোট, সম্প্রদায় আৰু জাতিৰ প্ৰতি নাগৰিকৰ নৈতিক কর্তব্য আৰু আনুগত্যক তেওঁ অত্যন্ত
গুৰুত্ব দিয়েছিল।
(ঙ) বাৰ্কে হঠাৎ বিপ্লৱী পৰিবৰ্তনৰ বিৰোধিতা কৰিছিল আৰু বিশ্বাস কৰিছিল যে সমাজে
স্বাভাৱিক ৰূপে ধীৰে ধীৰে উন্নতি কৰা উচিত।
এইদৰে, বাৰ্কৰ দৃষ্টিভংগীত ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা সমাজিক
সংহতি, পৰম্পৰা আৰু নৈতিক দায়িত্বৰ ওপৰত আধাৰিত।
২১। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ সন্মতি তত্ত্বৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ সন্মতি তত্ত্বৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ হ'ল—
(ক) ব্যক্তি নিজৰ ইচ্ছাতেই কোনো সার্বভৌম শক্তিৰ অধীনতা গ্ৰহণ কৰে।
(খ) নাগৰিকে নিজৰ অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা সুৰক্ষাৰ বাবে আইনৰ অনুসৰণ কৰে।
(গ) ন্যায্য আইন মানি চলাটো নাগৰিকৰ এটা নৈতিক দায়িত্ব হিচাপে গণ্য হয়।
(ঘ) নাগৰিকৰ সন্মতিয়েই সামাজিক স্থিতি আৰু শৃংখলা ৰক্ষা কৰে।
(ঙ) যদি ৰাষ্ট্ৰৰ আইন ন্যায়সঙ্গত নাথাকে, তেনেহলে নাগৰিকে তেনে আইনৰ বিৰোধিতা কৰাৰ অধিকাৰ
থাকে।
এই বৈশিষ্ট্যসমূহ সন্মতি তত্ত্বক নৈতিক আৰু
ন্যায়িক ৰাজনৈতিক দৃষ্টিভংগীৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
২২। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ ৰক্ষণশীল তত্ত্বৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰক্ষণশীলতাবাদ তত্ত্বৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ তলত
উল্লেখ কৰা হ'ল—
(ক) ৰক্ষণবাদী সকলে চৰকাৰৰ সীমিত হস্তক্ষেপৰ পক্ষপাতী, ব্যক্তিস্বাধীনতা আৰু
ব্যক্তিগত উদ্যোগৰ ওপৰত বিশ্বাস কৰে।
(খ) ই পৰিৱৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰত ধীৰ-স্থিৰতা আৰু বিচাৰ-বিবেচনাক প্ৰাধান্য দিয়ে; হঠাৎ বিপ্লবী
পৰিৱৰ্তনৰ বিপক্ষে থাকে।
(গ) পৰম্পৰা, ৰীতি-নীতি, আৰু ঐতিহাসিক ধাৰাবাহিকতা ৰক্ষণশীলতাবাদৰ মূল স্তম্ভ; এইবোৰক সমাজৰ স্থিতিশীলতাৰ
আধাৰ বুলি গণ্য কৰে।
(ঘ) ব্যক্তিগত নৈতিকতা আৰু দায়িত্ববোধক ৰক্ষণশীলতা গুৰুত্ব দিয়ে, আৰু সমাজত সুস্থ
নৈতিক আদৰ্শ ৰক্ষা কৰাৰ পক্ষে থাকে।
(ঙ) ই সমাজত প্রতিষ্ঠিত কর্তৃত্ব, প্রতিষ্ঠান (যেনে—পৰিয়াল, ধৰ্মীয় সংগঠন, ৰাজনৈতিক
প্রতিষ্ঠান) আদি ৰক্ষণ আৰু সমৰ্থন কৰে।
এই বৈশিষ্ট্যবোৰে ৰক্ষণশীলতাবাদক এটা
ঐতিহ্যভিত্তিক, স্থিতিশীলতাৰ পোষক ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছে।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। অধিকাৰৰ সংজ্ঞা দিয়া, ইয়াৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য আৰু শ্রেণীবিভাগ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰ হৈছে সেইবোৰ সুযোগ-সুবিধাৰ
সমষ্টি, যাৰ সহায়ত মানুহে ব্যক্তিত্বৰ সম্পূর্ণ বিকাশ সাধন কৰিব পাৰে। জনসাধাৰণৰ
উন্নতি আৰু সুস্থ জীৱনৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰই যিবোৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে, তাকেই অধিকাৰ বোলা
হয়।
অধিকাৰৰ সংজ্ঞাঃ (ক) অধ্যাপক লাস্কিৰ মতে – “অধিকাৰ হ’ল সামাজিক
জীৱনৰ কিছুমান সুযোগ-সুবিধা, যাৰ অবিহনে কোনো মানুহে নিজৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশ
কৰিব নোৱাৰে।”
(খ) টি. এইচ. গ্ৰীণৰ মতে – “অধিকাৰ হ’ল সেই ক্ষমতা,
যি সমাজে সমাজৰ মংগলৰ বাবে ব্যক্তিক অর্পণ কৰে।”
(গ) গিলথ্ৰাইষ্টৰ মতে – “অধিকাৰৰ মূল উৎস হৈছে সামাজিক চেতনাবোধ।”
(ঘ) সাধাৰণ অৰ্থত – অধিকাৰ হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা স্বীকৃত কিছুমান সুবিধা, যাৰ সহায়ত নাগৰিকে
উন্নত আৰু মৰ্যাদাপূৰ্ণ জীৱন যাপন কৰে।
অধিকাৰৰ বৈশিষ্ট্য
- অধিকাৰ হৈছে সামাজিক জীৱনৰ ফল।
- ই ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াৰ অংশ।
- অধিকাৰ সংবিধানত স্পষ্টভাবে লিখিত হোৱা উচিত।
- অধিকাৰ চিৰন্তন নহয় – সমাজ আৰু সময়ৰ
লগে লগে ইয়াৰ পৰিৱৰ্তন হয়।
- অধিকাৰ সাৰ্বজনীন – সকলো নাগৰিকে
ইয়াৰ সুবিধা পায়।
- অধিকাৰৰে লক্ষ্য হৈছে ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ সুযোগ প্ৰদান।
- অধিকাৰ বর্ধনশীল – সময় অনুসৰি
ইয়াৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি পায়।
- জৰুৰী অৱস্থাত অধিকাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ আৰোপ কৰিব পাৰে।
অধিকাৰৰ প্ৰকাৰঃ অধিকাৰক মূলত তিনিটা ভাগত বিভাজন কৰিব পাৰি:
(1) প্ৰাকৃতিক অধিকাৰ
- প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্যত মানুহে যিবোৰ অধিকাৰ ভোগ কৰিছিল, তাকেই
প্ৰাকৃতিক অধিকাৰ বোলা হয়।
- এই অধিকাৰ স্বাভাৱিক, কিন্তু ৰাষ্ট্ৰৰ স্বীকৃতি নাথাকে।
- দাৰ্শনিক হ’বছ্ৰ মতে এই অধিকাৰ ৰাষ্ট্ৰৰ আগৰ পৰাই আছিল, যদিও বৰ্তমান যুগত ই প্ৰচলিত নহয়।
(2) নৈতিক অধিকাৰ
- ই নৈতিক মূল্যবোধ, দেশাচাৰ,
আৰু জনমতৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ
কৰে।
- ইয়াৰ কোনো আইনী প্ৰভাৱ নাথাকে, কিন্তু সামাজিক ভেটিত ই গুৰুত্বপূৰ্ণ।
- উদাহৰণ: বয়োজ্যেষ্ঠজনক সন্মান, শিক্ষকক সন্মান, মাতৃ-পিতৃৰ
যত্ন ইত্যাদি।
(3) আইনগত অধিকাৰ
- ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা স্বীকৃত আৰু সংৰক্ষিত অধিকাৰ।
- এই অধিকাৰ ভংগ হ’লে ন্যায়ালয়ে শাস্তি দিব পাৰে।
- এই অধিকাৰ চাৰি ভাগত বিভক্ত:
(i) পৌৰ অধিকাৰ (Civil Rights)
- জীৱনৰ অধিকাৰ
- মত প্ৰকাশৰ অধিকাৰ
- শিক্ষাৰ অধিকাৰ
- ধৰ্মৰ অধিকাৰ
- পৰিয়াল গঠনৰ অধিকাৰ
- কামৰ অধিকাৰ
(ii) ৰাজনৈতিক অধিকাৰ (Political Rights)
- ভোটাধিকাৰ
- নিৰ্বাচনত অংশগ্ৰহণৰ অধিকাৰ
- চৰকাৰী চাকৰি লাভৰ অধিকাৰ
- চৰকাৰক সমালোচনা কৰাৰ অধিকাৰ
(iii) অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ (Economic Rights)
- কৰ্মসংস্থাপনৰ অধিকাৰ
- উপযুক্ত দৰমহাৰ অধিকাৰ
- বৃদ্ধাবস্থাত সুৰক্ষাৰ অধিকাৰ
- সমান কামৰ বাবে সমান মজুৰিৰ অধিকাৰ
(iv) সামাজিক অধিকাৰ (Social Rights)
- জাতি, ধৰ্ম, লিঙ্গ আদি নিৰ্বিশেষে সকলোৰে সমান অধিকাৰ।
- সামাজিক ভেদাভেদৰ অবসান ঘটাই সকলোৰে ব্যক্তিত্ব বিকাশ নিশ্চিত কৰে।
এইদৰে, অধিকাৰ হৈছে সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক জীৱনৰ এক অতি
গুৰুত্বপূৰ্ণ অংগ, যি ব্যক্তি আৰু সমাজ উভয়ৰ উন্নয়নত সহায়ক।
২। অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা মানে কি? অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা বুজায় যে — জাতি,
ধৰ্ম, বর্ণ, লিংগ, জাতিগত পৰিস্থিতি বা
সমাজিক স্তৰ নির্বিশেষে প্ৰতিটো ব্যক্তিয়ে কিছু মৌলিক অধিকাৰ ভোগ কৰিব পাৰে। এই
অধিকাৰ ব্যক্তিৰ অন্তর্নিহিত মৰ্যাদাৰ ওপৰত আধাৰিত।
সাৰ্বজনীনতাৰ মূল নীতি সমূহ:
- অভিভাজ্যতা আৰু আন্তঃনিৰ্ভৰশীলতা — সকলো অধিকাৰ
একে সময়তে গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু পৰস্পৰৰ সৈতে জড়িত।
- সমতা আৰু বৈষম্যহীনতা — সকলোৰে বাবে অধিকাৰ সমান।
- মানৱীয় মৰ্যাদা আৰু মূল্য — প্ৰতিজন মানুহে
মৰ্যাদা সহকাৰে জীৱন যাপন কৰাৰ অধিকাৰ পায়।
- পৌৰ, ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক,
সামাজিক, আৰু সাংস্কৃতিক
অধিকাৰৰ স্বীকৃতি — অধিকাৰৰ সকলো দিশক সমান গুৰুত্ব দিয়া হয়।
সাৰ্বজনীনতাৰ বিকাশ আৰু ইতিহাস:
- প্ৰাচীন যুগ: এৰিষ্টটল, চিচেৰো
প্রভৃতিয়ে প্ৰাকৃতিক আইন তত্ত্বৰ মাধ্যমে অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা ব্যাখ্যা কৰে।
- ষ্ট’ইচিজম: সমতা আৰু মানবীয় মূল্যবোধৰ ওপৰত গুৰুত্ব
দিয়ে।
- খ্ৰীষ্টান ধৰ্ম: মৰম, সহানুভূতি,
আৰু ন্যায়ৰ কথা কয়।
আধুনিক যুগ:
- জন ল’ক, ৰুচো (Rousseau): সামাজিক চুক্তিৰ তত্ত্বৰ মাধ্যমে অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতা ব্যাখ্যা কৰে।
- কাল্ট, ভল্টেয়াৰ: যুক্তি, সহনশীলতা আৰু
অধিকাৰক সমৰ্থন কৰে।
- ঔদ্যোগিক বিপ্লৱ: শ্ৰমিক অধিকাৰ আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ কথা
প্ৰধান হয়।
- বিশ্বযুদ্ধৰ পাছত: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মানৱ অধিকাৰৰ প্ৰয়োজন বুজা
যায়।
গুৰুত্বপূৰ্ণ দলিলসমূহ:
- মেগ্না কার্টা (১২১৫)
- বিল অফ ৰাইটছ (১৬৮৯)
- আমেৰিকাৰ স্বাধীনতা ঘোষণা (১৭৭৬)
- ফ্ৰান্সৰ "মানুহ আৰু নাগৰিক অধিকাৰৰ ঘোষণা" (১৭৮৯)
- মানৱ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীন ঘোষণা (১৯৪৮)
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ চুক্তিসমূহ (১৯৬৬)
আধুনিক সময়ত:
- বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱ — আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতা আৰু অধিকাৰৰ
সচেতনতা বৃদ্ধি পাইছে।
- বিশেষ সুৰক্ষা — শিশু, মহিলা, শাৰীৰিক-অক্ষম আৰু সংখ্যালঘু লোকসকলৰ অধিকাৰৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰা হৈছে।
- বহনক্ষম উন্নয়ন — অধিকাৰ আৰু উন্নয়নৰ মাজত সংযোগ স্থাপন কৰা
হৈছে।
৩। অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীনতাৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ
(ক) অবিচ্ছেদ্যতা: অধিকাৰবোৰ মানুহৰ জীৱনত অন্তৰ্নিহিত। এই অধিকাৰ
কাঢ়ি ল’ব নোৱাৰি, বাতিল কৰিব নোৱাৰি বা নষ্টও কৰিব নোৱাৰি।
(খ) সার্বজনীনতা: জাতি, ধৰ্ম, লিংগ, বয়স, শাৰীৰিক অৱস্থা বা সামাজিক পৰিস্থিতি যিয়েই নহওক,
সকলো ব্যক্তিয়ে একে
অধিকাৰ লাভ কৰে। এই অধিকাৰবোৰ হ’ল — পৌৰ, ৰাজনৈতিক, সামাজিক, অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ
আদি।
(গ) আইনগত স্বীকৃতি আৰু নৈতিকতা: মানৱ অধিকাৰবোৰ নৈতিক
মূল্যবোধৰ ওপৰত আধাৰিত আৰু আইনে স্বীকৃতি দিয়ে। যেনে — জীৱনৰ অধিকাৰ, মত প্ৰকাশৰ
স্বাধীনতা, শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যৰ অধিকাৰ আদি।
(ঘ) আন্তঃসংযোগিতা: সকলো অধিকাৰ একে-অন্তৰ্ভুক্ত। এক অধিকাৰে আন
অধিকাৰক প্ৰভাৱিত কৰে। যেনে — সামাজিক অধিকাৰ আৰু অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ একে-আনকৰ
সম্পূৰক।
এই বৈশিষ্ট্যসমূহৰ জৰিয়তে বুজা যায় যে অধিকাৰ
হৈছে সকলো মানুহৰ বাবে প্ৰাকৃতিক, সমান, আৰু সংহত — যাক ভাগ-বতৰা বা কাঢ়ি লোৱা
নাযায়।
৪। পৃথকীকৃত অধিকাৰ কি, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পৃথকীকৃত অধিকাৰ, যাক গোট-ভিত্তিক অধিকাৰ বুলিও কোৱা হয়,
ই এক এনে ধাৰণা য’ত
সমাজৰ কিছুমান বিশেষ সামাজিক, সাংস্কৃতিক, ধৰ্মীয় বা ভাষিক গোটৰ
সদস্যসকলক তেওঁলোকৰ বৈশিষ্ট্য, প্ৰয়োজন আৰু পৰিস্থিতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি
অতিৰিক্ত বা বিশেষ অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হয়। এই ধাৰণাটোক আধুনিক উদাৰ আইন ব্যৱস্থাত
এক বিতর্কিত দিশ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
১. জন ৰাউলছ (John Rawls): তেওঁৰ “A Theory of Justice” (1971) গ্ৰন্থত বৰ্ণনা কৰা
সামাজিক ন্যায় তত্ত্বত বাউলছ পৃথকীকৃত অধিকাৰৰ ধাৰণাৰ আভাস দিয়ে।
- সকলো নাগৰিকৰ বাবে মৌলিক অধিকাৰ নিশ্চিতকৰণ,
- দুৰ্বল গোটসমূহৰ বাবে অতিৰিক্ত সুৰক্ষা,
- সংস্কৃতি, ধৰ্ম, ভাষা আদিৰ স্বীকৃতি প্ৰদানৰ ওপৰত গুৰুত্ব
দিয়ে।
২. অমর্ত্য সেন (Amartya Sen): তেওঁৰ “Capability
Approach” তত্ত্বত ব্যক্তিৰ সামৰ্থ্য, প্ৰয়োজন, পৰিস্থিতিৰ ভিত্তিত অধিকাৰৰ
পৃথকীকৰণৰ কথা কয়।
- শিক্ষা, স্বাস্থ্য, পুষ্টি, আশ্ৰয় ইত্যাদি
ক্ষেত্ৰত সাৰ্বজনীনভাৱে অধিকাৰ নিশ্চিত কৰাৰ প্ৰয়োজনত গুৰুত্ব দিয়ে।
- দুৰ্বল গোটসমূহৰ প্ৰতি অধিক সহানুভূতি আৰু প্ৰাসংগিক অধিকাৰৰ প্ৰয়োজনতা
প্ৰকাশ কৰে।
৩. চাৰ্লছ টেইলৰ (Charles Taylor): তেওঁৰ "Multiculturalism
and the Politics of Recognition" গ্ৰন্থত বৈচিত্র্য আৰু স্বীকৃতিৰ বিষয়টোক দাঙি
ধৰে।
- সংখ্যালঘুৰ ভাষা আৰু সংস্কৃতিৰ সুৰক্ষা,
- সাংস্কৃতিক পৰিচয়ৰ প্ৰতি সন্মান,
- নাগৰিকত্বৰ নতুন সংজ্ঞা নিৰূপণৰ প্ৰয়োজনীয়তা প্ৰকাশ কৰে।
৪. জন ল’ক (John Locke): তেওঁৰ “Two Treatises of Government” গ্ৰন্থত উল্লেখ কৰা
স্বাভাৱিক অধিকাৰৰ তত্ত্বত দেখা যায়—
- অধিকাৰ সাৰ্বজনীন হ’লেও, দুৰ্বলৰ বাবে বিশেষ সুৰক্ষাৰ কথা তেওঁ
স্বীকাৰ কৰে।
- শিশু আৰু নাৰীসকলৰ অধিকাৰৰ ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিগত পৰিস্থিতিৰ ওপৰত ভিত্তি
কৰি পৃথক অধিকাৰৰ আলোচনা কৰে।
৫. ৰুছো (Jean-Jacques Rousseau):
- তেওঁ সামাজিক চুক্তি তত্ত্বত জনইচ্ছা আৰু সাধাৰণ স্বাৰ্থৰ ওপৰত গুৰুত্ব
দিয়ে।
- গণতান্ত্ৰিক শাসন আৰু অংশগ্ৰহণমূলক অধিকাৰক সমৰ্থন কৰে।
- দুৰ্বল গোটৰ অধিকাৰ সংৰক্ষণৰ প্ৰয়োজনীয়তা স্বীকাৰ কৰে।
৬. ছাইমন ডি বিভ্যয়াৰ (Simone de Beauvoir):
- তেওঁ লিংগ সমতা, নাৰীৰ অধিকাৰ আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ ক্ষেত্ৰত
পৃথকীকৃত অধিকাৰৰ প্ৰয়োজনতা দাঙি ধৰিছে।
- শিক্ষা, স্বাস্থ্য আৰু নিয়োগ ক্ষেত্ৰত মহিলাৰ অধিকাৰ আৰু
আন্তঃবিভাজন ধাৰণাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
এইদৰে জন ৰাউলছ, অমর্ত্য সেন, চাৰ্লছ টেইলৰ,
জন ল’ক, ৰুছো, ছাইমন ডি বিভ্যয়াৰ
আদি দাৰ্শনিক আৰু তাত্ত্বিকসকলে পৃথকীকৃত অধিকাৰৰ ধাৰণাত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান
আগবঢ়াইছে। তেওঁলোকে সামাজিক ন্যায়, সমতা, সাংস্কৃতিক স্বীকৃতি, নাৰী অধিকাৰ, দুৰ্বল গোটৰ সুৰক্ষা,
আৰু গণতান্ত্ৰিক
অংশগ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত এই অধিকাৰক প্ৰাসংগিক বুলি বিবেচনা কৰিছে।
যদিও তেওঁলোকৰ দৃষ্টিভংগী আৰু লক্ষ্য বিভিন্ন—
- ৰাউলছৰ বিতৰণমূলক ন্যায়,
- সেনে সামৰ্থ আৰু মানৱ বিকাশ,
- ৰুছোৰ মানৱ গুণ,
- বিভ্যয়াৰৰ লিংগ আৰু আন্তঃবিভাজনক কেন্দ্র কৰি—তথাপিও তেওঁলোকে পৃথকীকৃত অধিকাৰক এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ধাৰণা হিচাপে মান্যতা দিয়ে,
যাৰ জৰিয়তে সামাজিক ন্যায়,
সমতা আৰু মানৱ মৰ্য্যদা অধিক সুদৃঢ় হয়।
৫। বাধ্যবাধকতা বুলিলে কি বুজা? বাধ্যবাধকতাৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ বাধ্যবাধকতা (ইংৰাজী: Obligation)
শব্দটো লেটিন শব্দ Obligate ৰ পৰা আহৰণ কৰা হৈছে,
যাৰ অৰ্থ
"কর্তব্য পালন কৰা"। এই শব্দে দায়িত্ব, কৰ্তব্য আৰু দায়বদ্ধতাৰ
ধাৰণাক প্ৰকাশ কৰে। যদিও “কর্তব্য” আৰু “বাধ্যবাধকতা” শব্দ দুটা একে ধৰণৰ বুলি
অনুভূত হয়, তথাপিও এই দুয়োটাৰ মাজত সূক্ষ্ম কিন্তু গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰ্থক্য আছে। কর্তব্য অধিক তৰ্কসঙ্গত আৰু
নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্যপূৰ্ণ হৈ থাকে, আনহাতে বাধ্যবাধকতা অধিক বিস্তৃত আৰু
সামগ্ৰিক।
বাধ্যবাধকতাৰ প্ৰকৃতি আৰু ৰূপ বুজিবলৈ আমি
প্ৰথমে অধিকাৰৰ ধাৰণা বুজা উচিত। অধিকাৰ মানে হৈছে — এক ব্যৱস্থাৰ অধীনত
ন্যায়সঙ্গত দাবীৰ ভিত্তিত লাভ কৰা সুযোগ বা সুবিধা। কিন্তু বাধ্যবাধকতা হৈছে সমাজত
অন্য সদস্যসকলৰ প্ৰতি আমাৰ দায়বদ্ধতা বা কৰ্তব্য, যিয়ে এইটো নিৰ্ধাৰণ কৰে যে
কোন কাম আমি কৰিব লাগিব বা নকৰি থাকিব লাগিব।
বাধ্যবাধকতাৰ মূল উৎস হ'ল— সমাজৰ আইন-কানুন,
নীতি-নিয়ম, নৈতিকতা, সামাজিক আদৰ্শ,
চুক্তি, ধৰ্মীয় বিশ্বাস আৰু
সাংস্কৃতিক মূল্যবোধ।
বাধ্যবাধকতাৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ হ'লঃ
(ক) বাধ্যবাধকতা ব্যক্তিৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্যৰ অনুভূতিক দৰ্শায়।
(খ) অধিকাৰ আৰু বাধ্যবাধকতা একে সূত্ৰে জড়িত — অধিকাৰৰ অস্তিত্ব বাধ্যবাধকতাৰ
সঁহাৰি হিচাপে দেখা যায়।
(গ) বাধ্যবাধকতা নৈতিক (ethical) আৰু আইনী (legal) উভয় দিশৰে বাধ্যতামূলক।
(ঘ) এইটো আন্তঃসম্পৰ্কযুক্ত — প্ৰতিজনে আনৰ অধিকাৰ সন্মান কৰাৰ দ্বাৰা নিজৰ
বাধ্যবাধকতা পালন কৰে।
(ঙ) বাধ্যবাধকতা হ'ল সার্বজনীন — সমাজৰ সকলো সদস্যই ইয়াক পালন কৰিব লাগে।
(চ) ই বলবৎ হ’ব পাৰে — আইনৰ জৰিয়তে বা সামাজিক চেঁচা-চেঁচিৰ দ্বাৰাও বাধ্যবাধকতা
পূৰণ কৰা হয়।
(ছ) বাধ্যবাধকতা এক শর্তহীন দায়িত্ব — ই সচেতন নাগৰিকৰ আধ্যাতিক আৰু সামাজিক
দায়িত্ব প্ৰতিফলিত কৰে।
সেয়েহে, বাধ্যবাধকতা কেৱল আইন বা নীতিৰ ফল নহয়; ই এক সুদূৰপ্ৰসাৰী
সামাজিক, নৈতিক আৰু মানৱীয় মূল্যবোধৰ অংশ।
৬। বাধ্যবাধকতাক কি কি প্রকাৰত ভগাব পাৰি?
উত্তৰঃ বাধ্যবাধকতাৰ প্ৰকাৰসমূহ নিচিনাকৈ বিৱৰণ কৰিব
পাৰি—
(ক) বৈধ বাধ্যবাধকতা: এই ধৰণৰ বাধ্যবাধকতা আইন বা আদালতৰ দ্বাৰা
নিৰ্ধাৰিত আৰু বলবৎ কৰা হয়। নাগৰিকসকলে আইন মেনে চলা, কৰ পৰিশোধ কৰা, আৰু অন্যান্য আইনী
নিয়ম মানি চলা এনে বাধ্যবাধকতাৰ অন্তৰ্গত। এই বাধ্যবাধকতা উলংঘা কৰিলে শাস্তি,
জৰিমনা, বা আইনী ব্যৱস্থা
লোৱা হয়।
উদাহৰণ:
- আয়কৰ বা বেচা-কৰ পৰিশোধ
- চালানত নিৰ্দিষ্ট নিয়ম মানি চলা
- ন্যায়পালন ব্যৱস্থাৰ আদেশ মানি চলা
- পৰিৱেশ সংৰক্ষণ আইন পালন
(খ) নৈতিক বাধ্যবাধকতা: এই ধৰণৰ বাধ্যবাধকতা ব্যক্তিৰ নৈতিকতা, বিবেক, আদৰ্শ আৰু মূল্যবোধৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। আইন বা চৰকাৰৰ দ্বাৰা বলবৎ কৰা নহলেও এই বাধ্যবাধকতা সমাজত ভাল
নাগৰিক হিচাপে আচৰণৰ বোধ গঢ়ি তোলে।
উদাহৰণ:
- প্ৰতিৰক্ষা নকৰাকৈ সহায় কৰা
- পৰিৱেশক সুৰক্ষিত ৰখা
- দয়া, সহানুভূতি আৰু সততা অবলম্বন কৰা
- দৰিদ্ৰ বা দুৰ্দশাগ্ৰস্তক সহায় কৰা
(গ) সামাজিক বাধ্যবাধকতা: এই বাধ্যবাধকতা সমাজ, গাঁও বা সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰতি
থকা দায়িত্ব আৰু আশা-আকাঙ্ক্ষাৰ পৰা জন্ম লৈছে। সাধাৰণতে সামাজিক মূল্যবোধ,
আচৰণৰ নীতি, আৰু লোকায়ত
সংস্কৃতিৰ ওপৰত আধাৰিত।
উদাহৰণ:
- গাঁও সভাত অংশগ্ৰহণ
- চহৰ বা গাঁৱৰ পৰিষ্কাৰতা বজাই ৰখা
- স্বেচ্ছাসেৱামূলক কাম-কাজত অংশ লোৱা
- ৰক্তদান বা দান-সহায়
(ঘ) চুক্তিবদ্ধ বাধ্যবাধকতা: চুক্তি বা লিখিত প্ৰতিশ্রুতিৰ দ্বাৰা দুই বা
ততোধিক পক্ষৰ মাজত নিৰ্ধাৰিত দায়িত্বই চুক্তিবদ্ধ বাধ্যবাধকতা। এই ধৰণৰ
বাধ্যবাধকতা আইনী ৰূপত বলবৎযোগ্য।
উদাহৰণ:
- কৰ্মচাৰী আৰু নিয়োগকৰ্তাৰ মাজত চুক্তি
- ভাড়াটিয়াৰ সৈতে মালিকৰ চুক্তি
- বেংকৰ সৈতে ঋণ চুক্তি
(ঙ) ফিডুচিয়াৰী বাধ্যবাধকতা (Fiduciary Obligation): এই ধৰণৰ বাধ্যবাধকতা
সেই ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য হয়, য'ত এজন ব্যক্তি বা সংস্থা আনজনৰ স্বাৰ্থত ন্যায়,
সতৰ্কতা আৰু
বিশ্বস্ততাৰ সৈতে কাম কৰিবলগীয়া হয়।
উদাহৰণ:
- উকিলৰ সৈতে গ্ৰাহকৰ সম্পৰ্ক
- বেংকৰ সৈতে গ্ৰাহকৰ সম্পৰ্ক
- কোম্পানীৰ ডাইৰেক্টৰৰ দায়িত্ব শ্বেয়াৰহোল্ডাৰসকলৰ প্ৰতি
বাধ্যবাধকতাৰ এই সকলো প্ৰকাৰেই সমাজ, ৰাষ্ট্র আৰু
ব্যক্তি-জীৱনত এক সুস্থ, সুশৃঙ্খল আৰু ন্যায়সংগত পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰাত সহায়
কৰে। অধিকাৰৰ সংগে সংগতি ৰাখি এই বাধ্যবাধকতাবোৰ পালন কৰাটো দায়িত্বশীল নাগৰিকৰ
মৌলিক চৰিত্ৰিক গুণ।
৭। বাধ্যবাধকতা আৰু অধিকাৰৰ মাজত সম্পৰ্ক আৰু পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰঃ বাধ্যবাধকতা আৰু অধিকাৰৰ আন্তঃসম্পৰ্ক বাধ্যবাধকতা আৰু
অধিকাৰ একে আনৰ পৰা বিচ্ছিন্ন নহয়; উভয়ে একে আনৰ পৰিপূৰক। এই দুয়োটাৰ মাজত থকা
সম্পর্ক বুজা সামাজিক ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। অধিকাৰে
নাগৰিকক সমাজত নিজ পৰিচয় গঢ়ি তোলাৰ সুযোগ দিয়ে, আনহাতে বাধ্যবাধকতাই সেই
অধিকাৰবোৰক ন্যায়পূৰ্ণভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ দায়িত্বপূৰ্ণ আচৰণৰ পথ দেখুৱায়। ইয়ে
ব্যক্তিগত তথা গোটীয়াল কল্যাণ নিশ্চিত কৰাত সহায় কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপ, যদি শিক্ষাৰ অধিকাৰ থাকে,
তেন্তে ই শিক্ষাৰ
ক্ষেত্ৰত নাগৰিকৰ এক বাধ্যবাধকতাও সৃষ্টি কৰে—বিদ্যাভ্যাস কৰা, বিদ্যালয়ত উপস্থিত
থকা ইত্যাদি। একে ধৰণে, ভোটাধিকাৰ থাকিলে, সেই অধিকাৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ দায়িত্ব বা বাধ্যবাধকতা নাগৰিকে পালন কৰিব লাগিব।
বাধ্যবাধকতা আৰু অধিকাৰৰ মৌলিক পাৰ্থক্যসমূহঃ
(ক) উদ্দেশ্য বা দিশৰ ক্ষেত্ৰত পাৰ্থক্য:
- অধিকাৰ মূলতঃ ব্যক্তিৰ কোনো প্ৰাপ্য, সুৰক্ষা বা
সুবিধাৰ ওপৰত কেন্দ্ৰিত।
- বাধ্যবাধকতা ব্যৱহাৰ আৰু ব্যৱহাৰৰ ফলত উদ্ভৱ হোৱা
দায়িত্ব-পালনৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
(খ) পৰিসৰৰ ক্ষেত্ৰত পাৰ্থক্য:
- অধিকাৰ ব্যাপক আৰু বহুল পৰিসৰৰ স্বাধীনতা বা সুযোগ বুজায়।
- বাধ্যবাধকতা তুলনামূলকভাবে সীমিত আৰু নিৰ্দিষ্ট আচৰণ বা
কৰ্তব্যৰ ওপৰত কেন্দ্ৰিত।
(গ) প্ৰয়োগৰ ক্ষেত্ৰত পাৰ্থক্য:
- অধিকাৰ অধিকাংশ সময়ত সংবিধান, আইন বা সামাজিক
নীতিৰে সুৰক্ষিত থাকে।
- বাধ্যবাধকতা এই অধিকাৰবোৰ সঠিকভাৱে ব্যৱহাৰৰ উদ্দেশ্যে
দায়িত্বপূৰ্ণ আচৰণৰ অনুশাসন প্ৰদান কৰে।
অধিকাৰ আৰু বাধ্যবাধকতা একে আনৰ অপৰিহার্য অঙ্গ।
অধিকাৰ দিয়াৰ লগে লগে, সমাজই নাগৰিকৰ পৰা দায়িত্বপূৰ্ণ আচৰণ আশা কৰে। সেয়ে, এই দুয়োৰে সঠিক সাম্য বজাই
ৰখাই গণতান্ত্রিক সমাজ ব্যৱস্থাৰ মূল আধাৰ।
৮। নাগৰিক অবাধ্যতা মানে কি? নাগৰিক অবাধ্যতা সম্পর্কে বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নাগৰিক অবাধ্যতা এক শক্তিশালী সামাজিক আন্দোলন,
যাৰ জৰিয়তে নাগৰিকে
অন্যায় আইন বা নীতিৰ বিৰুদ্ধে অহিংসভাৱে প্ৰতিবাদ কৰে। ইয়ে নাগৰিক অধিকাৰৰ সংৰক্ষণ
আৰু অধিকাৰৰ দাবীত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
হেনৰি ডেভিড থ’ৰ (Henry David Thoreau) এই ভাবধাৰাটোক তীব্ৰভাৱে
সমৰ্থন কৰিছিল। তেওঁৰ "Civil Disobedience" নামৰ ৰচনাত তেওঁ ব্যক্তিগত
নৈতিকতা আৰু ন্যায়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি কয় যে – "সেই চৰকাৰে ভাল, যি জনসাধাৰণৰ ওপৰত
কম শাসন কৰে, আৰু আটাইতকৈ ভাল চৰকাৰে শাসন নকৰে।"
মূল দৃষ্টিভংগীসমূহঃ
(ক) চৰকাৰৰ কাম-কাজ ন্যায়ভিত্তিক হ’ব লাগিব।
(খ) জনসাধাৰণে অনৈতিক আইন মানি চলিব নালাগে।
(গ) অহিংস উপায়েৰে প্ৰতিবাদ কৰা নাগৰিকৰ নৈতিক দায়িত্ব।
(ঘ) চৰকাৰৰ প্ৰতি সমর্থন নকৰা বা কৰ পৰিশোধৰ পৰা বিৰত থাকিও প্ৰতিবাদ দেখুওৱা
যায়।
(ঙ) গণতন্ত্ৰত সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ চৰম আধিপত্য সঠিক নহয়; সংখ্যালঘু অধিকাৰো সুৰক্ষিত
হ’ব লাগে।
থ’ৰৰ এই চিন্তাধাৰাই মহাত্মা গান্ধী, মার্টিন লুথাৰ কিং
জুনিয়ৰ, নেলচন মেন্ডেলা আদি বিশ্ববিখ্যাত সমাজসংস্কাৰকসকলক অহিংস আন্দোলন আৰু নাগৰিক
অধিকাৰ সুৰক্ষাৰ পথ দেখুৱাইছিল। নাগৰিক অবাধ্যতা হৈছে ন্যায়ৰ পক্ষে শক্তিশালী আৰু
নৈতিকভাৱে দৰকাৰি প্ৰতিক্ৰিয়া।
৯। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ বিভিন্ন তত্ত্বসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা হৈছে ৰাজনৈতিক
চিন্তাধাৰাৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু বিতৰ্কিত বিষয়, যিয়ে ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি
নাগৰিকৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য বুজায়। এইচ এল এথটৰ মতে, বাধ্যবাধকতা দুপ্ৰকাৰ— (ক)
বাহ্যিক জোৰ-জুলুমত আধাৰিত আৰু (খ) নৈতিক কর্তব্যত আধাৰিত।
এক আধুনিক ৰাষ্ট্ৰত নাগৰিকে বিভিন্ন দায়িত্ব
পালন কৰে, যেনে কৰ প্রদান, ভোটদান, আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় সেৱাত অংশগ্রহণ, যাৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰীয় স্থিতিশীলতা ৰক্ষা হয়। এই
বাধ্যবাধকতা বুজিবলৈ তলত তিনিটা তত্ত্ব আলোচনা কৰা হৈছে—
(ক) ৰক্ষণশীল তত্ত্বঃ এই তত্ত্বই পৰম্পৰা, শৃংখলা, কর্তৃত্ব আৰু
সামাজিক একতা বজাই ৰখাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এডমাণ্ড বাৰ্কক ৰক্ষণশীলতাৰ জনক বুলি
গণ্য কৰা হয়। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে পৰম্পৰা আৰু সামাজিক গাঠনি ৰাষ্ট্ৰীয়
স্থিতিশীলতাৰ মূল।
(খ) সন্মতি তত্ত্বঃ এই মতবাদ মতে ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি বাধ্যতা প্ৰদানৰ
মূল উৎস হৈছে নাগৰিকৰ সন্মতি। ব্যক্তিয়ে আইন মানে, কিয়নো তেওঁ স্পষ্ট বা
অস্পষ্টভাবে তাত সন্মতি দিছে। নাগৰিকৰ ইচ্ছাৰ ওপৰতেই ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতা নিৰ্ভৰ কৰিব
লাগে।
(গ) নৈৰাজ্যবাদ তত্ত্বঃ William Godwin নৈৰাজ্যবাদৰ প্ৰথম
প্ৰবক্তা। এই তত্ত্বত তিনিটা বিষয় গুৰুত্বপূৰ্ণ—
- কর্তৃত্ববিহীন সমাজ
- ৰাষ্ট্ৰবিহীন ব্যৱস্থা
- ক্ষমতাৰ বিৰোধিতা
নৈৰাজ্যবাদীসকলে ৰাষ্ট্ৰ, পুঁজিবাদ, আৰু ধৰ্মীয়
প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ বিৰোধিতা কৰে, কাৰণ তেওঁলোকৰ মতে এইবোৰই বৈষম্য আৰু নিপীড়নৰ
সৃষ্টি কৰে। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা নাগৰিক-ৰাষ্ট্ৰ সম্পৰ্কৰ কেন্দ্ৰবিন্দু। ই
নৈতিকতা, আইন, পৰম্পৰা, আৰু নাগৰিকৰ সন্মতিত আধাৰিত হৈ ৰাষ্ট্ৰীয় গঠনত ভূমিকা পালন কৰে।
১০। ৰাজনীতিৰ ৰক্ষণশীলতা তত্ত্ব কি?
উত্তৰঃ ৰক্ষণশীল ৰাজনৈতিক তত্ত্ব হৈছে এক পৰম্পৰাগত
চিন্তা-চর্চা আৰু ব্যৱস্থাৰ সংৰক্ষক ধাৰণা। এই তত্ত্ব মতে, পৰম্পৰাগত মূল্যবোধ,
ধ্যান-ধাৰণা আৰু
ব্যৱস্থাসমূহ মানৱ সভ্যতাৰ বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ, আৰু সেয়ে এইবোৰক সংৰক্ষণ
কৰাটো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
ইউৰোপত ফৰাচী বিপ্লৱৰ (১৭৮৯) পাছত এই তত্ত্বৰ
বিকাশ ঘটিল। বিপ্লৱৰ সঘন পৰিৱৰ্তনৰ বিপৰীতে ৰক্ষণশীল তত্ত্বই স্থিৰতা, শৃংখলা, আৰু পৰম্পৰাৰ ওপৰত
গুৰুত্ব দিয়ে। ঊনবিংশ শতিকাৰ পৰা ইউৰোপৰ বহু ৰাজনৈতিক দল—যেনে ইংলেণ্ডৰ Conservative
Party, জাৰ্মানীৰ Christian Democratic Union, ডেনমাৰ্কৰ Conservative
People’s Party—এই তত্ত্বৰ আধাৰত গঠিত হয়।
এই ধাৰণাই সমাজত গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ দ্রুত
পৰিৱৰ্তনৰ বিৰোধিতা কৰি অভিজাত শাসনতন্ত্ৰৰ সংৰক্ষণক সমৰ্থন কৰে। ই পুঁজিবাদ আৰু
উদাৰনৈতিকতাবাদৰ এক বিকল্প হিচাপে বিকাশ পাইছিল, বিশেষকৈ নগৰায়নৰ ফলত স্খলন
হোৱা মানৱীয় মূল্যবোধৰ সুৰক্ষাৰ প্ৰয়োজনীয়তা অনুভৱ কৰি।
সাধাৰণ অৰ্থত "ৰক্ষণশীলতা" বুজায়—
- পৰম্পৰাগত জীৱন-পদ্ধতিৰ সংৰক্ষণ,
- পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি ভয় বা সন্দেহ,
- নৰমপন্থী চিন্তাধাৰাৰ সমৰ্থন,
- সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু ধৰ্মীয় ধাৰণাৰ স্থিৰতা বজাই ৰখা।
এই তত্ত্বৰ মূল উপাদানসমূহ হ’ল:
- পৰম্পৰা: পৰম্পৰাগত বিশ্বাস, অনুষ্ঠান আৰু
মূল্যবোধক সংৰক্ষণ।
- মানৱীয় অসম্পূর্ণতা: মানুহ অপূৰ্ণ, সেইবাবে
পৰম্পৰা আৰু শৃংখলা প্ৰয়োজন।
- প্ৰাকৃতিক সমাজ: সমাজ এটা স্বাভাৱিক বিকাশৰ ফল; কৃত্ৰিমভাৱে সৃষ্টি কৰা নহয়।
- কর্তৃত্ব: সমাজত এক সু-সংগঠিত আদেশ ৰক্ষা কৰিবলৈ প্ৰয়োজন।
- সম্পত্তি: ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰ সমাজৰ স্থিতিশীলতা আৰু
দায়িত্বশীলতা বৃদ্ধি কৰে।
এই ধাৰণাই বিশ্বাস কৰে যে সমাজত ধর্ম, ৰাজতন্ত্র, সংসদীয় গণতন্ত্র,
সামাজিক পদানুক্ৰম,
সম্পত্তিৰ অধিকাৰ
আদিৰ সংৰক্ষণ সমাজিক স্থিতিশীলতাৰ বাবে অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়। ৰক্ষণশীল তত্ত্ব এক
ধাৰণা যিয়ে পৰম্পৰাগত মূল্যবোধ, সামাজিক শৃংখলা, আৰু সংস্কৃতিক প্ৰাধান্য
দিয়ে। ই সমাজক স্থিতিশীল আৰু সংহত ৰাখিবলৈ অতীতৰ অভিজ্ঞতা আৰু পৰম্পৰাক মূল আধাৰ
হিচাপে ধৰে।
১১। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ ৰক্ষণশীল তত্ত্বটো সমালোচনাত্মকভাবে লিখা।
উত্তৰঃ ৰক্ষণশীলতাবাদ তত্ত্বই ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা গঠন
কৰাৰ ক্ষেত্ৰত পৰম্পৰা, শৃংখলা আৰু কর্তৃত্বক প্ৰধান ভিত্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰে। এই তত্ত্ব অনুসৰি সমাজ
আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ স্থিতিশীলতাৰ বাবে পৰম্পৰাগত ধাৰণাবোৰ সংৰক্ষণ কৰা প্ৰয়োজন। আইৰিছ
দাৰ্শনিক এডমাণ্ড বাৰ্কক এই তত্ত্বৰ জনক হিচাপে গণ্য কৰা হয়। তেওঁ তেওঁৰ “Reflections
on the Revolution in France” পুস্তকখনত এই ধাৰণাবোৰ ব্যাখ্যা কৰিছে।
বাৰ্কৰ ধাৰণা অনুসৰি-
(ক) নাগৰিকে সমাজৰ সদস্য হিচাপে চৰকাৰৰ প্ৰতি সন্মতি প্ৰদান কৰে।
(খ) সামাজিক চুক্তি এটা অলিখিত আৰু বিকাশশীল চুক্তি হিচাপে বিবেচিত।
(গ) অধিকাৰ পৰম্পৰা আৰু ৰীতিনীতিৰ ওপৰত আধাৰিত।
(ঘ) পৰিয়াল, সম্প্ৰদায় আৰু জাতিৰ প্ৰতি আনুগত্য গুৰুত্বপূর্ণ।
(ঙ) বিপ্লৱী পৰিৱৰ্তনৰ তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰে।
ফ্ৰেড্ৰিক হায়েকেও ৰক্ষণশীল ধাৰণাৰ সমর্থক আছিল।
তেওঁ আইনৰ শাসন, সীমিত চৰকাৰ আৰু ব্যক্তিস্বাধীনতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দি বাধ্যবাধকতা ব্যাখ্যা
কৰিছিল।
অন্যান্য সমর্থক: মাইকেল অকশ্বট, ৰোগাৰ স্ক্ৰটন আদি।
সমালোচনাসমূহ:
(ক) ই অভিজাতবাদী — পৰম্পৰা আৰু কর্তৃত্বৰ ওপৰত অতিপাত গুৰুত্ব দিয়ে।
(খ) নাৰীবাদীৰ মতে — পিতৃতান্ত্ৰিক গাঁথনিকক স্থায়ী কৰিবলৈ উৎসাহ দিয়ে।
(গ) উদাৰবাদীয়ে কয় — ই ব্যক্তিগত অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতাক অৱহেলা কৰে।
(ঘ) ই সামাজিক ন্যায়ক উপেক্ষা কৰি বৈষম্যক জিই ৰাখে।
(ঙ) সামূহিক কল্যাণতকৈ ব্যক্তিগত স্বাৰ্থক অধিক গুৰুত্ব দিয়ে।
যদিও ৰক্ষণশীলতাবাদ ত্ৰুটিপূৰ্ণ, তথাপি ইয়াৰ
দৃষ্টিভঙ্গী ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা উপলব্ধি কৰাত বিশেষভাৱে সহায়ক। আধুনিক যুগতো এই
তত্ত্বৰ অনেক দিশ প্ৰাসংগিক বুলি গণ্য।
১২। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ সন্মতি তত্ত্বটো সমালোচনাত্মকভাবে লিখা।
উত্তৰঃ সন্মতি তত্ত্ব অনুসৰি, ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ মূল
আধাৰ হ'ল নাগৰিকৰ সন্মতি। এই তত্ত্ব মতে, ৰাষ্ট্ৰই তেতিয়াহে আইনী ক্ষমতা প্ৰয়োগ কৰিব পাৰে,
যেতিয়া নাগৰিকে তাৰ
কাৰণে সন্মতি প্ৰদান কৰে। নাগৰিকৰ ইচ্ছা আৰু সন্মতিকেই ৰাজনৈতিক কর্তৃত্বৰ উৎস
বুলি গণ্য কৰা হয়। আইন আৰু প্রতিষ্ঠান মানি চলাটো নাগৰিকৰ নৈতিক দায়িত্ব, কিয়নো তেওঁলোকে
স্পষ্ট বা মৌনভাৱে ইতিমধ্যে সন্মতি প্ৰদান কৰিছে। এই তত্ত্বৰ মুখ্য
পৃষ্ঠপোষকসকল হ'ল—থমাছ হব্ছ, জ’ন ল’ক, ৰুছো আৰু জ’ন ৰ'লছ।
মুখ্য চিন্তাবিদসকলৰ ধাৰণা:
(১) থমাছ হব্ছ: তেওঁৰ "Leviathan" গ্রন্থত ব্যক্তিয়ে
নিজৰ সুৰক্ষাৰ বাবে এক স্বেচ্ছাস্ফূর্ত চুক্তিৰ জৰিয়তে সৰ্বভৌম শক্তিৰ সৃষ্টি কৰে
বুলি বর্ণনা কৰিছে। এই চুক্তিৰ মাধ্যমে নাগৰিকে নিজৰ অধিকাৰবোৰ ত্যাগ কৰি সাৰ্বভৌম
চৰকাৰক আইন প্ৰয়োগৰ ক্ষমতা প্ৰদান কৰে।
(২) জ’ন ল’ক: তেওঁৰ “Two Treatises of Government”ত প্ৰকাশ পোৱা মত
অনুসাৰে জীৱন, স্বাধীনতা আৰু সম্পত্তি হৈছে মানুহৰ স্বাভাৱিক অধিকাৰ। নাগৰিকে এই অধিকাৰসমূহ
সুৰক্ষিত ৰাখিবলৈ চৰকাৰ গঠন কৰিবলৈ সন্মতি দিয়ে।
(৩) জঁ জাক ৰুছো: "Social Contract" গ্রন্থত ৰুছোৱে
কৈছে—ৰাষ্ট্ৰৰ অন্তৰ্গত হোৱাৰ অৰ্থ হ'ল আইন মানি চলাৰ মৌন সন্মতি প্ৰদান কৰা। তেওঁৰ
মতে সামাজিক চুক্তি হৈছে ব্যক্তিসকলৰ মাজত হোৱা এক পাৰস্পৰিক প্ৰতিশ্রুতি যাৰ
জৰিয়তে সাধাৰণ ইচ্ছাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ৰাষ্ট্ৰ চলে।
(৪) জ’ন ৰ'লছ: “A Theory of Justice”ত তেওঁ ব্যক্তিগত অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা নিশ্চিত
কৰা ন্যায়সংগত আইনসমূহ মানি চলাটো নাগৰিকৰ নৈতিক দায়িত্ব বুলি কৈছে। তেওঁৰ মতে
সমাজত সমতা আৰু ন্যায়ৰ নিশ্চয়তা দিবলৈ ব্যক্তিয়ে সামাজিক চুক্তিত সন্মতি দিয়ে।
সমালোচনাসমূহ:
(ক) ল’কৰ মত অনুসৰি চৰকাৰ গঠন নাগৰিকৰ সন্মতিক ওপৰত আধাৰিত হলেও, সকলো নাগৰিকে একে
ধৰণে সেই সন্মতি দিয়ে নে নাই—এইটো বিতৰ্কৰ বিষয়।
(খ) “সন্মতি” বুলিলে আচলতে কি বুজায়? ই মৌন নে লিখিত, স্পষ্ট নে অস্পষ্ট—এই
সন্দৰ্ভত বিভ্ৰান্তি থাকে।
(গ) সাধাৰণ নাগৰিকে “ন্যায়সঙ্গত আইন” চিনাক্ত কৰিব পৰা সক্ষমতা নাথাকে; সেয়ে তেওঁক নৈতিক
দায়িত্বৰ ওপৰত দায়ী কৰাটো যথাযথ নহ’ব পাৰে।
(ঘ) কেৱল ৰাষ্ট্ৰত বাস কৰা মানেই সন্মতি দিয়া বুলি ধৰা ঠিক নহয়। বহুত নাগৰিকে
চৰকাৰী নীতি আৰু আইন প্ৰতি আপত্তি থাকে, তথাপি তেওঁলোকে ৰাষ্ট্ৰৰ অন্তৰ্গত হৈ থাকে।
সন্মতি তত্ত্বৰ ওপৰত থকা সমালোচনা সত্ত্বেও,
এই তত্ত্ব ৰাজনৈতিক
বাধ্যবাধকতাৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যাখ্যা প্ৰদান কৰে। নাগৰিকৰ সন্মতি অবিহনে কোনো
চৰকাৰী কর্তৃত্ব বৈধতা লাভ নকৰে, আৰু অধিকাৰ ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰতো অসুবিধা দেখা দিব
পাৰে। সেয়ে, আধুনিক গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাতো এই তত্ত্বৰ প্ৰাসংগিকতা অস্বীকাৰ্য।
১৩। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ নৈৰাজ্যবাদ তত্ত্বটো সমালোচনাত্মকভাবে লিখা।
উত্তৰঃ অসমীয়া "নৈৰাজ্যবাদ" শব্দটোৰ ইংৰাজী
প্ৰতিশব্দ হৈছে Anarchism, যি গ্ৰীক শব্দ ‘Anarchia’-ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে।
এই শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে — "কর্তৃত্বহীনতা" বা "শাসকবিহীন
অৱস্থা"।
নৈৰাজ্যবাদীসকলে মূলত তিনিটা বিষয়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে—
(ক) শাসক বা কৰ্তৃত্ব বিহীন সমাজৰ পোষকতা,
(খ) ৰাষ্ট্ৰবিহীন সমাজ ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি বিশ্বাস,
(গ) ক্ষমতাৰ বিলোপ আৰু ব্যক্তি-স্বাধীনতাৰ পূৰ্ণতা।
নৈৰাজ্যবাদীসকলে ৰাষ্ট্ৰ আৰু ইয়াৰ বিভিন্ন
প্ৰতিষ্ঠান — যেনে আদালত, পুলিচ, সেনা, আইনসভা আদিৰ বিৰোধ কৰে। তেওঁলোকে পুঁজিবাদী
ব্যৱস্থা, ধৰ্ম আৰু ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানসমূহকো সমালোচনা কৰে।
তেওঁলোকৰ মতে—
- ৰাষ্ট্ৰই কেৱল কিছু শক্তিশালী লোকৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰে, যাৰ ফলত সামাজিক বৈষম্য সৃষ্টি হয়।
- পুঁজিবাদত ধনীসকলেই অধিক ক্ষমতা গ্ৰহণ কৰে আৰু গৰিব, কৃষক, শ্রমিক আদি শ্ৰেণী শোষিত হয়।
- ধৰ্মই ব্যক্তি স্বাধীনতা দমন কৰে আৰু এজন ব্যক্তিক নিৰ্দিষ্ট আচৰণত বাধ্য
কৰি তেওঁৰ মুক্তিচিন্তা কাড়ি নেয়।
ইতিহাসত নৈৰাজ্যবাদৰ কিছু প্ৰধান চিন্তাবিদ:
- উইলিয়াম গডউইন — তেওঁক নৈৰাজ্যবাদৰ প্ৰথম প্ৰবক্তা হিচাপে
গণ্য কৰা হয়। তেওঁৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ "An Enquiry Concerning
Political Justice"ত তেওঁ ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰণালীৰ কঠোৰ সমালোচনা কৰে আৰু এজন
ব্যাক্তিৰ অধিকাৰ, স্বাধীনতা আৰু নৈতিকতা'ক মুখ্য স্থান
দিছিল।
- পিয়েৰ যোচেফ প্ৰুধোন — তেওঁক “নৈৰাজ্যবাদৰ পিতৃ” বুলি কোৱা হয়।
তেওঁৰ বিখ্যাত কিতাপ *"What is Property?"*ত তেওঁ কৈছিল —
- “Property
is theft (সম্পত্তি হৈছে চুৰি)”
- “Property
is freedom (সম্পত্তি হৈছে স্বাধীনতা)” তেওঁ
ব্যক্তিগত সম্পত্তিক শোষণ আৰু নিপীড়নৰ উৎস বুলি গণ্য কৰিছিল আৰু ৰাষ্ট্ৰহীন
সমাজত ব্যক্তিগত শ্রমৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা সম্পত্তিক প্ৰাকৃতিক অধিকাৰ বুলি
স্বীকৃতি দিছিল।
- মিখাইল বেকুনিন (Mikhail Bakunin) — তেওঁ ব্যক্তিগত
সম্পত্তিক সমাজত সকলো অন্যায় আৰু অবিচাৰৰ মূল উৎস বুলি বিবেচনা কৰিছিল। তেওঁ
সামাজিক সম্পত্তিৰ পোষকতা কৰিছিল। সৈন্য, আদালত, পুলিচ আদি প্ৰতিষ্ঠানৰ বিলোপ দাবী কৰি তেওঁ নৈৰাজ্যবাদী বিপ্লৱৰ জৰিয়তে
এক স্বাধীন আৰু ন্যায়সঙ্গত সমাজ ব্যৱস্থা প্ৰতিষ্ঠাৰ কথা কৈছিল।
নৈৰাজ্যবাদৰ মূল দৃষ্টিভংগী:
- ৰাষ্ট্ৰ ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ বিঘ্ন।
- ৰাষ্ট্ৰ কেবল ধনীসকলৰ স্বাৰ্থৰ ৰক্ষক।
- ৰাষ্ট্ৰ হৈছে এটা "স্বঘোষিত অভিভাৱক" যি গৰিব আৰু শোষিতসকলৰ নয়,
ধনীৰ সম্পত্তিক সুৰক্ষিত কৰে।
সমালোচনা (Criticism): যদিও নৈৰাজ্যবাদে ব্যক্তি স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ
কথা কয়, তথাপিও এই মতবাদৰ ওপৰত বহু সমালোচনা কৰা হৈছে:
(ক) ৰাষ্ট্ৰবিহীন সমাজ বাস্তৱত কেতিয়াও সম্ভব নহয়।
(খ) নৈৰাজ্যবাদত কোনো সংগঠিত পৰিকল্পনা নাই, যি দ্ৰুত ৰূপায়ণযোগ্য।
(গ) আধুনিক কল্যাণমূলক ৰাষ্ট্ৰসমূহ কেৱল ধনীৰ নহয়, সকলো শ্ৰেণীৰ নাগৰিকৰ
অধিকাৰ সুৰক্ষাৰ প্ৰতি যত্নশীল।
(ঘ) গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰসমূহে সংবিধানৰ জৰিয়তে ব্যক্তি অধিকাৰ নিশ্চিত কৰে।
(ঙ) নৈৰাজ্যবাদী বিপ্লৱৰ ধাৰণা প্ৰায়েই ধ্বংসাত্মক আৰু অশান্তিপূৰ্ণ, যাৰ ফল অনিশ্চিত আৰু
অধিক ক্ষতিকাৰক হ'ব পাৰে।
নৈৰাজ্যবাদ সম্পূৰ্ণ ৰূপত বাস্তবায়নযোগ্য নহ’লেও,
ই এক গুৰুত্বপূর্ণ
ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰা। ই ব্যক্তিৰ অধিকাৰ, স্বাধীনতা আৰু সামাজিক সমতাৰ প্ৰতি যি
দৃষ্টিভংগী আগবঢ়ায়, সেয়া ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ অধ্যয়নত বিশেষ স্থান লাভ কৰিছে।
১৪। ৰাজনীতিৰ নৈৰাজ্যবাদ তত্ত্ব কি?
উত্তৰঃ উনবিংশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে আৰু বিংশ শতিকাৰ
আৰম্ভণিতে নৈৰাজ্যবাদ এক গুৰুত্বপূর্ণ ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক মতবাদ হিচাপে বিশ্বব্যাপী প্ৰভাৱ
বিস্তাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। ইংলেণ্ডৰ ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ William
Godwin ৰ "Enquiry Concerning Political Justice" নামৰ গ্ৰন্থখনত
নৈৰাজ্যবাদৰ প্ৰথম গম্ভীৰ আৰু শৃংখলাবদ্ধ সমর্থনৰ আভাস পোৱা যায়। যদিও তেখেতে
নিজকে "নৈৰাজ্যবাদী" বুলি আখ্যা নিদিছিল, তথাপি ফৰাচী দাৰ্শনিক P.
J. Proudhon আছিল প্ৰথমগৰাকী ব্যক্তি যিয়ে নিজকে স্পষ্টভাৱে “নৈৰাজ্যবাদী” হিচাপে ঘোষিত
কৰিছিল।
নৈৰাজ্যবাদে এনে এক সামাজিক ব্যৱস্থাৰ কথা কয়, য'ত—
- কোনো শাসক নাথাকে,
- কোনো প্ৰকাৰৰ জৰজৰিত নীতি-নিয়ম বা বাধ্যতামূলক শাসন নাথাকে,
- আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা মুক্ত স্বশাসিত সমাজ গঠনৰ কথা আগবঢ়োৱা হয়।
এই মতবাদৰ অনুসাৰীৰ মতে সমাজটো এমনিভাবে সংগঠিত
হ’ব পাৰে বা হ’ব লাগিব, য’ত ৰাষ্ট্ৰ, ৰাজনৈতিক শাসক বা কৰ্তৃত্বস্থাপনৰ প্রয়োজন নাথাকে। সেইয়া হৈছে নৈৰাজ্যবাদৰ মূল
চিন্তাধাৰা।
নৈৰাজ্যবাদীসকলৰ লক্ষ্য হ'ল— ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাৰ
সম্পূৰ্ণ বিলোপ ঘটোৱা, কিয়নো তেওঁলোকে ৰাষ্ট্ৰক এজন ব্যক্তিৰ স্বাধীনতাৰ ওপৰত থিতাপি দিয়া আৰু
বৈষম্য উদ্ভৱ কৰা এক বাধাস্বৰূপ ক্ষমতা হিচাপে বিবেচনা কৰে।
তথাপিও নৈৰাজ্যবাদীসকলৰ মাজত ৰাষ্ট্ৰৰ বিলোপ
কেনেকৈ হ'ব বা তাৰ বিকল্প কোন ধৰণৰ সমাজ ব্যৱস্থা হ'ব — এই বিষয়ত একমত দেখা নাযায়।
একাংশ নৈৰাজ্যবাদী উগ্ৰ সমাজবাদৰ পোষক, আনহাতে কিছুমানে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু চৰম
ব্যক্তিবাদক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে।
তেওঁলোকৰ মাজৰ একমাত্ৰ মিল হ’ল— বাধ্যতামূলক
ৰাজনৈতিক শাসনৰ উচ্ছেদ। যদিও তেনেধৰণৰ শাসন প্ৰত্যাখ্যান কৰে, অধিকাংশ নৈৰাজ্যবাদী যুক্তিসংগত বা
নৈতিকতাভিত্তিক কর্তৃত্বক (যেনে চিকিৎক, বিজ্ঞানী বা গণতান্ত্ৰিকভাবে গৃহীত সিদ্ধান্ত)
স্বীকৃতি দিয়ে।
ইয়াৰ বিপৰীতে তেওঁলোকে নিচিন্তভাৱে বিৰোধিতা কৰে—
- গীৰ্জা তথা ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠানৰ,
- সৈন্য বাহিনীৰ,
- পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ তত্ত্বাবধায়কসকলৰ,
- আৰু আমোলাতান্ত্ৰিক শাসন ব্যৱস্থাৰ।
তেওঁলোকৰ মতে, এইসকল প্ৰতিষ্ঠানে ব্যক্তিৰ
ওপৰত অযাচিত আৰু দমনকাৰী প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। নৈৰাজ্যবাদ এক গভীৰ, বিকল্প চিন্তাধাৰা
যি ব্যক্তিগত স্বাধীনতা, সামাজিক সমতা আৰু বাধ্যবাধকতা মুক্ত সমাজ গঠনৰ
প্ৰচেষ্টা কৰে। যদিও ই এক বিতৰ্কিত আৰু বিতং মতবাদ, তথাপি ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ
পৰিসৰত ইয়াৰ গুৰুত্ব অস্বীকাৰ্য।
১৫। নৈৰাজ্যবাদী তত্ত্বৰ মূল নীতি কি?
উত্তৰঃ নৈৰাজ্যবাদৰ মূল নীতি হ'ল — কঠোৰ কর্তৃত্ব বা
বাধ্যতামূলক শাসন অবিহনেও সমাজ সু-সংগঠিত আৰু স্থিতিশীল হৈ থাকিব পাৰে। নৈৰাজ্যবাদীসকলৰ মতে,
ৰাষ্ট্ৰ বা শাসকীয়
প্ৰণালী যি নিজৰ নীতি-নিয়ম জনগণৰ ওপৰত বলপূৰ্বকভাৱে আৰোপ কৰে, সেয়াই ব্যক্তিৰ
স্বাভাৱিক স্বাধীনতাৰ ওপৰত আঘাত হানে।
নৈৰাজ্যবাদীসকলৰ বিশ্বাস অনুসৰি:
- মানুহ প্ৰাকৃতিকভাৱে শান্তিপ্ৰিয়, সহযোগী,
আৰু নৈতিক বোধেৰে চালিত।
- তেওঁলোকক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ বাহ্যিক বা জোৰজারিৰ কোনো "কঠোৰ
শাসন" বা "আধিপত্যশীল চৰকাৰ"ৰ প্ৰয়োজন নাই।
- আত্মনিয়ন্ত্ৰণ তথা ব্যক্তিগত দায়িত্ববোধৰ জৰিয়তে
ব্যক্তিয়ে নিজৰ আচৰণ নিজেই নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে।
এই মতবাদৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰীয় যন্ত্ৰনা (state
machinery) বা কঠোৰ শাসন ব্যৱস্থা ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা খর্ব কৰে। সেয়ে, নৈৰাজ্যবাদীসকলে এনে
এটা সমাজ ব্যৱস্থাৰ পোষকতা কৰে, য'ত:
- ব্যক্তি নিজেই নিজৰ কৰ্তব্য নিৰ্ধাৰণ কৰিব পাৰে,
- কেৱল নৈতিকতা, সহানুভূতি আৰু সহযোগিতাৰ ভিত্তিত সমাজ চলিব পাৰে,
- আৰু কোনো ধৰণৰ জবরদস্তি শাসন ব্যৱস্থা থকা নালাগে।
সেইবাবে, নৈৰাজ্যবাদৰ লক্ষ্য হ'ল— ব্যক্তিৰ অধিকতৰ
স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰা আৰু যিকোনো জোৰজাৰিৰ আধিপত্যৰ
অপসাৰণ।
১৬। নৈৰাজ্যবাদৰ গুৰুত্ব মূল্যায়ন কৰা।
উত্তৰঃ নৈৰাজ্যবাদৰ ধাৰণাটো বিভিন্ন দিশৰ পৰা সমালোচনাৰ
সন্মুখীন হৈছে। সাধাৰণতে "নৈৰাজ্যবাদ" শব্দটোক বিশৃংখলতা বা শৃংখলাভংগৰ সমৰ্থক বুলি ধৰা হয়,
যদিও
নৈৰাজ্যবাদীসকলে এইটো অস্বীকাৰ কৰে। তেওঁলোকৰ মতে, নৈৰাজ্যবাদৰ লক্ষ্য হ'ল— ৰাষ্ট্ৰীয়
বলপূৰ্বক শাসন ব্যৱস্থাৰ অপসাৰণ কৰি এক স্বশাসিত, স্বাধীন আৰু সহযোগিতামূলক
সমাজ গঠন কৰা।
তথাপি, কিছুমান নৈৰাজ্যবাদীয়ে অহিংসাৰ পথ অনুসৰণ কৰাৰ
পিছতো সমাজত গোটেই বিপ্লৱৰ সময়ত বিশৃংখল পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি হৈছে, যাৰ ফলত সাধাৰণ
ৰাইজৰ মাজত নৈৰাজ্যবাদ প্ৰতি ভুল ধাৰণা জন্ম লৈছে।
নৈৰাজ্যবাদীসকল বিশ্বাস কৰে যে — মানুহ প্ৰাকৃতিকভাৱে
শান্তিপ্ৰিয়, সহযোগিতা প্ৰিয় আৰু আত্মনিয়ন্ত্ৰণক্ষম। সেয়ে তেওঁলোকে ভাবে,
মানুহক নিয়ন্ত্ৰণ
কৰিবলৈ বাহ্যিক শক্তি বা ৰাষ্ট্ৰযন্ত্ৰৰ প্ৰয়োজন নাই। এই ধাৰণাক পাশ্চাত্যৰ বহু
ৰাজনীতিবিদে তীব্ৰভাৱে সমালোচনা কৰিছে। তেওঁলোকৰ মতে —
- মানুহ স্বাভাৱিকভাৱে লোভী, স্বাৰ্থপৰ আৰু সংঘৰ্ষমূলক মনোভাৱৰ।
- এনে সমাজত সহযোগিতা বজাই ৰখা বাহ্যিক নিয়ন্ত্ৰণ
অবিহনে সম্ভৱ নহয়।
- সেইবাবে, সমাজত শান্তি, শৃংখলা আৰু ন্যায়ৰ স্থাপনাৰ বাবে
ৰাষ্ট্ৰযন্ত্ৰ বা শাসকীয় ক্ষমতা অত্যাৱশ্যক।
ইয়াৰ উপৰিও আন কিছুমান চিন্তাবিদৰ মতে —
- নৈৰাজ্যবাদ বাস্তৱজীৱনৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত অযৌতিক আৰু অবাস্তৱবাদী চিন্তাধাৰা।
- আধুনিক যুগত প্ৰায় সকলো ৰাষ্ট্ৰেই কল্যাণকামী আদৰ্শ গ্ৰহণ কৰিছে, যাৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল — সামাজিক ন্যায়, শিক্ষা, স্বাস্থ্য,
সমতা আদি নিশ্চিত কৰা।
- এইবাবে, নৈৰাজ্যবাদৰ বিকল্প স্বৰূপে ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা আৰু
গুৰুত্ব দিনক দিনে বৃদ্ধি পাইছে।
যদিও নৈৰাজ্যবাদ ধাৰণাটো নানা দিশৰ পৰা সমালোচিত
হৈছে, তথাপিও ইয়াৰ একাডেমিক আৰু দাৰ্শনিক মূল্য আছে। ই বহু ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰাক
প্ৰভাৱিত আৰু অনুপ্ৰাণিত কৰিছে। এক বিকল্প চিন্তাৰূপে, আৰু ব্যক্তি স্বাধীনতা
আৰু শাসন প্ৰতি সন্দেহজনক দৃষ্টিভংগী গঢ়ি তুলিবলৈ, নৈৰাজ্যবাদে ৰাজনৈতিক
চিন্তাজগতত এখন বিশেষ স্থান অধিকাৰ কৰি ৰাখিছে।
১৭। নৈৰাজ্যবাদী তত্ত্বৰ মূল্যায়ন কৰা।
উত্তৰঃ নৈৰাজ্যবাদ হ'ল এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু
চিন্তাকর্ষক ৰাজনৈতিক মতবাদ। এই মতবাদে বিশ্বাস কৰে যে — মানুহ স্বাভাৱিকভাৱে
শান্তিপ্রিয়, সহযোগিতাশীল আৰু আত্মনিয়ন্ত্ৰণক্ষম। সেইবাবে, সমাজক সংগঠিত কৰি ৰখাৰ বাবে
কোনো ধৰণৰ শাসক, বাধ্যতামূলক নীতি-নিয়ম বা ৰাষ্ট্ৰীয় যন্ত্ৰণাৰ প্ৰয়োজন নাই।
এই ধাৰণাটোৱেই নৈৰাজ্যবাদৰ প্ৰধান ভিত্তি,
যাৰ ওপৰত এক মুক্ত,
শাসনবিহীন সমাজ গঠনৰ
দৃষ্টিভংগী নিৰ্মিত হৈছে। তথাপি, এই ধাৰণাক বিভিন্ন দিশৰ পৰা সমালোচনা কৰা হৈছে।
প্ৰথমতে, বহু বিশ্লেষকে এই মতবাদৰ
ওপৰত সন্দেহ প্ৰকাশ কৰিছে কিয়নো মানুহৰ প্ৰকৃতিৰ বিষয়ে নৈৰাজ্যবাদ বেছি আশাবাদী। যদি সত্যই মানুহ
সকলো সময়তে নম্ৰ, শান্তিপ্ৰিয় আৰু আত্ম-নিয়ন্ত্ৰণক্ষম হ'লেহেঁতেন, তেন্তে ৰাষ্ট্ৰ নামৰ
যন্ত্ৰণাৰ প্ৰয়োজন নোহোৱাৰ কথা। কিন্তু বাস্তৱ সমাজত, ৰাষ্ট্ৰ বিদ্যমান থকা
অৱস্থাতো বহু সংঘাত, অপরাধ, দমনমূলক চিন্তা আৰু শোষণ দেখা যায়। সেয়ে, নৈৰাজ্যবাদে যি সমস্যা
সমাধান কৰিবলৈ ৰাষ্ট্ৰক বিলোপ কৰিবলৈ চায়, সেই সমস্যা ৰাষ্ট্ৰ থাকিও সমাধান হোৱা নাই — এই
যুক্তিয়ে নৈৰাজ্যবাদৰ বাস্তৱতা প্ৰশ্নৰ সন্মুখীন কৰে।
দ্বিতীয়তে, পাশ্চাত্য ৰাজনীতিবিদসকলে
তীব্ৰভাৱে সমালোচনা কৰিছে যে মানুহ প্ৰাকৃতিকভাৱে স্বাৰ্থপৰ, লোভী আৰু
ক্ষমতালিপ্সু। তেওঁলোকৰ মতে, এনেধৰণৰ প্ৰকৃতিৰ মানুহে যদি কোনো ধৰণৰ
নিয়ন্ত্ৰণ বা শাসন অবিহনে থাকে, তেন্তে সমাজত বিশৃংখলা আৰু অস্থিৰতা সৃষ্টি হ’ব।
সেয়ে সমাজক শৃংখলিত ৰখাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় শাসনযন্ত্ৰ অপরিহাৰ্য।
তৃতীয়তে, বহু ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদৰ
মতে, নৈৰাজ্যবাদ ধাৰণাটো আজিৰ যুগত প্ৰাসংগিক নহয়। কিয়নো আধুনিক ৰাষ্ট্ৰসমূহে
"কল্যাণকামী" আদৰ্শ গ্ৰহণ কৰিছে — যাৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে নাগৰিকৰ শিক্ষা,
স্বাস্থ্য, ন্যায়, সামাজিক সুৰক্ষা আৰু
সমতা নিশ্চিত কৰা। এইবাবে, ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু প্ৰাসংগিকতা দিনক দিনে
বৃদ্ধি পাইছে।
চতুৰ্থতে, সাম্প্ৰতিক বিশ্বত
সন্ত্রাসবাদ, অপৰাধ, পৰিবেশ প্ৰদূষণ, দাৰিদ্ৰ্য ইত্যাদি সংকট বৃদ্ধি পাইছে। এনে সমস্যাবোৰ সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত বহু সময়তে
ৰাষ্ট্ৰসমূহও অপৰ্যাপ্ত প্ৰমাণিত হৈছে, আৰু তাৰ বাবে এক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতা বা
সু-সংগঠিত বিশ্ব কর্তৃপক্ষৰ প্ৰয়োজন দেখা গৈছে। ই সকলোতে নৈৰাজ্যবাদৰ ধাৰণাক
অবাস্তৱ আৰু অপৰ্যাপ্ত হিচাপে প্রতিপন্ন কৰে।
যদিও নৈৰাজ্যবাদৰ সমালোচনা যথেষ্ট, তথাপি এই মতবাদ কেতবোৰ দাৰ্শনিক আৰু
ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰালৈ প্ৰেৰণাৰ উৎস হিচাপে গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ পৰিছে। ই ৰাজনৈতিক চিন্তাৰ
পৰিসৰত ব্যক্তিৰ অধিকাৰ, স্বাধীনতা, আৰু শাসনৰ সীমা সম্পৰ্কে
বিতর্ক গঢ়ি তুলিছে।
১৮। নৈৰাজ্যবাদ তত্ত্বৰ অন্তৰ্গত বিভিন্ন চিন্তাধাৰাসমূহ কি কি? দার্শনিক নৈৰাজ্যবাদী (Philosophical Anarchism) চিন্তাধাৰাটোৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ নৈৰাজ্যবাদী শিবিৰৰ উল্লেখযোগ্য চিন্তাধাৰাসমূহ নৈৰাজ্যবাদ একেটা
একমাত্ৰ মতবাদ নহয়, বৰঞ্চ ইয়াৰ অন্তৰ্ভুক্ত বহু উপধাৰা আছে, যিবোৰে পৃথক পৃথক
দৃষ্টিভংগীৰে নৈৰাজ্যবাদ ব্যাখ্যা কৰে। তেনে কিছুমান প্ৰধান নৈৰাজ্যবাদী
চিন্তাধাৰাৰ ভিতৰত দাৰ্শনিক নৈৰাজ্যবাদ (Philosophical Anarchism), সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদ (Socialist
Anarchism), বৈপ্লবিক নৈৰাজ্যবাদ (Revolutionary Anarchism), নৈৰাজ্য-সংস্থাবাদ (Anarcho-Syndicalism),
শান্তিপূর্ণ বা
সুস্থিৰ নৈৰাজ্যবাদ (Pacifist Anarchism), আৰু ব্যক্তি-স্বতন্ত্রবাদী নৈৰাজ্যবাদ (Libertarian/Individualist
Anarchism) অন্যতমভাৱে উল্লেখযোগ্য।
1. দাৰ্শনিক নৈৰাজ্যবাদ (Philosophical
Anarchism): এই ধাৰণাটোৰ পৃষ্ঠপোষকতা প্ৰথমে William Godwin-এ তেওঁৰ 1793 চনৰ "Enquiry
Concerning Political Justice" গ্ৰন্থত কৰে।
এই মতবাদ অনুসৰি, কোনো চৰকাৰ, ব্যক্তিৰ ওপৰত
আনুগত্য দাবী কৰাৰ বৈধতা নাথাকে। তেওঁলোকৰ মতে:
- ব্যক্তি স্বাধীনতা নৈতিকভাৱে আহৰিত আৰু মৌলিক।
- সেইবাবে, প্ৰত্যেক ব্যক্তিয়ে নিজৰ চিন্তাভাবনা আৰু বিবেকৰ আধাৰত
কাম কৰাৰ অধিকাৰ ৰাখে।
- এই ধাৰণাৰ আধাৰত Godwin-সহ চিন্তাবিদসকলক ব্যক্তিবাদী নৈৰাজ্যবাদী (Individualist Anarchists) বুলি চিহ্নিত কৰা হয়।
2. সামূহিক সংগঠনৰ প্ৰতি দৃষ্টিভংগী: নৈৰাজ্যবাদীসকল,
বিশেষকৈ দাৰ্শনিক
আৰু ব্যক্তি-স্বতন্ত্রবাদী নৈৰাজ্যবাদীসকলে—
- আনুষ্ঠানিক সামাজিক সংগঠনৰ বিকাশত কম উৎসাহী।
- তেওঁলোক কর্তৃত্ব আৰু জোৰজারিৰ ভিত্তিত গৃহীত সিদ্ধান্তৰ ওপৰত
সন্দেহ প্ৰকাশ কৰে।
- তথাপি, নৈতিকতাৰ ভিত্তিত গঠিত সামাজিক আদৰ্শ আৰু যুক্তিসংগত, ক্ষেত্ৰবিশেষত বিশেষজ্ঞৰ ক্ষমতা (যেনে চিকিৎসক বা বিজ্ঞানী) কেতিয়াবা তেওঁলোকে গ্ৰহণ কৰে।
তেওঁলোকৰ মতে, যদি কোনো সম্প্ৰদায় বা
সংগঠনে গণতান্ত্ৰিকভাৱে, সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণৰ জৰিয়তে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে,
তেন্তে সেই
সিদ্ধান্তসমূহ নৈতিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা বাধ্যতামূলক হ’ব পাৰে, কিন্তু সেই
সিদ্ধান্তক বলপূৰ্বকভাৱে কাৰ্য্যকৰী কৰা উচিত নহয়।
নৈৰাজ্যবাদৰ বিভিন্ন উপধাৰাৰ মাজত পৰস্পৰৰ
চিন্তাৰ পাৰ্থক্য থাকিলেও, সকলো উপধাৰাই ৰাষ্ট্ৰীয় বলপূৰ্বক শাসনৰ বিৰোধিতা
কৰে। বিশেষকৈ দাৰ্শনিক নৈৰাজ্যবাদ ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা, আত্মনিয়ন্ত্রণ, আৰু নৈতিকতা'ক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে।
ই এক আত্মসচেতন, সমতা-ভিত্তিক সমাজৰ দিশে আগবঢ়া এক বিকল্প চিন্তাধাৰা হিচাপে বিবেচিত হয়।
১৯। সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদ (Socialist Anarchism) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদে ব্যক্তিৰ স্বাধীনতাক
সমাজ জীৱনত তেওঁৰ প্ৰয়োজন পূৰণ কৰিবলৈ থকা সামৰ্থ্যৰূপে ব্যাখ্যা কৰে। সেয়ে, ই ব্যক্তিগত
স্বতন্ত্রতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰাৰ লগতে এই স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰিবলৈ সামাজিক আৰু আৰ্থিক
সমতাক অত্যাৱশ্যকীয় চর্ত হিচাপে গণ্য কৰে।
এই ধাৰণাৰ অনুগামীসকলৰ মতে—
- সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক সমতা, পুঁজিবাদী ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ আৰু
ৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ সৈতে পৰস্পৰবিৰোধী।
- সেয়ে তেওঁলোকে পুঁজিবাদ আৰু ৰাষ্ট্ৰ– দুয়োটাকেই বিৰোধিতা কৰে আৰু অগ্ৰাহ্য কৰে।
P.J. Proudhon আৰু সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদ: সমাজবাদী
নৈৰাজ্যবাদৰ প্ৰধান পৃষ্ঠপোষক ফৰাছী দাৰ্শনিক Pierre-Joseph
Proudhon আছিল। তেওঁৰ মতে:
- ব্যক্তিগত স্বতন্ত্রতা সকলো ধৰণৰ ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ মূলভিত্তি।
- সকলো ৰাজনৈতিক দলতে কোনো নহয় কোনো স্বৈৰাচাৰিতাৰ লক্ষণ থাকে।
- ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতা আৰু মূলধনৰ ক্ষমতা একে ধৰণৰ
আধিপত্য বিস্তাৰ কৰা মাধ্যম।
- হিংসাৰ পথ বাচি লোৱাত বিশ্বাস নকৰাকৈ,
- শান্তিপূর্ণ, প্রত্যক্ষ ক্ৰিয়া আৰু
- ‘পাৰস্পৰিকতাবাদ’ (Mutualism)ৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল।
তেওঁৰ পৰামৰ্শ অনুসৰি:
- সমাজখন 'যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় নীতি' (Federal Principle)ৰ ভিত্তিত গঠিত হ’ব লাগে,
- য’ত বিভিন্ন স্বায়ত্বশাসিত স্থানীয় সম্প্রদায় আৰু উৎপাদক সংস্থা সমূহ একে-অন্যৰ
সৈতে সহায়কভাৱে সংযুক্ত হৈ থাকিব।
এই ‘পাৰস্পৰিক সাহাৰ্য্য’ (Mutual Aid)ৰ জৰিয়তে Proudhon বিশ্বাস কৰিছিল যে সমাজত ‘সামাজিক সংহতি’ (Social
Solidarity) স্থাপন কৰিব পৰা যাব।
সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদে ব্যক্তিস্বাধীনতা আৰু
সামাজিক ন্যায়ৰ সুষম বিকাশৰ পথ দেখুৱায়। ই শক্তি-কেন্দ্ৰিক ৰাষ্ট্ৰ আৰু ধনৰ
আধিপত্যভিত্তিক পুঁজিবাদৰ সলনি, সহায়ক আৰু সমতাভিত্তিক সমাজ গঠন কৰাক মুখ্য
উদ্দেশ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰে।
২০। বৈপ্লবিক নৈৰাজ্যবাদী (Revolutionary Anarchism) চিন্তাধাৰাটোৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ৰাছিয়াৰ প্ৰসিদ্ধ বৈপ্লৱিক চিন্তাবিদ মিখাইল
বাকুনিন (Mikhail Bakunin) আছিল বৈপ্লৱিক নৈৰাজ্যবাদৰ মুখ্য পৃষ্ঠপোষক। এই
ধাৰণাটো সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা হিচাপে বিবেচিত। বৈপ্লৱিক
নৈৰাজ্যবাদে সমাজৰ উৎপাদন সম্পদসমূহৰ সমূহীয়াকৰণ (Collectivization) বা উমৈহতীয়া অধিকাৰৰ
ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে, সেয়েহে ইয়াক কেতিয়াবা 'Collectivism' বুলিও কোৱা হয়।
- বাকুনিন বিশ্বাস কৰিছিল যে, সমাজত ন্যায় সংস্থাপন কৰিবলৈ বিপ্লৱ বা গণ-অভ্যুত্থান একমাত্র পথ।
- এনে বিপ্লৱৰ জৰিয়তে:
- পুঁজিপতিসকলক ঋণ আৰু সম্পত্তি স্বত্বৰ পৰা বঞ্চিত কৰা
হ’ব,
- সেই সম্পত্তিসমূহক সামুহিক সম্পদ হিচাপে
ৰূপান্তৰ কৰা হ’ব,
- আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় শাসনব্যৱস্থাৰ পৰিসমাপ্তি ঘটিব।
বিপ্লৱৰ লক্ষ্য:
- সম্পদৰ ওপৰত সমূহীয় অধিকাৰ (collective
ownership) প্ৰতিষ্ঠা কৰা,
- ৰাষ্ট্ৰৰ স্থানত যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় বন্ধনত সংযুক্ত, স্বায়ত্বশাসিত গোটসমূহ গঠন কৰা,
- আৰু শোষিত শ্ৰেণীৰ সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণৰ জৰিয়তে জনগণৰ
শাসনতন্ত্ৰ স্থাপন কৰা।
বাকুনিন আৰু তেওঁৰ অনুগামীসকলে বিশ্বাস কৰিছিল
যে, শোষিত জনগোষ্ঠীৰ মাজত বিপ্লৱৰ চেতনাৰ উদ্দীপনা ঘটাবৰ বাবে “দলিলৰ জৰিয়তে প্ৰচাৰ
(Propaganda by the Deed)” এক গুৰুত্বপূৰ্ণ কৌশল।
- এই কৌশলত বাস্তৱিক ক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে জনসাধাৰণৰ মনত অনুপ্ৰেৰণা আৰু সজাগতা
সৃষ্টি কৰা হয়।
- ইয়াৰ উদ্দেশ্য হ'ল জনগণক পুঁজিবাদ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় অত্যাচাৰৰ
বিৰুদ্ধে সংগঠিত আৰু উদ্দীপ্ত কৰা।
বৈপ্লৱিক নৈৰাজ্যবাদে সমাজ পৰিৱৰ্তনৰ বাবে সহিংস বিপ্লৱ, সমূহীয় উৎপাদন
ব্যৱস্থা, আৰু ৰাষ্ট্ৰবিহীন সমাজৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। মিখাইল বাকুনিনৰ চিন্তাধাৰা আধুনিক
নৈৰাজ্যবাদী আন্দোলনসমূহৰ এক মুখ্য প্রেৰণাৰ উৎস হিচাপে বিবেচিত হয়।
২১। নৈৰাজ্য-সংস্থাবাদ (Anarcho-Syndicalism) কি?
উত্তৰঃ নৈৰাজ্য-সংস্থাবাদ বা ব্যৱসায়িক জোঁট
সম্বন্ধীয় নৈৰাজ্যবাদ বৈপ্লবিক নৈৰাজ্যবাদৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা। এই
মতবাদৰ মুখ্য পৃষ্ঠপোষক আছিল জর্জ চোৰেল (George Sorel)। এই ধাৰণাটো মূলতঃ শ্ৰমিক সংঘসমূহক
সমাজ পৰিবৰ্তনৰ মুখ্য শক্তি হিচাপে বিবেচনা কৰে।
চোৰেলৰ মূল চিন্তাধাৰা:
- শ্ৰমিক সংঘ (Trade Unions)-ক সামাজিক বিপ্লৱৰ মূল চালিকা শক্তি ৰূপে
দেখা হয়।
- আন নৈৰাজ্যবাদীসকলৰ দৰে সামুহিক গোট বা সমষ্টিগত সংগঠনতো গুৰুত্ব দিয়া
হ’লেও, নৈৰাজ্য-সংস্থাবাদত শ্ৰমিক
সংগঠনসমূহক নতুন সমাজ গঠনৰ মুখ্য ভুমিকা পালনকাৰী গোট হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়।
চোৰেলৰ "Reflections on Violence" (1908) অনুসৰি:
- প্ৰত্যেক সমাজৰ আইন, নীতি আৰু
প্রতিষ্ঠানসমূহ গাঁঠনিগত হিংসাৰ (structural violence) ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
- পুঁজিবাদী ব্যৱস্থা নিজেই হিংসাৰ এক সংগঠিত ৰূপ, যাৰ ফলত
শ্ৰমিকসকল শোষিত হয়।
- সেইগৈ অন্যায় হিংসাৰ বিৰুদ্ধে ন্যায্য হিংসা ব্যৱহাৰ কৰাটো উচিত বুলি তেওঁ মত প্ৰকাশ কৰিছিল।
সাধাৰণ ধর্মঘট আৰু জনশ্রুতি:
- সাধাৰণ ধর্মঘট (General Strike)-ক চোৰেল পুঁজিবাদৰ বিৰুদ্ধে সংগ্রামৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ অস্ত্ৰ হিচাপে গণ্য কৰিছিল।
- তেওঁ ‘জনশ্রুতি’ বা পৌৰাণিক আখ্যানৰ সহায়ত
শ্ৰমিকসকলৰ মাজত ঐক্য আৰু বিপ্লৱৰ অনুপ্ৰেৰণা সৃষ্টি কৰাৰ পৰামৰ্শ দিছিল।
চোৰেলৰ সীমাবদ্ধতা:
- যদিও চোৰেল শ্ৰমিক সংগঠন আৰু হিংসাৰ দ্বাৰা সমাজ পৰিবর্তনৰ কথা কয়,
তথাপি তেওঁ পূৰ্ণ
নৈৰাজ্যবাদী বুলি বিবেচিত নহয়।
- কাৰণ, তেওঁ সংগঠিত ব্যৱস্থাৰ বিকল্প প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ
পক্ষে আছিল, যি নৈৰাজ্যবাদৰ মূলনীতি — সকলো ধৰণৰ
সংগঠিত ক্ষমতাৰ বিৰুদ্ধতা —ৰ লগত আংশিকভাৱে মিলে।
নৈৰাজ্য-সংস্থাবাদত, শ্ৰমিকসকলৰ সংগঠনক সমাজ
গঠনৰ কেন্দ্ৰস্থল ৰূপে চোৱা হয়। জর্জ চোৰেলৰ চিন্তাত নৈতিক হিংসা, সাধাৰণ ধর্মঘট আৰু
শ্ৰমিক ঐক্যক আগভাগত ৰাখি পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ অৱসানৰ কল্পনা কৰা হৈছে। যদিও তেওঁ
নৈৰাজ্যবাদৰ সৈতে কিছু মিল ৰাখে, তেনেও তেওঁৰ ধাৰণাৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ আংশিক নৈৰাজ্যবাদী ৰূপেই গণ্য কৰা হয়।
২২। সুস্থিৰ বা প্রশান্ত নৈৰাজ্যবাদী (Pacific Anarchism) চিন্তাধাৰাটোৰ বিষয়ে সম্যক ধাৰণা দিয়া।
উত্তৰঃ প্ৰশান্ত নৈৰাজ্যবাদ হ'ল নৈৰাজ্যবাদৰ এটা শাখা,
যি শান্তিপূর্ণ আৰু
নৈতিক প্ৰক্ৰিয়াৰ মাধ্যমেৰে ৰাষ্ট্ৰৰ অৱসান সাধন কৰিব বিচাৰে। এই মতবাদৰ কেন্দ্ৰীয় ধাৰণা হ'ল — সমাজক সংগঠিত
কৰিবলৈ হিংসা বা বলপ্রয়োগ নহয়, বৰঞ্চ নৈতিকতা, প্ৰেম আৰু অহিংসাৰ
প্ৰয়োজন।
লিও টলষ্টয়ৰ চিন্তাধাৰা:
এই নৈৰাজ্যবাদৰ অন্যতম মুখ্য পৃষ্ঠপোষক আছিল ৰাছিয়ান ঔপন্যাসিক লিও
টলষ্টয় (Leo Tolstoy)।
- টলষ্টয় "Sermon on the Mount" ত বৰ্ণিত "Love thy enemy" বা প্ৰেমৰ বিধিৰ পৰা অনুপ্ৰাণিত আছিল।
- তেওঁৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ হ'ল এক সংগঠিত
হিংসাৰ প্ৰতীক, যি নিৰন্তৰ শোষণ আৰু অত্যাচাৰৰ জৰিয়তে টিকি থাকে।
- সেয়ে তেওঁ ৰাষ্ট্ৰীয় অনৈতিক আদেশ মানি নচলিবলৈ জনসাধাৰণক আহ্বান জনাইছিল।
টলষ্টয়ৰ মূল মত:
- ৰাষ্ট্ৰে যিদৰে অশুভ শক্তিৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দিবলৈ আন অশুভ
শক্তি — যেনে সেনা বা আৰক্ষী — ব্যৱহাৰ কৰে, সেয়াই অধিক
ভয়ংকৰ।
- তেওঁ ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ ধাৰণাকো নিন্দা কৰিছিল, কাৰণ ইয়াৰ জৰিয়তে মাত্ৰ এক
মুষ্টিমেয় মানুহয়ে অন্যৰ শ্রমৰ ওপৰত ভোগবিলাসত লিপ্ত হয়।
- সেয়ে টলষ্টয়ে ৰাষ্ট্ৰ আৰু সম্পত্তি প্ৰথা দুয়োটাৰ অৱসানৰ
আহ্বান জনাইছিল, যাৰ জৰিয়তে মানুহৰ ভিতৰত আসল মানৱতা পুনৰুজ্জীৱিত হ’ব
পাৰে বুলি তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল।
মহাত্মা গান্ধীৰ অনুপ্ৰেৰণা:
- ভাৰতীয় দাৰ্শনিক মহাত্মা গান্ধী লিও টলষ্টয়ৰ এই
শান্তিপূর্ণ নৈৰাজ্যবাদেরে গভীৰভাৱে অনুপ্ৰাণিত হৈছিল।
- গান্ধীয়ে টলষ্টয়ৰ মতাদৰ্শ অনুসৰি "অহিংসা" দৰ্শনৰ বিকাশ সাধন কৰিছিল আৰু
সাম্ৰাজ্যবাদৰ বিৰুদ্ধে শান্তিপূর্ণ আন্দোলনৰ পথ বাছি লৈছিল।
প্ৰশান্ত নৈৰাজ্যবাদ, লিও টলষ্টয়ৰ আদৰ্শৰ আধাৰত
গঢ়ি উঠা, হিংসাৰ বিপৰীতে নৈতিকতা, প্ৰেম, সহানুভূতি আৰু
অহিংসাক সমাজ গঠনৰ মূল আধাৰ বুলি স্বীকাৰ কৰে। এই দৰ্শনে বিশ্বাস কৰে যে, ৰাষ্ট্ৰ আৰু
ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ প্ৰথা মানব সমাজৰ মূল অসংগতিৰ কাৰণ, আৰু ইয়াৰ শান্তিপূর্ণ
অৱসানেই সমাজক সুস্থ, ন্যায়সঙ্গত আৰু নৈতিক ৰূপ দিব পাৰে।
২৩। ব্যক্তি স্বাতন্ত্র্যবাদী নৈৰাজ্যবাদ (Libertarian Anarchison) কি?
উত্তৰঃ ব্যক্তি স্বাতন্ত্র্যবাদী নৈৰাজ্যবাদ মূলত ব্যক্তি
স্বাধীনতা আৰু স্ব-উদ্যোগৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এই ধাৰণাটোৰ আধুনিক ৰূপটো মূলত
বৃটিছ দাৰ্শনিক হাৰ্বাৰ্ট স্পেনচাৰ (Herbert Spencer) ৰ লিখনিসমূহত প্ৰকাশ পায়।
স্পেনচাৰে তেওঁৰ 'নৈৰাজ্যবাদৰ আশীৰ্বাদ' (blessedness of anarchy) ধাৰণাৰ জৰিয়তে এটা এনে বজাৰ-ভিত্তিক সমাজৰ
কল্পনা কৰিছিল, য’ত ৰাষ্ট্ৰ নামৰ অনুষ্ঠান বিলুপ্ত হ’ব আৰু সমাজ স্বাভাৱিকভাৱে স্ব-পৰিচালিত
হ’ব।
এই ধাৰণাৰ আধুনিক সমৰ্থকসকলৰ ভিতৰত উল্লেখযোগ্য নাম হ’ল:
- এফ. এ. হায়েক (F.A. Hayek) – অষ্ট্ৰিয়ান
অৰ্থনীতিবিদ
- ৰবাৰ্ট নোজিক (Robert Nozick) – আমেৰিকান
দাৰ্শনিক
তেওঁলোকৰ মতে, ব্যক্তি স্বাতন্ত্র্যবাদে ‘অহস্তক্ষেপ নীতি’ (Laissez-faire
policy) ক পুনৰুজ্জীৱিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে, যি নীতিৰ অধীনত ৰাষ্ট্ৰে ব্যক্তিগত অৰ্থনৈতিক
কাৰ্যকলাপত সৰু বা একেবাৰে হস্তক্ষেপ নকৰে। ব্যক্তিস্বাতন্ত্র্যবাদীসকলে বিশ্বাস
কৰে যে ব্যক্তি স্বাৰ্থৰ সুৰক্ষাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় ভূমিকা সীমিত হ’ব লাগিব। যদিও
তেওঁলোকে ৰাষ্ট্ৰৰ সম্পূর্ণ বিলুপ্তিৰ পক্ষপাতী নহয়, তথাপি ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা
অধিকতম সীমিত কৰাৰ পক্ষপাতী।
২৪। অধিকাৰ কি? ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ বিষয়ে চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ মতে, অধিকাৰ বুলিলে সমাজৰ সেইবোৰ সুযোগ-সুবিধাক বুজোৱা হয়, যাৰ সহায়ত ব্যক্তি
নিজৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশ কৰিব পাৰে। অধিকাৰ সম্পৰ্কে একেটা সার্বজনীন
সংজ্ঞা দিয়া সহজ নহয়, কাৰণ বিভিন্ন চিন্তাবিদে সময়-কাল অনুযায়ী বিভিন্ন দৃষ্টিভংগীৰ পৰা ইয়াৰ
ব্যাখ্যা দিছে।
কিছুমান প্ৰসিদ্ধ ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদৰ মতে অধিকাৰঃ
১. অধ্যাপক হাৰল্ড লাস্কিৰ মতে— “অধিকাৰ হৈছে সমাজ জীৱনৰ তেনেদৰনৰ অৱস্থা,
যিবিলাক নাথাকিলে
মানুহে নিজৰ ব্যক্তিত্বৰ পূৰ্ণ বিকাশ সাধন কৰিব নোৱাৰে।”
২. হব্হাউছ (Hobhouse)ৰ মতে— “আমি আনৰ পৰা যি আশা কৰোঁ আৰু আনেও আমাৰ
পৰা যি আশা কৰে, সেইবোৰেই অধিকাৰ। সকলো সত্য অধিকাৰ সমাজ কল্যাণৰ চৰ্ত।”
৩. গ্ৰীণ (Green)ৰ মতে— “জনসাধাৰণৰ মংগলৰ সহায়ক হিচাপে দাবীকৃত আৰু স্বীকৃত ক্ষমতাক অধিকাৰ
বোলা হয়।”
৪. বোছংকোয়েট (Bosanquat)ৰ মতে— “ব্যক্তিৰ যিবোৰ দাবী সমাজে স্বীকাৰ কৰি
ৰাষ্ট্ৰে আইনৰ জৰিয়তে বলবৎ কৰে, সেইবোৰকেই অধিকাৰ।”
৫. ডাঃ বেণীপ্ৰসাদৰ মতে— “অধিকাৰ হৈছে ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ বাবে আৱশ্যকীয় সামাজিক
ব্যৱস্থা। অধিকাৰসমূহ এই ব্যৱস্থাৰ ওপৰেই নিৰ্ভৰ কৰে—নহলে সেয়া অধিকাৰ হ’ব
নোৱাৰে।”
ৰাজনৈতিক অধিকাৰ বুলিলে সেই সকলো সুবিধাক বুজায়, যাৰ জৰিয়তে জনসাধাৰণে ৰাজনৈতিক
কাৰ্যত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে। এই অধিকাৰৰ প্রধান ভাগবোৰ হ’লঃ
১. ভোটাধিকাৰঃ নাগৰিকে নিজৰ ইচ্ছা অনুসৰি প্ৰতিৰূপ নিৰ্বাচন
কৰাৰ অধিকাৰ।
২. নির্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰঃ নাগৰিকে ৰাজনৈতিক সংস্থা বা
চৰকাৰত অংশ লোৱাৰ অধিকাৰ।
৩. চৰকাৰী চাকৰি লাভৰ অধিকাৰঃ জাতি, ধৰ্ম, বর্ণ নির্বিশেষে চৰকাৰী চাকৰিৰ বাবে আবেদন কৰাৰ
অধিকাৰ।
এই অধিকাৰক পুনৰ কেইবাখন ভাগত বিভক্ত কৰিব পাৰি:
(i) কাম কৰাৰ অধিকাৰঃ মানুহে জীৱন নিৰ্বাহ
কৰিবলৈ কাম কৰাৰ অধিকাৰ থাকা উচিত।
(ii) উপযুক্ত মজুৰিৰ অধিকাৰঃ কৰ্মৰ বাবে উপযুক্ত
পৰিশ্ৰমিক লাভ কৰাৰ অধিকাৰ।
(iii) বিশ্রামৰ অধিকাৰঃ মানুহৰ কৰ্মশক্তিৰ
সীমা থাকে, সেয়ে জিৰণি বা বিশ্ৰাম ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ বাবে অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
(iv) সমান বেতনৰ অধিকাৰঃ সমান কামৰ বাবে সমান
মজুৰি প্ৰদান কৰা উচিত। কেৱল কামৰ পৰিমাণ আৰু গুণৰ ওপৰত বেতনৰ পাৰ্থক্য হ’ব পাৰে।
(v) বৃদ্ধ বয়সত আৰ্থিক নিৰাপত্তাৰ অধিকাৰঃ বৃদ্ধ বয়সত
নাগৰিকসকলক অৰ্থনৈতিক সহায় আগবঢ়োৱা উচিত, যাতে তেওঁলোকে স্বাভিমানৰ সৈতে জীৱন কটাই পাৰে
আৰু সমাজত বিশৃঙ্খলা সৃষ্টি নহয়।
অধিকাৰ মানৱ জীৱনৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংশ। ব্যক্তি
বিকাশ, সমাজ কল্যাণ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় শৃঙ্খলাৰ বাবে অধিকাৰৰ সঠিক প্ৰয়োগ অতি প্ৰয়োজনীয়।
২৫। ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক অধিকাৰৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ বিভিন্ন দিশঃ ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু
সাংস্কৃতিক অধিকাৰ
১. ৰাজনৈতিক অধিকাৰ ৰাজনৈতিক অধিকাৰে এজন ব্যক্তিক ৰাজনীতিত
সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰাৰ সুযোগ প্ৰদান কৰে। এই অধিকাৰসমূহ নাগৰিক স্বতন্ত্রতাৰ
সৈতে জড়িত। নাগৰিক স্বতন্ত্রতা মানে—
- মুক্ত আৰু ন্যায্য নিৰ্বাচনত অংশ লোৱাৰ অধিকাৰ
- মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা
- শান্তিপূৰ্ণ সভা-সমিতি কৰাৰ অধিকাৰ
এই অধিকাৰসমূহেই গণতান্ত্রিক শাসনব্যৱস্থাৰ আধাৰ গঢ়ি তোলে। ইজনৰ জৰিয়তে
নাগৰিকে চৰকাৰক জবাবদিহি কৰিবলৈ বাধ্য কৰিব পাৰে আৰু চৰকাৰী নীতি-নিৰ্ধাৰণত প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰিব পাৰে।
২. অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ অর্থনৈতিক অধিকাৰ হৈছে এজন ব্যক্তিৰ জীৱনধাৰণৰ
মৌলিক অধিকাৰ। ইয়াৰ অন্তৰ্গত—
- খাদ্য, বাসস্থান, কাপোৰ, স্বাস্থ্য আদি
মৌলিক চাহিদা
- কাম কৰাৰ অধিকাৰ
- উপযুক্ত মজুৰি
- সুৰক্ষিত আৰু শ্ৰমিক-বান্ধব পৰিৱেশ
এই অধিকাৰ নাথাকিলে ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ কোনো
প্ৰয়োগ সম্ভৱ নহয়। যেনে, পদপথত থকা এজন দুখীয়া মানুহৰ বাবে ভোটাধিকাৰ
ব্যৱহাৰ কৰাটো যথার্থ নহ’ব পাৰে, যদি তেওঁ খাদ্য-বস্তু, বাসস্থান আৰু কামৰ নিশ্চয়তা
নাপায়। সেয়েহে অর্থনৈতিক অধিকাৰক প্ৰাথমিক অধিকাৰ হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি।
৩. সাংস্কৃতিক অধিকাৰ মানুহৰ সাংস্কৃতিক বিকাশৰ বাবে
সাংস্কৃতিক অধিকাৰো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়। এই অধিকাৰে—
- ব্যক্তি নিজৰ ভাষা, ধৰ্ম, সংস্কৃতি,
পৰম্পৰা আদিত বিশ্বাস আৰু অভ্যাস কৰিবলৈ সক্ষম হয়।
- সমাজত সামাজিক সহাবস্থান, সহিষ্ণুতা,
আৰু সাম্য প্ৰতিষ্ঠা হয়।
সাংস্কৃতিক অধিকাৰ নাথাকিলে মানুহৰ মানসিক বিকাশ বাধা প্ৰাপ্ত হয়, যাৰ ফলত সমাজো
পশ্চাদপদ হৈ পৰে।
এটা অধিকাৰো পৃথকে কাম কৰা সক্ষম নহয়। ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু
সাংস্কৃতিক অধিকাৰ একে অনুপাতে গুৰুত্বপূৰ্ণ। এইসকল অধিকাৰ একে সংগে পূৰণ হ’লেহে এজন ব্যক্তি আৰু
সমাজৰ সমগ্ৰ বিকাশ সম্ভৱ হয়। অধিকাৰসমূহ একে-অপৰক পূৰক—এটাৰ অভাৱত আনটোৰ প্ৰয়োগ অসম্পূর্ণ হৈ পৰে।
২৬। তিনি প্ৰজন্মৰ অধিকাৰ কি? বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰৰ তিনিটা প্ৰজন্ম: এক বিশ্লেষণ অধিকাৰ এক প্ৰগতিশীল ধাৰণা।
সমাজ আৰু ৰাষ্ট্ৰ ব্যক্তি সুৰক্ষা আৰু বিকাশৰ প্ৰতি সচেতন হোৱাৰ ফলত, অধিকাৰসমূহ পুনঃনিৰীক্ষণ আৰু বিস্তাৰ হ’ব লগীয়া হৈছে।
অধিকাৰৰ এই ক্ৰমবিকাশক আধাৰ কৰি, এতিয়া অধিকাৰসমূহক তিনিটা পৃথক প্ৰজন্মত
বিভক্ত কৰি চোৱা হৈছে—
(ক) প্ৰথম প্ৰজন্মৰ অধিকাৰ – অসামৰিক আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ এই প্ৰজন্মৰ
অধিকাৰসমূহে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণৰ
ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিৰ অধিকাৰক সুনিশ্চিত কৰে। এইবোৰ অধিকাৰে চৰকাৰৰ হস্তক্ষেপৰ
বিৰুদ্ধে ব্যক্তিক সুৰক্ষা দিয়ে।
প্ৰধান অধিকাৰসমূহঃ
- চিন্তা, বিবেক আৰু মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা
- চলাফৰা আৰু বাসস্থানৰ স্বাধীনতা
- ধৰ্মীয় স্বাধীনতা
- সংগঠন, সভা-সমিতিৰ অধিকাৰ
- ভোটাধিকাৰ আৰু প্ৰতিনিধি নিৰ্বাচনৰ অধিকাৰ
এই অধিকাৰসমূহে উদাৰবাদী চিন্তাধাৰাৰ পৰা
জন্ম লৈছে আৰু গণতান্ত্রিক সমাজ গঠনৰ আধাৰ হিচাপে বিবেচিত।
উদাহৰণস্বৰূপ, ভাৰতৰ ন্যায়ালয়ে জীৱনৰ অধিকাৰৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি কৰি স্বাস্থ্য আৰু পৰিৱেশৰ
অধিকাৰকো ইয়াৰ অন্তর্ভুক্ত কৰিছে।
(খ) দ্বিতীয় প্ৰজন্মৰ অধিকাৰ – সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক
অধিকাৰ এই অধিকাৰসমূহে সামাজিক ন্যায় নিশ্চিত কৰাৰ উদ্দেশ্যে
বিকাশ লাভ কৰিছে। যিহেতু কেৱল প্ৰথম প্ৰজন্মৰ অধিকাৰে সকলো স্তৰৰ মানুহৰ প্ৰয়োজন
পূৰণ নহয়, সেয়ে সামাজিক কল্যাণমূলক আঁচনিৰ দ্বাৰা দ্বিতীয় প্ৰজন্মৰ অধিকাৰসমূহ সুরক্ষিত হয়।
প্ৰধান অধিকাৰসমূহঃ
- শিক্ষাৰ অধিকাৰ
- কাম কৰাৰ অধিকাৰ
- উপযুক্ত মজুৰি আৰু বিশ্ৰামৰ অধিকাৰ
- স্বাস্থ্য আৰু চিকিৎসাৰ অধিকাৰ
- বাসগৃহৰ অধিকাৰ
- পুৰণি বয়সত আৰ্থিক নিৰাপত্তাৰ অধিকাৰ
এই অধিকাৰসমূহ কল্যাণমূলক ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা পূৰণ হ’ব পৰা অধিকাৰ।
(গ) তৃতীয় প্ৰজন্মৰ অধিকাৰ – নতুন প্ৰজন্মৰ অধিকাৰ / সংগঠিত অধিকাৰ এই অধিকাৰসমূহ সদ্য
বিকাশ হোৱা অধিকাৰ, যিবোৰৰ লক্ষ্য হৈছে সংখ্যালঘু, সাংস্কৃতিক গোট, পৰিৱেশ আৰু মানৱতাৰ
সংৰক্ষণ। এই প্ৰজন্মৰ অধিকাৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতা, শান্তি আৰু পৰিবেশ সুৰক্ষাৰ
দৰে ক্ষেত্ৰ সামৰি লয়।
প্ৰধান অধিকাৰসমূহঃ
- সংখ্যালঘু জনগোষ্ঠীৰ সাংস্কৃতিক অধিকাৰ (ভাষা, পৰিচয়, ধৰ্ম, উপাসনাৰ স্থান, খাদ্যাভ্যাস,
পোছাক আদিৰ সংৰক্ষণ)
- পৰিৱেশীয় অধিকাৰ (পৰিষ্কাৰ বায়ু, পানী আৰু মাটি)
- শান্তিত জীৱন যাপনৰ অধিকাৰ
- প্ৰযুক্তি আৰু বৈজ্ঞানিক তথ্যৰ প্ৰৱেশাধিকাৰ
- বিশ্ব সম্পদ ব্যৱহাৰ কৰাৰ অধিকাৰ
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহায়ৰ অধিকাৰ
এই অধিকাৰসমূহ মূলতঃ বিশ্ব মানৱ অধিকাৰ
ঘোষণাপত্রৰ (UDHR) 28 নং অনুচ্ছেদৰ অধীনত স্থান পায়, যদিও ইয়াক অধিকাংশ
সময়ত প্রতীকী স্বীকৃতি হিচাপে ধৰা হয়।
তিনিটা প্ৰজন্মৰ অধিকাৰে মানৱ অধিকাৰৰ
ক্ৰমবিকাশ দেখুৱাই।
- প্ৰথম প্ৰজন্মে ব্যক্তিগত আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ সুনিশ্চিত কৰে,
- দ্বিতীয় প্ৰজন্মে সামাজিক-অর্থনৈতিক সুৰক্ষা দিয়ে,
- তৃতীয় প্ৰজন্মে বিশ্বজনীন সমস্যাৰ সমাধানত অধিকাৰৰ প্ৰসাৰ ঘটায়।
এই সকলো অধিকাৰ আন্তঃনির্ভৰশীল আৰু পৰিপূৰক। একোটিক অপৰৰ পৰা
বিচ্ছিন্ন কৰি চাব নোৱাৰি। ব্যক্তিৰ সামগ্ৰিক বিকাশৰ বাবে তিনিও প্ৰজন্মৰ অধিকাৰ
একে গুৰুত্বপূৰ্ণ।
২৭। ভাৰতৰ সংবিধানত উল্লেখ কৰা মৌলিক অধিকাৰৰ বৈশিষ্ট্যবিলাক ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতৰ সংবিধানত সুনির্দিষ্টভাৱে উল্লেখ কৰা মৌলিক অধিকাৰসমূহ অধ্যয়ন কৰিলে তলত
উল্লেখ কৰা প্ৰধান বৈশিষ্ট্যসমূহ দেখা যায়ঃ
(ক) বাদযোগ্য (Justiciable): মৌলিক অধিকাৰসমূহ আদালতে সংৰক্ষিত অধিকাৰ। কোনো
ব্যক্তি বা চৰকাৰী সংস্থাই যদি এই অধিকাৰসমূহ লঙ্ঘন কৰে, তেন্তে নাগৰিকে সৰ্বোচ্চ আৰু উচ্চ
ন্যায়ালয়ত ৰিট আবেদন (writ petition) দাখিল কৰি ন্যায় বিচাৰি পায়।
(খ) চৰম নহয় (Not Absolute): এই অধিকাৰসমূহ সীমাহীন নহয়। আইনসম্মতভাৱে
কিছুমান সীমা বা নিয়ন্ত্ৰণৰ ভিতৰতে এই অধিকাৰ ভোগ কৰিব পাৰি। ব্যক্তি অধিকাৰৰ
সদ্ব্যৱহাৰৰ লগতে অন্যজনৰ অধিকাৰ, সামাজিক ন্যায় আৰু শৃংখলাৰ কথাও বিবেচনা কৰিব লাগে।
(গ) জৰুৰী অৱস্থাত স্থগিতযোগ্য (Suspension during Emergency): দেশত ৰাষ্ট্ৰীয় জৰুৰী
অৱস্থা (Article 352) বাহাল থাকিলে কিছুমান মৌলিক অধিকাৰ স্থগিত হৈ পৰে।
উদাহৰণস্বৰূপ, Article 19 (ব্যক্তিগত স্বাধীনতা) ৰ অধিকাৰ স্থগিত
কৰিব পৰা যায়। যদিও Article 20 আৰু 21 ৰ অধিকাৰ জৰুৰী অৱস্থাতো
স্থগিত নহয়।
(ঘ) সম্বন্ধবাচক (Relational in Nature): মৌলিক অধিকাৰসকল সমূহগত সমাজিক
দায়িত্বৰ সৈতে জড়িত। কোনো ব্যক্তিয়ে নিজৰ অধিকাৰ ব্যৱহাৰ কৰি আন ব্যক্তিৰ অধিকাৰ
হৰণ কৰিব নোৱাৰে। এই অধিকাৰসমূহ দেশৰ আইন, শৃংখলা, আৰু সামাজিক
মুল্যবোধৰ সৈতে সংগতি ৰাখি ভোগ কৰিব লাগে।
(ঙ) নকাৰাত্মক আৰু সকাৰাত্মক (Negative and Positive in Nature):
- নকাৰাত্মক অধিকাৰঃ ৰাষ্ট্ৰক কিছুমান কাম নকৰিবলৈ নিৰ্দেশ
দিয়ে (যেনে – Article 14: সমতাৰ অধিকাৰ)
- সকাৰাত্মক অধিকাৰঃ নাগৰিকক কিছু সুবিধা প্ৰদান কৰে (যেনে – Article 21A: শিক্ষাৰ অধিকাৰ)
(চ) কেৱল ভাৰতীয় নাগৰিকৰ বাবে (Available only to Indian
Citizens): সকল মৌলিক অধিকাৰ নাগৰিকৰ বাবে সংৰক্ষিত। যদিও কিছুমান
অধিকাৰ (যেনে – Article 21: জীৱনৰ অধিকাৰ) বিদেশীসকলেও ভোগ কৰিব পাৰে,
কিন্তু অধিকাংশ
অধিকাৰ কেৱল ভাৰতীয় নাগৰিকৰ বাবে সীমিত।
(ছ) সংশোধনযোগ্য (Amendable): মৌলিক অধিকাৰসমূহ সংবিধানৰ ৩৬৮ নং অনুচ্ছেদ অনুসৰি সংসদে সংশোধন কৰিব পাৰে। যদিও এই
সংশোধন মৌলিক অধিকাৰৰ মুল উদ্দেশ্য নষ্ট নকৰিব লাগিব (Kesavananda Bharati মামলাৰ অধীনত
নিৰ্ধাৰিত "Basic Structure Doctrine")।
ভাৰতীয় সংবিধানৰ মৌলিক অধিকাৰসমূহ ব্যক্তি স্বাধীনতা,
সাম্য, ন্যায় আৰু সামাজিক
কল্যাণৰ আধাৰ। এই অধিকাৰসকলৰ উপযুক্ত সংৰক্ষণ আৰু সঠিক ব্যৱহাৰৰ দ্বাৰাহে
গণতান্ত্রিক সমাজ এক সুস্থ, সংগঠিত আৰু সমৃদ্ধ ৰূপ ল’ব পাৰে।
২৮। মৌলিক অধিকাৰ কি কি? ভাৰতীয় সংবিধানত সেইবোৰ কেনেকৈ সুৰক্ষিত কৰা হয়?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় সংবিধানে নাগৰিকসকলক ছটা মৌলিক অধিকাৰ
প্ৰদান কৰিছে, যিবোৰ নাগৰিকৰ ব্যক্তি-স্বাধীনতা, সমতা আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ নিশ্চয়তা দিয়ে। এই
অধিকাৰসমূহ তলত আলোচনা কৰা হ’ল —
(ক) সমতাৰ অধিকাৰঃ সংবিধানৰ ১৪ৰ পৰা ১৮ নং অনুচ্ছেদত সমতাৰ অধিকাৰ
সুনিৰ্দিষ্ট কৰা হৈছে।
- সকলো নাগৰিকে আইনৰ দৃষ্টিত সমান হোৱাৰ অধিকাৰ লাভ কৰিছে।
- ধর্ম, লিংগ, জাতি, বৰ্ণ আদি
ভিত্তিত বৈষম্য কৰাৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞা আছে।
- ৰাজহুৱা স্থান, হোটেল, দোকান, পৰিবহণ আদি ব্যৱহাৰত সকলোৰে সমান অধিকাৰ আছে।
- চৰকাৰী নিযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰতো সমতা থাকিব লাগে যদিও অনগ্রসৰ শ্ৰেণীৰ বাবে
সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা আছে।
- অস্পৃশ্যতা নিষিদ্ধ আৰু উপাধি প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰতো নিয়ন্ত্ৰণ আছে।
(খ) স্বাধীনতাৰ অধিকাৰঃ এই অধিকাৰ ১৯ৰ পৰা ২২ নং অনুচ্ছেদত আলোচনা কৰা
হৈছে।
- চিন্তা, ভাব, মত প্ৰকাশ, সংগঠন গঠন,
শান্তিপূৰ্ণভাৱে সমবেত হোৱাৰ অধিকাৰ
- যিকোনো ঠাইত বাস কৰা, যিকোনো পেচা, ব্যৱসায় অথবা
চাকৰি বাছনি কৰাৰ অধিকাৰ
- আইনী সহায় আৰু গ্ৰেপ্তাৰৰ ক্ষেত্ৰত ন্যায়সঙ্গত ব্যৱহাৰৰ নিশ্চয়তা
(গ) শোষণৰ বিৰুদ্ধে অধিকাৰঃ ২৩ আৰু ২৪ নং অনুচ্ছেদত এই অধিকাৰ উল্লেখ কৰা
হৈছে।
- মানৱ ব্যৱসায় (human trafficking), বলপূৰ্বক খাটনি
(bonded labour) নিষিদ্ধ
- ১৪ বছৰৰ তলৰ শিশুক বিপদজনক কামত নিযুক্ত কৰা নিষিদ্ধ
(ঘ) ধৰ্মীয় স্বাধীনতাৰ অধিকাৰঃ ২৫ৰ পৰা ২৮ নং অনুচ্ছেদত
আলোচনা কৰা হৈছে।
- যিকোনো ধৰ্ম মানি চলা, ধৰ্ম প্রচাৰ কৰা আৰু ধৰ্মীয় অনুষ্ঠান পালনৰ
স্বাধীনতা
- ধৰ্মীয় প্রতিষ্ঠান স্থাপন আৰু পৰিচালনা কৰাৰ অধিকাৰ
- চৰকাৰী অনুদানপ্ৰাপ্ত বিদ্যালয়ত বাধ্যতামূলক ধৰ্মীয় শিক্ষা নিষিদ্ধ
(ঙ) সংস্কৃতি আৰু শিক্ষা-সংক্রান্ত অধিকাৰঃ ২৯ আৰু ৩০ নং অনুচ্ছেদত
উল্লেখ আছে।
- নিজৰ ভাষা, লিপি আৰু সংস্কৃতি সংৰক্ষণৰ অধিকাৰ
- সংখ্যালঘুসকলে নিজৰ পছন্দমতে শিক্ষানুষ্ঠান স্থাপন আৰু পৰিচালনা কৰিব পৰা
অধিকাৰ
(চ) সাংবিধানিক প্ৰতিকাৰৰ অধিকাৰঃ এই অধিকাৰ সংবিধানৰ ৩২ নং
অনুচ্ছেদত উল্লেখ আছে।
- নাগৰিকে নিজৰ মৌলিক অধিকাৰ লঙ্ঘিত হ’লে উচ্চতম ন্যায়ালয় বা উচ্চ
ন্যায়ালয়ত আবেদন কৰিব পাৰে।
- ন্যায়ালয়ে হেবিয়াচ কৰ্পাছ (Habeas Corpus), মাণ্ডামাছ (Mandamus),
কো-ওৱাৰেন্টো (Quo-Warranto), চাৰ্টিয়’ৰাৰি (Certiorari),
প্ৰ’হিবিশন (Prohibition) আদি লেখ জাৰি
কৰি অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰে।
সুৰক্ষা আৰু সীমাবদ্ধতা
- এই অধিকাৰসমূহ বাদযোগ্য, অৰ্থাৎ আদালতৰ
সহায় লৈ অধিকাৰ ৰক্ষা কৰিব পাৰি।
- অধিকাৰসমূহ চৰম নহয়, কিছুমান সীমা
বা নিয়ন্ত্ৰণৰ ভিতৰত থাকি ভোগ কৰিব লাগে।
- জৰুৰী অৱস্থাত কিছুমান অধিকাৰ স্থগিত হ’ব পাৰে।
- অধিকাৰসমূহ সম্বন্ধবাচক, অৰ্থাৎ অন্যৰ
অধিকাৰ বা সমাজৰ স্বাৰ্থৰ সন্মান ৰাখি ভোগ কৰিব লাগে।
- অধিকাৰ নকাৰাত্মক আৰু সকাৰাত্মক, যেনে — আইনৰ
সন্মুখত সমতা (নকাৰাত্মক) আৰু শিক্ষা বা বাক-স্বাধীনতা (সকাৰাত্মক)।
- এই অধিকাৰসমূহ সংশোধনযোগ্য — সংবিধানৰ ৩৬৮
অনুচ্ছেদ অনুসৰি সংসদে ইয়াত সংশোধন আনিব পাৰে।
২৯। এজন নাগৰিকে ভোগ কৰা ৰাজনৈতিক অধিকাৰসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক অধিকাৰ বুলিলে সেইবোৰ অধিকাৰক বুজোৱা
হয়, যাৰ দ্বাৰা নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ শাসন ব্যৱস্থাত প্রত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে অংশগ্ৰহণ
কৰিব পাৰে। গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাত এই অধিকাৰসমূহ নাগৰিকসকলৰ বাবে বিশেষ
গুৰুত্বপূর্ণ। ৰাজনৈতিক অধিকাৰসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে—
(ক) ভোটদানৰ অধিকাৰঃ এই অধিকাৰ গণতন্ত্ৰৰ মূল আধাৰ। ভাৰতত
প্ৰাপ্তবয়স্ক প্ৰতিজন নাগৰিকে জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, লিংগ আদিৰ পৰা স্বতন্ত্রভাবে নিজৰ ইচ্ছামতে ভোট
দিয়াৰ অধিকাৰ থাকে। এই অধিকাৰৰ দ্বাৰা নাগৰিকে নিজৰ প্রতিনিধি নিৰ্বাচন কৰে।
(খ) নিৰ্বাচনত প্ৰাৰ্থী হোৱাৰ অধিকাৰঃ ভোট দিয়াৰ অধিকাৰৰ দৰে,
প্ৰতিজন যোগ্য
নাগৰিকে নিৰ্বাচনত প্ৰাৰ্থী হিচাপে প্রতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰো থাকে। এই
অধিকাৰে ৰাজনীতিত সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ দিয়ে।
(গ) চৰকাৰী কাৰ্যত নিযুক্তিৰ অধিকাৰঃ ভাৰতৰ যিকোনো যোগ্য নাগৰিকে
চৰকাৰী সেৱাত নিযুক্তি লাভ কৰাৰ অধিকাৰ থাকে। মেধা আৰু যোগ্যতাৰ আধাৰত এই নিযুক্তি
হ’ব লাগে। যদিও পিছপৰা শ্ৰেণীৰ upliftmentৰ বাবে সংৰক্ষণ প্ৰদান কৰা হৈছে।
(ঘ) চৰকাৰৰ সমালোচনা কৰাৰ অধিকাৰঃ গণতন্ত্ৰত চৰকাৰৰ কাৰ্যৰ
খোলা সমালোচনাৰ অধিকার নাগৰিকৰ থাকে। ই চৰকাৰক উত্তৰদায়ী কৰি তোলে আৰু শাসন
ব্যৱস্থাৰ গুণগত মান উন্নত কৰাত সহায় কৰে।
(ঙ) বিৰোধিতা কৰাৰ অধিকাৰঃ নাগৰিকে চৰকাৰৰ অন্যায় বা জনস্বার্থবিৰোধী
কাৰ্যৰ বিৰুদ্ধে বিৰোধিতা কৰাৰ অধিকাৰ থাকে। এই অধিকাৰ ৰাষ্ট্ৰৰ শক্তিৰ ভাৰসাম্য
বজাই ৰখাত সহায় কৰে। অধ্যাপক লাস্কিয়ে বুলিছে, এই অধিকাৰে ৰাষ্ট্ৰৰ শক্তিৰ
নিয়ন্ত্ৰণ সম্ভৱ হয়।
সীমাবদ্ধতাসমূহঃ এই অধিকাৰসমূহ কেৱল নাগৰিকসকলৰ বাবে সীমিত।
বিদেশীসকলে এই অধিকাৰ ভোগ কৰিব নোৱাৰে। তদুপৰি, ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতি, শৃংখলা আৰু
স্থায়িত্বৰ প্ৰতি ভাবুকি সৃষ্টি হ’লে, বিশেষ পৰিস্থিতিত এই অধিকাৰসমূহ সাময়িকভাৱে
স্থগিত ৰখা হ’ব পাৰে।
৩০। এজন নাগৰিকে ভোগ কৰা অৰ্থনৈতিক অধিকাৰসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক অধিকাৰ বুলিলে সেইবোৰ অধিকাৰক বুজায়
যাৰ দ্বাৰা মানুহে নিজৰ দৈনন্দিন জীৱনৰ অভাৱ-অভিযোগসমূহ দূৰ কৰি এক সুৰক্ষিত আৰু
স্থিৰ জীৱন যাপন কৰিব পাৰে। এই অধিকাৰৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে সমাজত অৰ্থনৈতিক সাম্য
স্থাপন কৰা আৰু নাগৰিকক জীৱন নিৰ্বাহৰ বাবে ন্যায্য সুযোগ প্ৰদান কৰা। আধুনিক যুগৰ
প্ৰায় সকলো ৰাষ্ট্ৰতেই এই অধিকাৰৰ স্বীকৃতি দিয়া হৈছে।
(ক) কৰ্মৰ অধিকাৰঃ এই অধিকাৰটো প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ বাবে অত্যন্ত
গুৰুত্বপূর্ণ। কৰ্মৰ অধিকাৰে মানুহে নিজৰ যোগ্যতা, দক্ষতা আৰু পছন্দ অনুসৰি
কোনো উপযুক্ত পেশাত নিযুক্ত হোৱাৰ সুযোগ লাভ কৰে।
(খ) উপযুক্ত দৰমহা লাভ কৰাৰ অধিকাৰঃ কেৱল কৰ্মলাভেই নহয়,
কৰ্মচাৰীয়ে নিজৰ
কামৰ বাবে উপযুক্ত দৰমহা লাভ কৰাৰো অধিকাৰ থাকে। দৰমহা নিৰ্ধাৰণত ব্যক্তিৰ কামৰ
প্ৰকৃতি, সামাজিক পৰিস্থিতি আৰু মূল্যবৃদ্ধি আদি দিশসমূহৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া উচিত। এই
উদ্দেশ্যে চৰকাৰে দৰমহা আয়োগ গঠন কৰি সময়ে সময়ে দৰমহা পুনৰ্নিৰ্ধাৰণ কৰে।
(গ) বিশ্ৰাম বা জিৰণিৰ অধিকাৰঃ দীৰ্ঘ সময় একেৰাহে কাম
কৰিলে কৰ্মক্ষমতা হ্ৰাস পায়। এই অধিকাৰে কৰ্মচাৰীসকলক নিৰ্দিষ্ট সময় অন্তৰালে
জিৰণি লাভৰ সুযোগ দিয়ে, যি তেওঁলোকৰ স্বাস্থ্য আৰু কৰ্মক্ষমতা বজাই ৰাখিবলৈ সহায় কৰে। সেয়ে অধিকাংশ
ৰাষ্ট্ৰত কামৰ সময়সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে।
(ঘ) সমান কামৰ বাবে সমান মজুৰিঃ এই অধিকাৰ অনুসাৰে একে ধৰণৰ
কাম কৰা দুজন ব্যক্তি (লিংগ, জাতি, ধৰ্ম আদিৰ ভেদাভেদ নকৰাকৈ) একে দৰমহা পাব লাগে।
আধুনিক গণতান্ত্রিক ৰাষ্ট্ৰসমূহত ‘Equal pay for equal work’ নীতি আইনীভাৱে
স্বীকৃত।
(ঙ) বৃদ্ধ অৱস্থাত সুৰক্ষাৰ অধিকাৰঃ বৃদ্ধ বয়সত মানুহৰ শাৰীৰিক
সামৰ্থ্য কমি যায়, যাৰ ফলত কাম কৰি উপাৰ্জন কৰাৰ ক্ষমতা কমে। এই সময়ত তেওঁলোকক সুৰক্ষা দিয়াৰ
বাবে চৰকাৰী-বেচৰকাৰী উভয় খণ্ডৰ কৰ্মচাৰীসকলক অৱসৰৰ পাছত পেঞ্চন, ভাট্টা, আৰ্থিক সহায় আদিৰ
ব্যৱস্থা কৰা হয়। কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰসমূহে বৃদ্ধ লোকসকলৰ বাবে বিভিন্ন ধৰণৰ
আৰ্থিক সা-সুবিধা আগবঢ়ায়।
৩১। আইনগত অধিকাৰৰ যিকোনো দুটা ভাগ সম্পর্কে ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ অধিকাৰ হৈছে মানুহৰ দৈনন্দিন জীৱনৰ গঠন আৰু
বিকাশৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সুযোগ-সুবিধাৰ সমষ্টি। ই এজন ব্যক্তিৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশ,
সুৰক্ষা আৰু মানৱিক
মর্যাদা নিশ্চিত কৰিবলৈ ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা প্ৰদান কৰা নানান ধৰণৰ সা-সুবিধা
অন্তর্ভুক্ত কৰে। অধিকাৰৰ জৰিয়তে নাগৰিকে নিজৰ প্ৰাকৃতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক
অধিকাৰসমূহ সজাগভাৱে ভোগ কৰে।
অধিকাৰৰ প্ৰকাৰ: সাধাৰণতে অধিকাৰসমূহক তিনি প্ৰধান শ্ৰেণীত
বিভাজন কৰা হয়:
(ক) প্ৰাকৃতিক অধিকাৰ (Natural Rights): এই অধিকাৰসমূহ জনসাধাৰণে
ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ আগতেই লাভ কৰিছিল। দাৰ্শনিক কছোৰৰ মতে, এই অধিকাৰসমূহ প্ৰাকৃতিক
আইনৰ ওপৰত আধাৰিত আৰু মানুহৰ জন্মগত অধিকাৰ। যদিও আধুনিক যুগত এই অধিকাৰসকলক
ৰাষ্ট্ৰীয় স্বীকৃতি নাথাকিলেও, ই ব্যক্তিৰ মৌলিক স্বাধীনতাৰ প্ৰতীক। উদাহৰণ
স্বৰূপ- জীৱনৰ অধিকাৰ, স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ, সম্পত্তিৰ অধিকাৰ আদি।
(খ) নৈতিক অধিকাৰ (Moral Rights): নৈতীক অধিকাৰ হৈছে সামাজিক
আচৰণ, দেশাচাৰ, জনমত আৰু মূল্যবোধৰ ওপৰত আধাৰিত। এই অধিকাৰসকল কোনোধৰণৰ আইনী বল প্ৰয়োগযোগ্য
নহয়, কিন্তু সামাজিক সুস্থিতিৰ বাবে অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ। উদাহৰণস্বৰূপ:
- বয়োজ্যেষ্ঠজনৰ প্ৰতি সন্মান
- মাতৃ-পিতাৰ ৰক্ষণাবেক্ষণ
- শিক্ষক-শিক্ষিকাৰ প্ৰতি কৃতজ্ঞতা
(গ) আইনগত অধিকাৰ (Legal Rights): আইনগত অধিকাৰ বুলিলে সেইবোৰ
অধিকাৰ বুজায় যিসকলক ৰাষ্ট্ৰই স্বীকৃতি দিয়ে আৰু সংবিধান বা বিধিৰ দ্বাৰা সংৰক্ষণ
কৰে। এই অধিকাৰ ভংগ কৰিলে আদালতৰ সহায়ত বিচাৰ বিচাৰি অধিকাৰ পুনঃস্থাপন সম্ভৱ হয়।
আইনগত অধিকাৰক চাৰিটা শ্ৰেণীত ভাগ কৰা হয়:
(i) পৌৰ অধিকাৰ (Civil Rights): এই অধিকাৰসকল নাগৰিক
জীৱনৰ মৌলিক চাহিদা পূৰণৰ ক্ষেত্ৰত সহায়ক। যেনে—
- জীৱনৰ অধিকাৰ
- স্বাধীনভাবে মত প্ৰকাশৰ অধিকাৰ
- শিক্ষা আৰু কামৰ অধিকাৰ
- পৰিয়াল গঠন আৰু ধৰ্মপালনৰ অধিকাৰ
(ii) ৰাজনৈতিক অধিকাৰ (Political Rights): এই অধিকাৰৰ জৰিয়তে
নাগৰিকে চৰকাৰ গঠন আৰু পৰিচালনাত অংশ ল’ব পাৰে। এই অধিকাৰসকল গণতান্ত্ৰিক
ব্যৱস্থাৰ মূল স্তম্ভ:
- ভোটদানৰ অধিকাৰ
- নির্বাচনত প্রতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ
- চৰকাৰী চাকৰি লাভ কৰাৰ অধিকাৰ
- চৰকাৰৰ সমালোচনা কৰাৰ অধিকাৰ
(iii) অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ (Economic Rights): মানুহৰ দৈনন্দিন
জীৱনযাত্ৰাৰ অৰ্থনৈতিক দিশ সুনিশ্চিত কৰি অধিকাৰসমূহ ব্যক্তি আৰু সমাজৰ বিকাশত
সহায়ক হয়। উল্লেখযোগ্য অৰ্থনৈতিক অধিকাৰসমূহ হ'ল—
- যোগ্যতাৰ ভিত্তিত কৰ্ম লাভ কৰাৰ অধিকাৰ
- উপযুক্ত দৰমহা লাভ কৰাৰ অধিকাৰ
- জিৰণিৰ অধিকাৰ
- সমান কামৰ বাবে সমান মজুৰি
- অৱসৰৰ পাছত আৰ্থিক সুৰক্ষাৰ অধিকাৰ
(iv) সামাজিক অধিকাৰ (Social Rights): সামাজিক ন্যায় আৰু
সমতাৰ ভিত্তিত নাগৰিকসকলক সমাজত সমপৰ্যায়ভুক্ত জীৱনযাত্ৰা নিশ্চিত কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপ–
- শিক্ষাৰ অধিকাৰ
- স্বাস্থ্য সেৱাৰ অধিকাৰ
- সমান সুযোগ লাভৰ অধিকাৰ
অধিকাৰসমূহ মানুহৰ মানৱিকতা, স্বাধীনতা আৰু
উন্নয়নৰ অধিকারক সুনিশ্চিত কৰি এক সুস্থ, সুশৃংখল আৰু ন্যায়ভিত্তিক সমাজ গঠনত সহায় কৰে।
সেয়ে অধিকাৰৰ জ্ঞান আৰু ব্যৱহাৰ দুয়োটাই নাগৰিক জীৱনত অত্যন্ত প্ৰাসংগিক।
৩২। ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ অৰ্থ লিখা।
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা বুজাৰ আগতে
“ৰাজনৈতিক” আৰু “বাধ্যবাধকতা” এই দুটা শব্দৰ অৰ্থ স্পষ্টভাৱে বুজা প্ৰয়োজন। এই
দুয়োটা শব্দ একেলগ হৈ “ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা”ৰ ধাৰণাটোক গঠন কৰে।
‘ৰাজনৈতিক’ শব্দটো ৰাষ্ট্ৰ,
চৰকাৰ বা শাসন
ক্ষমতাৰ সৈতে জড়িত। ই ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা গ্ৰহণ কৰা আইন, আদেশ বা নীতিসমূহৰ অনুশীলন
আৰু কাৰ্যন্বয়ৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহৃত হয়।
‘বাধ্যবাধকতা’ বুজায় কোনো কাৰ্য
সম্পাদন কৰিবলৈ থকা এক দায়িত্ব, কৰ্তব্য বা বাধ্যতা—যি নৈতিক হ'ব পাৰে, অথবা আইনী হ’ব পাৰে।
- নৈতিক বাধ্যবাধকতা সামাজিক ৰীতি-নীতি, নৈতিক আদৰ্শ বা
পৰম্পৰাৰ ওপৰত আধাৰিত হয়। ই আইনী নিৰ্দেশনা নহয়, কিন্তু
ব্যক্তিৰ সমাজিক জীৱনত গুৰুত্বপূৰ্ণ।
- আইনী বাধ্যবাধকতা ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা প্ৰণীত আইন আৰু শাসনৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰশীল। এনে বাধ্যবাধকতা নাগৰিকসকলক নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য কৰিবলৈ বাধ্য কৰে,
আৰু ভংগ হ’লে শাস্তি প্ৰদান কৰা হয়।
এই ভিত্তিত ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা বুলিলে বুজোৱা
হয়—এজন নাগৰিকে নিজৰ ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি থকা আইনী দায়বদ্ধতা আৰু কৰ্তব্যসমূহ পালন
কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তা। নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ আইন, আদেশ, শাসন আৰু সিদ্ধান্তসমূহ মানি চলিব লাগিব। ই এক
গাঁঠনিৰূপ আইনী সম্পৰ্ক, যি নাগৰিক আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত বিদ্যমান।
ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ মুখ্য দিশ দুটা হ’ল—
(i) নাগৰিকসকলে ৰাষ্ট্ৰৰ আইনৰ অধীনত দায়িত্বশীলভাৱে কাম কৰা।
(ii) ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা আইন আৰু আদেশ ভংগ কৰা নাগৰিকৰ ওপৰত শাস্তি আৰোপ কৰাৰ ক্ষমতা।
এইদৰে, ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা নাগৰিক আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত থকা এক গম্ভীৰ আৰু নিয়মিত আইনী সম্পৰ্ক—যাৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰৰ
শৃংখলা, স্থিতি আৰু ন্যায়ব্যবস্থা ৰক্ষা হয়।
৩৩। নাগৰিক অবাধ্যতা বা আইন অমান্য মানে কি?
উত্তৰঃ আইন অমান্য (Civil Disobedience) বুলিলে বুজায় চৰকাৰ
বা ঔপনিৱেশিক শাসনৰ আইনী আদেশসমূহক শান্তিপূৰ্ণভাৱে অমান্য কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া। এই
আন্দোলনৰ লক্ষ্য হ'ল নৈতিক ভিত্তিত অসংগত, অন্যায় আৰু স্বেচ্ছাচাৰী আইনৰ বিৰোধিতা কৰা। আইন
অমান্য কাৰ্যই এজন নাগৰিকৰ নৈতিকতাৰ ওপৰত আধাৰিত হৈ, শাসনৰ বিৰুদ্ধে শান্তিপূৰ্ণ
প্ৰতিবাদ দৰ্শায়।
বিশ্বৰ বহু দেশত এই পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে —
যেনে পূব জাৰ্মানী, চেকোশ্লোভাকিয়া আৰু পূব ইউৰোপৰ বিভিন্ন দেশত আভ্যন্তৰীণ দমনমূলক শাসনৰ
বিৰুদ্ধে মুক্তিৰ উপায় হিচাপে এই আন্দোলনে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।
ভাৰতত মহাত্মা গান্ধীয়ে এই ধাৰণাটোক শক্তিশালী
আন্দোলনৰ ৰূপত গঢ় লৈ উঠিবলৈ সহায় কৰিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে বৃটিছ শাসন
ভাৰতীয়সকলৰ নৈতিক, আধ্যাত্মিক আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ সম্পূৰ্ণ লংঘন। সেয়ে বিদেশী শাসকৰ আইনৰ
বিৰোধিতা কৰা এক নৈতিক কৰ্তব্য বুলি গান্ধীজীয়ে মন্তব্য কৰিছিল।
১৯২০-২৩ চনৰ অসহযোগ আন্দোলনত অহিংস পদ্ধতিত
বৃটিছ শাসনৰ সহযোগিতা নকৰিবলৈ ভাৰতীয়সকলক আহ্বান জনোৱা হৈছিল। যদিও এই আন্দোলনে
বৃহৎ প্ৰভাৱ পেলালে, হিংসাত্মক ৰূপ লোৱাৰ ফলত গান্ধীজীয়ে এই আন্দোলন সাময়িকভাৱে স্থগিত কৰিছিল।
১৯৩০ চনত গান্ধীজীয়ে পুনৰ আইন অমান্য আন্দোলন মুকলি কৰে, যাৰ সূচনা হৈছিল দণ্ডী যাত্ৰাৰ জৰিয়তে। তেওঁ লোণ
আইন ভংগ কৰি এই আন্দোলনৰ সূচনা কৰে। দেশজুৰি লাখ লাখ লোকে ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ আইনৰ
বিৰোধিতা কৰি আন্দোলনত অংশ লয়।
এই আন্দোলনৰ উদ্দেশ্য আছিলঃ
- বৃটিছ শাসনৰ নৈতিকতা প্রশ্নবিদ্ধ কৰা,
- ভাৰতীয়সকলৰ আত্ম-নিৰ্ণয়ৰ অধিকাৰ পুনৰ দাবী কৰা,
- আৰু ঔপনিৱেশিক শাসনৰ সমাপ্তি সাধন।
আন্দোলনটোয়ে বৃটিছ চৰকাৰক স্পষ্টভাৱে এইটো বুজাই
দিলে যে ভাৰতীয়সকলে তেওঁলোকৰ শাসন আৰু শোষণ অধিকাৰক স্বীকাৰ নকৰে। ইয়াৰ ফলত
বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত বৃটিছ আইনৰ বিৰোধিতা, কৰ পৰিশোধ নকৰা, বিদেশী সামগ্ৰী বর্জন আদিৰে
আন্দোলন বিৰাট ৰূপ লৈছিল।
আইন অমান্য আন্দোলনৰ ধাৰণা কেবল ভাৰততে সীমাবদ্ধ
নহৈ, ই বিশ্বজুৰি প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে।
উদাহৰণস্বৰূপঃ
- 1989 চনৰ Velvet Revolution (Czechoslovakia),
- 2003 চনৰ Rose Revolution (Georgia),
- 2004 চনৰ Orange Revolution (Ukraine),
- আৰু 2010-2012 চনৰ Arab Spring আন্দোলনসমূহত এই ধাৰণাৰ প্ৰতিফলন দেখা গৈছে।
আইন অমান্য আন্দোলন হৈছে এক শক্তিশালী সামাজিক
আৰু ৰাজনৈতিক অস্ত্ৰ, যাৰ জৰিয়তে নাগৰিকসকলে নৈতিক ভিত্তিত অসংগত শাসনৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰিব
পাৰে। মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত ভাৰতত ইয়াৰ সফল প্ৰয়োগে বিশ্বৰ বহু আন্দোলনক
প্ৰেৰণাৰে ভৰাইছে।
৩৪। ৰাজনীতিৰ পৰম্পৰাগত তত্ত্ব হিচাপে নৈৰাজ্যবাদী তত্ত্বৰ ধাৰণাটো ব্যাখ্যা
কৰা। ইয়াৰ বিভিন্ন ভাগ বা শাখাসমূহৰ বিষয়ে সংক্ষেপে লিখা।
উত্তৰঃ উনৈশ শতিকাৰ শেষৰফালে আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে নৈৰাজ্যবাদে এক প্ৰভাৱশালী
মতাদৰ্শ হিচাপে বিশ্ব সমাজত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
"নৈৰাজ্যবাদ" (Anarchism) শব্দটো গ্ৰীক শব্দ An
arkhe ৰ পৰা উদ্ভূত, যাৰ অৰ্থ— "কর্তৃত্ব বা নীতি-নিয়ম বিহীন অৱস্থা"। নৈৰাজ্যবাদে এনে
এক সমাজ ব্যৱস্থাৰ সপক্ষে মত প্ৰকাশ কৰে, য'ত কোনো শাসক, শাসনতন্ত্ৰ বা বাধ্যতামূলক
নীতি-নিয়ম নাথাকে। ই মূলত ৰাষ্ট্ৰবিহীন সমাজৰ পোষক, য’ত সামাজিক ব্যৱস্থাই
উমৈহতীয়া সিদ্ধান্ত, সহযোগিতা আৰু নৈতিক কর্তৃত্বত আধাৰিত।
নৈৰাজ্যবাদীসকলে বিশ্বাস কৰে যে শাসন ব্যৱস্থা আৰু ৰাষ্ট্ৰ হৈছে শোষণ আৰু
বৈষম্যৰ মূল উৎস। যদিও তেওঁলোকে বাধ্যতামূলক শাসন ব্যবস্থাৰ বিৰোধিতা কৰে, তথাপি অধিকাংশ
নৈৰাজ্যবাদীয়ে যুক্তিসংগত বা নৈতিক কর্তৃত্ব (যেনে: বিজ্ঞানী, চিকিৎক আদিৰ
ক্ষেত্ৰত) স্বীকাৰ কৰে।
নৈৰাজ্যবাদ কোনো একক মতাদর্শ নহয়, বরঞ্চ ই বিভিন্ন
দৰ্শন আৰু ধাৰাৰ সংমিশ্ৰণ। তলত নৈৰাজ্যবাদৰ কেইবাটাও গুৰুত্বপূর্ণ শাখাৰ আলোচনা
দিয়া হ’ল:
(ক) দার্শনিক নৈৰাজ্যবাদ: উইলিয়াম গডউইন (William Godwin) আছিল দাৰ্শনিক
নৈৰাজ্যবাদৰ অগ্ৰগণ্য ব্যক্তি। তেওঁৰ কিতাপ Enquiry Concerning
Political Justice (1793) ত তেওঁ বৈধ কর্তৃত্বৰ ধারণাক অস্বীকাৰ কৰে।
তেওঁৰ মতে, কোনো ব্যক্তিৰে আন এগৰাকী ব্যক্তিক বাধ্য কৰাৰ নৈতিক অধিকাৰ নাই; সকলো ব্যক্তি যেন
নিজৰ নৈতিক বিবেচনাৰে কাৰ্য্য কৰে।
(খ) সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদ: এই ধাৰাই ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু
সামাজিক-আৰ্থিক সমতাৰ সমন্বয়ৰ কথা কয়। পি. জে. প্ৰুধোঁ (P. J. Proudhon) এই মতৰ অন্যতম
পৃষ্ঠপোষক। তেওঁৰ মতে, ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা সকলো সমাজ ব্যৱস্থাৰ আধাৰ। তেওঁ পুঁজিবাদী সম্পত্তিৰ আৰু
ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতাৰ প্ৰতি সমালোচনামূলক দৃষ্টিভংগী গ্ৰহণ কৰি, শান্তিপূর্ণ
পৰিৱর্তনৰ বাবে পারস্পৰিকতাবাদৰ প্ৰচলনৰ পৰামৰ্শ দিয়ে।
(গ) বৈপ্লৱিক নৈৰাজ্যবাদ: ই সমাজবাদী নৈৰাজ্যবাদৰ এটা ৰূপ, যাক সামূহিকতাবাদ বুলিও কোৱা হয়।
মিখাইল বাকুনিন (Mikhail Bakunin) এই মতৰ অন্যতম চিন্তাবিদ। ই গণ-অভ্যুত্থানৰ
জৰিয়তে পুঁজিবাদী সম্পত্তিৰ উচ্ছেদ আৰু উমৈহতীয়া স্বত্ব গঠনৰে এক
শ্ৰমিক-নিয়ন্ত্রিত সমাজ গঠনক লক্ষ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰে।
(ঘ) নৈৰাজ্য-সংস্থাবাদ (Anarcho-Syndicalism): এই ধাৰাই শ্রমিক সংঘক
শ্ৰেণীসংগ্ৰামৰ মূল শক্তি হিচাপে স্বীকৃতি দিয়ে। বৈপ্লৱিক পৰিবর্তনৰ বাবে ই সংগঠিত
শ্ৰমিক আন্দোলনক সামাজিক বিপ্লৱৰ মাধ্যম হিচাপে বিবেচনা কৰে।
(ঙ) সুস্থিৰ বা প্রশান্ত নৈৰাজ্যবাদ: এই ধাৰাই অহিংস আৰু নৈতিক
উপায়ৰে ৰাজনৈতিক শাসন ব্যৱস্থাৰ অবসান বিচাৰে। লিও টলষ্টয় (Leo Tolstoy) আছিল এই মতৰ অন্যতম
প্রবক্তা। তেওঁৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ আৰু ব্যক্তিগত সম্পত্তি দুয়োটাই শোষণৰ উৎস। এই দৰ্শনে মহাত্মা গান্ধীক
অহিংস মতবাদ বিকাশত প্ৰভাৱিত কৰিছিল।
(চ) ব্যক্তি স্বাতন্ত্র্যবাদী নৈৰাজ্যবাদ: এই ধাৰাই ব্যক্তিৰ
স্বাধীনতা, স্বত্বাধিকাৰ আৰু সীমিত চৰকাৰৰ পক্ষে যুক্তি দিয়ে। ই 'অহস্তক্ষেপ নীতি'
(laissez-faire) ত বিশ্বাস কৰে, আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় হস্তক্ষেপ সীমিত কৰাৰ পক্ষে থাকে। যদিও ই ৰাষ্ট্ৰ সম্পূৰ্ণৰূপে
বিলুপ্ত কৰাৰ কথা নকয়, তথাপি ই ব্যক্তিক কেন্দ্ৰ কৰি সমাজ গঠনৰ দিশত আগবাঢ়ে।
৩৫। ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰ ৰক্ষণশীলতাৰ তত্ত্বটোৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণতে, ৰক্ষণশীল শব্দটোৱে পৰম্পৰা, পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি ভয় বা সন্দেহ, আৰু সমাজৰ চলিত ধাৰা সংৰক্ষণ কৰাৰ মানসিকতা
বুজায়। এই ধাৰণাই সমাজৰ ইতিবাচক পৰম্পৰাবোৰ সংৰক্ষণ কৰাৰ পক্ষে যুক্তি দিয়ে,
আৰু হঠাৎ পৰিৱর্তনৰ
সলনি ধীৰে ধীৰে উন্নতি হোৱাৰ পক্ষে।
ইতিহাসগতভাৱে, ১৯শ শতিকাত পশ্চিমীয়া
বিশ্বত উদ্যোগীকৰণ আৰু বিপ্লৱৰ সময়ছোৱাত সমাজবাদ, জাতীয়তাবাদ, উদারনৈতিকতাবাদ আদিৰ
উত্থান হৈছিল। কিন্তু ৰক্ষণশীলতাই এই নতুন ধাৰণাৰ বিপৰীতে পৰম্পৰাগত ধ্যান-ধাৰণাৰ
সংৰক্ষণৰ পক্ষে যুক্তি আগবঢ়ায়।
ইউৰোপত বিশেষকৈ ইটালী আৰু জাৰ্মানীত দ্বিতীয়
মহাযুদ্ধৰ পাছত খ্ৰীষ্টিয়ান ডেমোক্ৰেটিক দলৰ জৰিয়তে সামাজিক সংস্কাৰ আৰু গণতন্ত্ৰ গ্ৰহণ কৰা
দেখা যায়। আনহাতে, আমেৰিকাত স্বাধীনতাৰ পিছত গঠিত ডেমোক্ৰেটিক আৰু ৰিপাব্লিকান দলৰ কাৰ্যসূচীতো
ৰক্ষণশীল মূল্যবোধৰ প্ৰতিফলন দেখা যায়।
যদিও ফৰাচী বিপ্লৱৰ পিছত ৰক্ষণশীলতা পশ্চিমত গঢ় লোৱা ধাৰণা, এচিয়া, আফ্ৰিকা, লেটিন আমেৰিকা আদি অঞ্চলতো এই
ধাৰণাই সময়ৰ লগত গঢ় লৈছে। বিশেষকৈ জাপান, ম্যানমাৰ, নেপাল, ভুটান, উত্তৰ কোৰিয়া আদি ৰাষ্ট্ৰত
পৰম্পৰাগত শাসন আৰু সামাজিক মূল্যবোধ সংৰক্ষণৰ চেষ্টাবোৰ বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ।
১৯৭০ দশকত ইংলেণ্ডত থেচাৰ চৰকাৰ (১৯৭৯-১৯৯০) আৰু
আমেৰিকাত ৰেগান চৰকাৰ (১৯৮১-১৯৮৯) ৰ সময়ত "New Right" নামৰ এক নতুন
ৰক্ষণশীল ধাৰণাৰ উত্থান হয়। এই ধাৰণাই মুক্ত বজাৰ অৰ্থনীতিৰ পক্ষে থিয় দিয়ে,
যাক কিছুমান পণ্ডিতই
ধ্রুপদী উদাৰনৈতিকতা বুলি গণ্য কৰে।
ৰক্ষণশীলতা: মূল বৈশিষ্ট্যবোৰ
- পৰম্পৰাগত মূল্যবোধৰ সংৰক্ষণ: ধর্ম, ৰাজতন্ত্ৰ, সংসদীয় গণতন্ত্ৰ, সামাজিক
শ্ৰেণীবিভাজন, সম্পত্তিৰ অধিকাৰ আদিৰ সংৰক্ষণ।
- সমাজ প্ৰাকৃতিকভাৱে অসমান: সকলো মানুহ সমান নহয়, ধনী-দুখীয়া, শক্তিশালী-দুৰ্বল আদি ভেদ থাকে।
- পদানুক্রমিক সমাজ গঠন: সমাজত এক প্ৰাকৃতিক বা ঐতিহাসিক
শ্ৰেণীবিভাজন থাকে, যাক স্বাভাৱিক বুলি ধৰা হয়।
- আচৰণৰ পৰিৱর্তন পৰিস্থিতিনিৰ্ভৰ: মানুহে নিজ
স্বাৰ্থত আৰু সময়-সংযোগে আচৰণ পৰিৱর্তন কৰে।
- বিপ্লৱৰ বিৰোধিতা: হঠাৎ বা বৈপ্লৱিক পৰিৱর্তনক বিৰোধিতা কৰে।
সমাজ ধীৰে ধীৰে বিকাশ পায় বুলি বিশ্বাস কৰে।
৩৬। ৰাজনৈতিক ৰক্ষণশীলতাৰ তত্ত্বটোৰ ধৰণ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰক্ষণশীলতা হৈছে এনে ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক ধাৰণা, যি সমাজৰ পৰম্পৰাগত মূল্যবোধ, শাসনব্যৱস্থা,
আৰু স্থায়িত্ব
সংৰক্ষণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। ই সাধাৰণতে শাসক গোষ্ঠীৰ স্বাৰ্থ সংৰক্ষণৰ পক্ষে থাকি,
পৰম্পৰা আৰু
অভিজ্ঞতাক নতুন চিন্তাধাৰাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে।
ৰক্ষণশীলতা মতে, ন্যায়, স্বাধীনতা, সমতা আদি নীতিসমূহতকৈ সমাজৰ অভিজ্ঞতা আৰু পৰম্পৰা অধিক শক্তিশালী ভিত্তি।
সেয়েহে ই আধুনিক উদাৰনৈতিক পৰিৱর্তনৰ বিপৰীতে অভিজাতান্ত্ৰিক (elite-based)
ব্যৱস্থাক প্ৰাধান্য
দিয়ে।
ৰক্ষণশীলতাৰ ধৰণসমূহ:
- জাতীয় ৰক্ষণশীলতা (National Conservatism)
- এই ধাৰণাই ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিচয়, সংস্কৃতি আৰু পৰম্পৰাগত পৰিয়াল ব্যৱস্থাৰ
সংৰক্ষণত গুৰুত্ব দিয়ে।
- বিদেশী অনুপ্ৰৱেশ, বিশ্বায়ন বা বহুসাংস্কৃতিকতাৰ বিৰোধিতা
কৰে।
- সাংস্কৃতিক ৰক্ষণশীলতা (Cultural Conservatism)
- সমাজৰ ঐতিহাসিক, সাংস্কৃতিক কীৰ্তিচিহ্ন সংৰক্ষণ আৰু
পৰম্পৰাগত ধাৰাক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে।
- নৱীনতা আৰু সংস্কৃতিৰ পৰিৱর্তনৰ বিৰুদ্ধে স্থায়িত্বৰ পক্ষে থিয় দিয়ে।
- ৰাজস্ব ৰক্ষণশীলতা (Fiscal Conservatism)
- চৰকাৰী খৰচ আৰু ঋণ সীমিত ৰাখি, কৰদাতাসকলৰ ওপৰত অধিক আৰ্থিক বোজা নপৰাৰ
পক্ষপাতি।
- বাজেটৰ সঠিক ব্যৱস্থাপনা আৰু ব্যয় সংকোচনক গুৰুত্ব দিয়ে।
- উদাৰনৈতিক ৰক্ষণশীলতা (Liberal Conservatism)
- উদাৰনৈতিক অৰ্থনীতি (যেনে: মুক্ত বজাৰ, বেচৰকাৰীকৰণ)
আৰু পৰম্পৰাগত সামাজিক মূল্যবোধৰ সংমিশ্ৰণ।
- ব্যক্তি স্বাধীনতা, ধৰ্মীয় মূল্যবোধ আৰু সাংবিধানিক শাসনত
বিশ্বাস কৰে।
- ধর্মীয় ৰক্ষণশীলতা (Religious Conservatism)
- কোনো এক ধৰ্মীয় আদৰ্শ বা নিয়মক ৰাজনীতি আৰু আইন ব্যৱস্থাত অন্তর্ভুক্ত
কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে।
- ধৰ্মক সামাজিক শৃঙ্খলাৰ আধাৰ হিচাপে বিবেচনা কৰে।
- সামাজিক ৰক্ষণশীলতা (Social Conservatism)
- সমাজত পৰম্পৰাগত মূল্যবোধ, আচৰণবিধি, ৰীতি-নীতি আদি
সংৰক্ষণ কৰি ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে।
- বিবাহ, পৰিয়াল, লৈঙ্গিক ভূমিকা আদিত স্থায়িত্ব বজাই ৰাখিব
খোজে।
- ব্যক্তিস্বতন্ত্রবাদী ৰক্ষণশীলতা (Libertarian Conservatism)
- আমেৰিকা আৰু কানাডাত বিকাশ হোৱা ধাৰণা।
- ব্যক্তিগত স্বাধীনতা, মুক্ত বাণিজ্য, আৰু চৰকাৰৰ
হস্তক্ষেপৰ বিৰোধিতা কৰে।
- চৰকাৰী খৰচ, উদ্যোগিক সহায়, নিয়ন্ত্রণ
আদিৰ বিৰুদ্ধে যুক্তি আগবঢ়ায়।
ৰক্ষণশীলতা এক বিশিষ্ট ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰা,
যি সমাজত স্থায়িত্ব,
পৰম্পৰা, আৰু অভিজাত শাসন
ব্যৱস্থাৰ সংৰক্ষণত বিশ্বাস কৰে। সময়ৰ লগে লগে ই বিভিন্ন ৰূপ লৈ বিকাশ ঘটিছে,
যেনে – জাতীয়,
সামাজিক, সাংস্কৃতিক, আৰু অর্থনৈতিক
ক্ষেত্রত। এই ধাৰণাই হঠাৎ বিপ্লৱৰ সলনি ধীৰগতিত পৰিৱর্তনৰ পক্ষে যুক্তি দিয়ে।
