Chapter 3
ভাৰতীয় ৰাজনীতিৰ গতিশীলতা (Dynamics of Indian Politics)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। আঞ্চলিকতাবাদ মানে কি?
উত্তৰঃ আঞ্চলিকতাবাদ হৈছে এক এনে মনোভাৱ, য’ত কোনো এখন
নিৰ্দিষ্ট ৰাজ্য বা অঞ্চলৰ উন্নতি, স্বাৰ্থ, সংস্কৃতি, ভাষা আদি দিশত অধিক
গুৰুত্ব দিয়া হয়। এই মনোভাৱৰ ফলস্বৰূপে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থৰ তুলনাত আঞ্চলিক
স্বাৰ্থক অধিক প্ৰাধান্য দিয়া হয়। আঞ্চলিকতাবাদে কেতিয়াবা কোনো এখন ৰাজ্য বা
অঞ্চলৰ নিজৰ স্বায়ত্বশাসনৰ দাবী উত্থাপন কৰে আৰু কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ প্ৰতি
অসন্তুষ্টি প্ৰকাশ কৰে। সেয়ে, আঞ্চলিকতাবাদে ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰভাৱ
পেলাব পাৰে, যদিও ই অঞ্চলিক সমস্যাবোৰ সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
২। আঞ্চলিকতাবাদে ভাৰতীয় ৰাজনীতিক কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰিছে?
উত্তৰঃ আঞ্চলিকতাবাদে ভাৰতীয় ৰাজনীতিত ৰাজ্যসমূহ তথা প্ৰান্তীয় অঞ্চলসমূহৰ গুৰুত্ব যথেষ্ট বৃদ্ধি কৰিছে। আঞ্চলিক স্বাৰ্থ, ভাষা, সংস্কৃতি, আৰু পৰিচয়ৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ দাবীত গঠিত আঞ্চলিক দলবোৰে কিছুমান বিশেষ ৰাজ্যৰ জনসাধাৰণৰ মনোভাব প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। ফলস্বৰূপে, কেন্দ্ৰীয় ৰাজনীতিত এই ৰাজ্যসমূহৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি পাইছে। আঞ্চলিক দলবোৰৰ এই উত্থানে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰক অঞ্চলভিত্তিক সমস্যা সমাধানত অধিক মনোযোগ দিবলৈ বাধ্য কৰিছে, যাৰ ফলত ভাৰতীয় গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাত আঞ্চলিক স্বাৰ্থৰ মান্যতা বৃদ্ধি পাইছে।
৩। আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষাৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষাৰ মূল লক্ষ্য হৈছে স্বায়ত্তশাসনৰ দাবী উত্থাপন কৰা। এই ধৰণৰ আন্দোলনত জনসাধাৰণে নিজৰ অঞ্চলৰ সাংস্কৃতিক, আৰ্থ-সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক স্বাৰ্থ ৰক্ষাৰ উদ্দেশ্যে চৰকাৰৰ নীতিৰ বিৰুদ্ধে সক্ৰিয়ভাবে প্ৰতিবাদ আৰু আন্দোলন কৰে। ই সাধাৰণতে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ উপেক্ষা, বিকাশৰ অভাৱ অথবা ভাষা, পৰিচয় আদি ক্ষেত্ৰত হোৱা বঞ্চনাৰ প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপে সৃষ্টি হয়। এই আন্দোলনে চৰকাৰক জনসাধাৰণৰ আঞ্চলিক দাবীসমূহ মান্যতা দিবলৈ প্ৰেৰণা দিয়ে।
৪। পৃথকীকৰণ আন্দোলনৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ পৃথকীকৰণ আন্দোলন বুলি তেনে এক আন্দোলনক বুজায়, য'ত এখন ৰাজ্য বা অঞ্চলই নিজৰ অৱস্থিত ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ সম্পূৰ্ণৰূপে স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। এই আন্দোলনৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা আৰু আত্মনিয়ন্ত্ৰণ লাভ কৰা, য'ত অঞ্চলটোৱে নিজৰ চৰকাৰ, সংবিধান আৰু প্রশাসনিক ব্যৱস্থা গঠন কৰিব পাৰে।
৫। আঞ্চলিকতাবাদী আন্দোলন কি বিষয়ৰ লগত জড়িত?
উত্তৰঃ ভাষা, সংস্কৃতি আৰু স্বকীয় জাতিগত তথা গোষ্ঠীগত পৰিচয় আৰু ঐতিহ্য সংৰক্ষণৰ দাবীৰ সৈতে আঞ্চলিকতাবাদী আন্দোলন ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত থাকে। এই আন্দোলনে স্থানীয় জনগোষ্ঠীৰ আত্মপরিচয় ৰক্ষা, সাংস্কৃতিক স্বাতন্ত্ৰ্য আৰু ভাষাগত অধিকাৰৰ দাবী আগবঢ়ায়, যাৰ ফলত এক আঞ্চলিক সজাগতা আৰু সচেতনতা সৃষ্টি হয়।
৬। নকাৰাত্মক অৰ্থত আঞ্চলিকতাবাদে কি বুজায়?
উত্তৰঃ আঞ্চলিকতাবাদৰ নকৰাত্মক অৰ্থ হৈছে—যেতিয়া কোনো ব্যক্তিয়ে সমগ্ৰ ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থতকৈ নিজৰ অঞ্চলৰ স্বাৰ্থক অধিক প্ৰাধান্য দিয়ে। এই ধৰণৰ মনোভাৱে ৰাষ্ট্ৰীয় একতা, সংহতি আৰু স্থিৰতাৰ ওপৰত গুৰুতৰ ভাবুকি সৃষ্টি কৰে আৰু জাতিৰ ভিতৰত বিভাজন সৃষ্টিৰ পথ প্ৰসস্ত কৰে।
৭। আঞ্চলিকতাবাদ উৎপত্তিৰ দুটা কাৰণ লিখা।
উত্তৰঃ আঞ্চলিকতাবাদ উদ্ভৱ হোৱা মূল দুটা কাৰণ হ'ল—
(ক) কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ দ্বাৰা অঞ্চলসমূহৰ সৈতে হোৱা বৈষম্যমূলক ব্যৱহাৰ, আৰু
(খ) বিভিন্ন অঞ্চলৰ মাজত হোৱা অসম উন্নয়ন যাৰ ফলত কিছু অঞ্চল উন্নত হয় আৰু কিছু অঞ্চল উপেক্ষিত হৈ পৰে।
৮। অসম আন্দোলন কেতিয়া আৰম্ভ হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৭৯ চনত।
৯। অগপ কোনখন ৰাজ্যৰ আছিল?
উত্তৰ: অসম।
১০। পঞ্জাৱত আকালি দল কেতিয়া গঠন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯২০।
১১। এ জি পিৰ সম্পূৰ্ণ নাম লিখা।
উত্তৰঃ অসম গণ পৰিষদ (Asom Gana Parishad) হৈছে এখন আঞ্চলিক ৰাজনৈতিক দল, যাৰ উৎপত্তি অসমৰ বিশেষ সমস্যাবোৰৰ সমাধানৰ উদ্দেশ্যে হৈছিল।
১২। তেলেগু দেশমৰ প্ৰতিষ্ঠাপক সভাপতি কোন আছিল?
উত্তৰঃ তেলেগু দেশমৰ প্ৰতিষ্ঠাপক সভাপতি আছিল- এন. টি. বামা. বাও।
১৩। পঞ্জাব, জম্মু-কাশ্মীৰ আৰু হিমাচল প্ৰদেশৰ মাজত আন্তঃৰাজ্যিক বিবাদ কি নদীৰ পানীৰ বিতৰণক লৈ সংঘটিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ৰবী নদী।
১৪। চিকিমক পূৰ্ণ ৰাজ্যৰ মৰ্যাদা কোন চনত প্ৰদান কৰা হৈছিল?
১৫। ভাৰতবৰ্ষৰ যিকোনো দুটা আঞ্চলিক ৰাজনৈতিক দলৰ নাম উল্লেখ কৰক।
উত্তৰঃ অসম গণ পৰিষদ (অসম) আৰু আকালি দল (পঞ্জাব) হৈছে ভাৰতৰ দুটা গুৰুত্বপূর্ণ আঞ্চলিক ৰাজনৈতিক দল, যিবোৰ নিজ নিজ ৰাজ্যৰ ভাষা, সংস্কৃতি, সমাজ আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ ৰক্ষাৰ উদ্দেশ্যে গঠন কৰা হৈছিল।
১৬। কিমান চনত ভাৰতবৰ্ষত ৰাজ্যসমূহৰ ভাষাভিত্তিক পুনৰ গঠন হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫৬ চনত ভাৰতবৰ্ষত ৰাজ্যসমূহক ভাষাৰ আধাৰত পুনৰ
গঠন কৰা হৈছিল।
১৭। কর্ণাটক, কেৰেলা আৰু তামিলনাডুৰ মাজত কোনখন নদীৰ পানী বিতৰণক কেন্দ্ৰ কৰি আন্তঃৰাজ্যিক বিবাদ সংঘটিত হৈছিল?
উত্তৰঃ কাবেৰী নদীৰ পানী বিতৰণক লৈ কৰ্ণাটক, কেৰেলা আৰু তামিলনাডুৰ মাজত আন্তঃৰাজ্যিক জল-বিবাদৰ সৃষ্টি হৈছিল।
১৮। ধর্ম কি?
উত্তৰঃ শব্দগত অৰ্থ অনুসৰি ‘ধৃত’ ধাতুৰ পৰা ‘ধৰ্ম’ শব্দৰ উৎপত্তি হৈছে। ‘ধৃ’ত মানে হ’ল—ধাৰণ কৰা। সেই অনুসৰি, ধৰ্ম মানে হৈছে এনে এটা বিষয় যাক আমি কেৱল ধাৰণা কৰিব পাৰোঁ, প্ৰমাণ বা প্ৰত্যক্ষ কৰিবলৈ সক্ষম নহোঁ।
১৯। ধৰ্মনিৰপেক্ষতা কি?
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা বুলিলে বুজা যায়—ৰাজ্যই কোনো এটি ধৰ্মকো বিশেষ মৰ্যাদা নিদিয়ে আৰু সকলো ধৰ্মক সমানে সন্মান জনায়। লগতে, নাগৰিকসকলক নিজৰ নিজৰ ধৰ্মীয় বিশ্বাস অনুসৰি চলাৰ স্বাধীনতা প্ৰদান কৰে। সেইবাবে, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা মানে হ'ল—সকল ধৰ্মৰ প্ৰতি সমদৃষ্টিভংগী।
২০। ধৰ্মনিৰপেক্ষতা (Secularism) ৰ ব্যুৎপত্তিগত অর্থ কি?
উত্তৰঃ ‘Secular’ শব্দটো লেটিন ভাষাৰ ‘Seculum’ শব্দৰ পৰা আহিছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে—‘বৰ্তমান সময়’ বা ‘সাম্প্ৰতিক যুগৰ লোক’। এই শব্দে ধৰ্মৰ পৰা পৃথক ভাৱে মানুহৰ ইহজাগতিক জীৱনৰ সৈতে জড়িত বিষয়সমূহ বুজায়।
২১। 'Secularism' অৱধাৰণাটো প্রথমে কোনে উদ্ভাৱন কৰিছিল?
উত্তৰঃ ‘Secularism’ শব্দটোৰ অৱধাৰণাটো প্ৰথমবাৰ G. J. Holyoake-এ প্ৰস্তাৱ কৰিছিল।
২২। ভাৰতীয় ৰাজনীতিৰ লগত সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ কেতিয়া সম্পর্ক স্থাপন হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯০৯ চনৰ ‘মৰ্লে-মিন্টো সংস্কাৰ’ (Morley-Minto Reforms)-ৰ জৰিয়তে ভাৰতীয় ৰাজনীতিত সাম্প্ৰদায়িকতাবাদৰ প্ৰৱেশ ঘটিছিল আৰু ইয়াৰ সৈতে ভাৰতীয় ৰাজনীতিৰ ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক স্থাপন হৈছিল।
২৩। ১৯৯৫ চনৰ ১৭ জুলাইত ভাৰতৰ উচ্চতম ন্যায়ালয়ে বর্ণ, সাম্প্রদায়িকতাবাদ সম্পর্কে কি ৰায় প্ৰদান কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৯৯৫ চনৰ ১৭ জুলাই তাৰিখে ভাৰতৰ উচ্চতম ন্যায়ালয়ে এক গুৰুত্বপূর্ণ ৰায় প্ৰদান কৰি কৈছিল যে—বর্ণ, সাম্প্ৰদায়িকতা, ধৰ্ম অথবা ভাষাৰ আধাৰত গঠন হোৱা ৰাজনৈতিক দলসমূহে আন কোনো বর্ণ, ধৰ্ম, সম্প্রদায় বা ভাষাৰ ক্ষতি নকৰাকৈ ভোট বিচাৰিব পাৰিব।
২৪। "ভাৰতীয় জাতি ব্যৱস্থাৰ সৈতে ধর্মীয় বিশ্বাস আৰু সামাজিক বিভাজনৰ প্ৰত্যক্ষ সম্বন্ধ আছে- যিটো সম্বন্ধ চীনদেশ আৰু পশ্চিমীয়া দেশবোৰত পৰোক্ষহে আছিল" কথাষাৰ কাৰ?
উত্তৰঃ মেক্স ৱেবাৰৰ।
২৫। জেমচ হাটনৰ মতে ভাৰতত কিমানটা জাতি আৰু উপজাতি আছে?
উত্তৰঃ ৩০০০টা।
২৬। জাতিৰ এক প্রধান চৰিত্ৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ জাতি জন্মৰ আধাৰত নিৰ্ধাৰিত।
২৭। 'বর্ণ' শব্দটোৰ মূল শব্দ কি?
উত্তৰঃ 'বৰ্ণ' শব্দটো স্পেনিছ আৰু পৰ্তুগীচ শব্দ "কাষ্টা" (Casta) ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে 'জাতি' বা 'বংশ'।
২৮। প্রাচীন ভাৰতৰ বৰ্ণ ব্যৱস্থাৰ ভাগকেইটা কি কি?
উত্তৰঃ প্রাচীন ভাৰতৰ বৰ্ণ ব্যৱস্থা মূলতঃ চাৰিটা শ্ৰেণীত বিভক্ত আছিল—ব্রাহ্মণ, ক্ষত্রিয়, বৈশ্য আৰু শূদ্ৰ।
২৯। হিন্দু বর্ণ ব্যৱস্থাত কোনটো বৰ্ণৰ লোকক উচ্চ বা তলৰ জাতি বুলি চিহ্নিত কৰিছে?
উত্তৰঃ হিন্দু বৰ্ণ ব্যৱস্থাত ব্রাহ্মণসকলক আটাইতকৈ
উচ্চ স্থানত ৰখা হৈছে আৰু বৰ্ণ শৃংখলাত তেওঁলোক সৰ্বোচ্চ জাতি হিচাপে গণ্য। একেদৰে,
হৰিজনসকলক বৰ্ণ
শৃংখলাৰ একেবাৰে তলত অৱস্থিত নিচুক জাতি হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়।
চমু প্রশ্নোত্তৰ :
১। আঞ্চলিকতাবাদী প্রত্যাশাৰ ভিত্তিত গঢ়ি উঠা সংঘাতৰ ভিন্ন ৰূপবোৰ চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ আঞ্চলিকতাবাদী দাবীৰ আধাৰত গঢ় লৈ উঠা সংঘাতৰ
বিভিন্ন ৰূপ হ'ল—
(ক) সাৰ্বভৌম আৰু স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰৰ দাবী: উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ নগা
বিদ্ৰোহীসকলৰ পৰা আৰম্ভ কৰি আলফালৈকে বিভিন্ন সশস্ত্ৰ গোটে ভাৰতৰ পৰা সম্পূৰ্ণ
স্বাধীনতা লাভ কৰি স্বতন্ত্ৰ আৰু সাৰ্বভৌম ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ দাবী আগবঢ়াই আহিছে।
(খ) পৃথক ৰাজ্যৰ দাবী: ভাৰতত আঞ্চলিকতাবাদৰ আটাইতকৈ ব্যাপক আৰু
শক্তিশালী ৰূপ হৈছে পৃথক ৰাজ্য গঠনৰ দাবী। এই দাবী প্ৰধানকৈ ভাষিক বা সাংস্কৃতিক
স্বতন্ত্ৰতাৰ ভিত্তিত গঢ় লৈ উঠিছে। স্বাধীনতাৰ পিছৰ পৰাই এনে দাবী দেখা গৈছে।
উদাহৰণস্বৰূপ, অসমত বড়ো জনগোষ্ঠীয়ে নিজৰ স্বতন্ত্ৰ ৰাজ্য গঠনৰ দাবীত দীঘলীয়া ৰাজনৈতিক
আন্দোলন চলাই আছে।
(গ) স্বায়ত্তশাসিত পৰিষদৰ দাবী: বিভিন্ন নৃ-গোষ্ঠীয়ে নিজৰ
নিৰ্দিষ্ট অঞ্চল বা জিলাত স্বায়ত্তশাসনৰ দাবী আগবঢ়াইছে। অসমত বড়ো, কাৰ্বি, ডিমাছা আদি
জনগোষ্ঠীয়ে ভাৰতীয় সংবিধানৰ ষষ্ঠ অনুসূচীৰ অধীনত স্বায়ত্তশাসন লাভ কৰিছে। আনহাতে,
মিচিং, তিৱা, দেউৰী আদি জাতিসকলেও
স্বায়ত্তশাসনৰ সুবিধা লাভ কৰিছে যদিও তেওঁলোকক ষষ্ঠ অনুসূচীত অন্তর্ভুক্ত কৰা হোৱা
নাই।
(ঘ) সম্পদৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণৰ দাবী: বিশেষকৈ উত্তৰ-পূৱ ভাৰতত
জনসাধাৰণে নিজৰ অঞ্চলৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদ—যেনে জলসম্পদ আৰু বনজ সম্পদৰ ওপৰত অধিকাৰ
আৰু নিয়ন্ত্ৰণৰ দাবীত বিভিন্ন গণ-আন্দোলন গঢ়ি তুলি আহিছে। বৃহৎ বাঁধ প্রকল্পৰ
বিৰুদ্ধে গঢ়ি উঠা প্ৰতিবাদ বা ভাৰতৰ নদী সংযোগীকৰণ আঁচনিৰ বিৰুদ্ধে হোৱা আন্দোলন
এই দাবীৰ ফলস্বৰূপ।
২। আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষাৰপৰা কি শিক্ষা লাভ কৰিলা আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষাৰ পৰা তলত দিয়া ধৰণে কিছু
মূল্যৱান শিক্ষা লাভ কৰিব পাৰি—
(১) প্ৰথমত, গণতান্ত্ৰিক ৰাজনীতিত আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষাই এক গুৰুত্বপূর্ণ স্থান দখল কৰিছে।
ই ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক সজাগতাৰ প্ৰতিফলন।
(২) দ্বিতীয়ত, এনে আশা-আকাংক্ষাৰ সমাধানৰ সৰ্বোত্তম উপায় হ'ল গণতান্ত্ৰিক পদ্ধতিত
আলোচনা আৰু মীমাংসা ঘটোৱা।
(৩) তৃতীয়ত, কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ মাজত কৰ্তৃত্ব আৰু দায়িত্বৰ সঠিক আৰু ন্যায়সঙ্গত
বণ্টনে এনে সমস্যাৰ সমাধানৰ পথ মুকলি কৰে।
(৪) চতুর্থত, আঞ্চলিক অনগ্ৰসৰতাই লোকচোকত অনাদৰ আৰু বঞ্চনাৰ অনুভূতিৰ সৃষ্টি কৰে, যি সময়তকৈ আগতেই
সমাধান নোহ'লে বিৰোধলৈ পৰিণত হ’ব পাৰে।
(৫) পাচঁমত, এই আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষাৰ পটভূমিত সংবিধান প্রণয়নকাৰীসকলৰ ভৱিষ্যতদৃষ্টিৰ
স্পষ্ট ছবি দেখা যায়, যিয়ে বিভিন্ন অনুসূচী আৰু ধাৰাৰ জৰিয়তে এনে দাবীৰ শান্তিপূৰ্ণ মীমাংসাৰ পথ
নিৰ্দেশ কৰিছে।
৩। আঞ্চলিকতাবাদ বুলিলে কি বুজা যায়?
উত্তৰঃ আঞ্চলিকতাবাদ সাধাৰণতে কোনো ব্যক্তিয়ে নিজ
বাসভূমি অঞ্চলৰ প্ৰতি থকা বিশেষ মৰম, স্বাৰ্থ আৰু আত্মচেতনাক সূচায়। এই ধাৰণাটোৰ দুটা
দিশ থাকে—সকাৰাত্মক আৰু নকাৰাত্মক।
সকাৰাত্মক অৰ্থত, আঞ্চলিকতাবাদে জনসাধাৰণৰ
মাজত নিজস্ব ভাষা, সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আৰু অঞ্চলৰ বাবে গৌৰৱ আৰু সংহতিৰ অনুভৱ সৃষ্টিৰে সহায় কৰে। ই
অঞ্চলটোলৈ অধিক মনোযোগ আৰু উন্নয়ন আনি জনগণৰ অস্তিত্ব আৰু স্বাভিমান অটুট ৰাখিবলৈ সহায়ক
হয়। এনে ধৰণৰ আঞ্চলিকতাবাদে গণতান্ত্ৰিক চেতনাক উৎসাহিত কৰে আৰু স্ব-অধিকাৰৰ
আকাংক্ষা প্রতিফলিত কৰে।
নকাৰাত্মক অৰ্থত, আঞ্চলিকতাবাদে কোনো
ব্যক্তিয়ে নিজ অঞ্চলক সমগ্ৰ ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত অগ্ৰাধিকাৰ দিয়াৰ মনোভাৱক সূচায়। এই
ধৰণৰ মনোভাৱে বিভেদ, বিৰোধ আৰু জাতিগত সংঘাতৰ জন্ম দিয়ে, যাৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰীয় একতা আৰু সংহতিৰ ওপৰত ভাবুকি
সৃষ্টি হয়। ই বিভেদকামী শক্তি হিচাপে ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতাৰ বাধা হৈ পৰে।
ভাৰতীয় পৰিপ্ৰেক্ষিতত, আঞ্চলিকতাবাদৰ বহিঃপ্ৰকাশ
সাধাৰণতে জাতিগত, ভাষিক, সাংস্কৃতিক, ৰাজনৈতিক বা অৰ্থনৈতিক বঞ্চনাৰ অনুভৱৰ ফলস্বৰূপ ঘটে। বিভিন্ন অঞ্চলৰ লোকসকল
তেওঁলোকৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষাৰ বাবে আন্দোলন, সংগঠন অথবা দল গঠন কৰি তোলা দেখা যায়। যদিও এনে
দাবীসমূহ ন্যায়সঙ্গত হয়, কেতিয়াবা ইবোৰ অতিমাত্ৰা চপেটা হৈ ৰাষ্ট্ৰৰ সংহতি বিঘ্নিত কৰাৰ
পৰিস্থিতিও সৃষ্টি কৰে।
সঁচাকৈয়ো, আঞ্চলিকতাবাদ হৈছে এক
সংবেদনশীল বিষয়—যি জনসাধাৰণৰ দাবীক স্বীকৃতি দিয়াৰ লগতে ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্যৰ ক্ষেত্ৰতো
সতৰ্কতা অবলম্বনৰ প্ৰয়োজনীয়তা জনায়।
৪। আঞ্চলিকতাবাদৰ যিকোনো এটা প্ৰকাৰৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষত আঞ্চলিকতাবাদৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ ৰূপ হৈছে — অধিক স্বায়ত্ত শাসনৰ দাবী। এই ধৰণৰ দাবী ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক ক্ষেত্ৰত ৰাজ্যসমূহক কেন্দ্ৰৰ পৰা অধিক স্বাধীনতা দিয়াৰ উদ্দেশ্যে তুলি ধৰা হয়। আঞ্চলিক দলসমূহে তেওঁলোকৰ নিজ-নিজ অঞ্চলৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষাৰ বাবে এনে দাবী আগবঢ়ায়। উদাহৰণস্বৰূপে — অসমত অসম গণ পৰিষদ (AGP) আৰু পঞ্জাৱত আকালী দল (Akali Dal)-এ নিজৰ ৰাজ্যসমূহত অধিক স্বায়ত্ত শাসনৰ দাবী আগবঢ়াইছে। এই দাবীৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে অঞ্চলটোত নিজৰ ভাষা, সংস্কৃতি, জনসাধাৰণৰ অধিকার আৰু আভ্যন্তৰীণ নীতি নিৰ্ধাৰণত অধিক নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰদান কৰা। এই ধৰণৰ দাবীসকলে আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষা পূৰণৰ লগতে গণতান্ত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়াকো শক্তিশালী কৰে, যদিও কেতিয়াবা ই কেন্দ্ৰ-ৰাজ্য সম্পৰ্কত জটিলতা সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
৫। ভাৰতবৰ্ষৰ আন্তঃৰাজ্যিক বিবাদৰ বিষয়ে সংক্ষেপে লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষত সমসাময়িক সময়ত আন্তঃৰাজ্যিক বিবাদসমূহ
এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হৈ পৰিছে। বিভিন্ন ৰাজ্যৰ মাজত সীমান্ত, পানী বণ্টন আদি
বিষয়ক লৈ সংঘটিত হোৱা এই বিবাদসমূহে ৰাজনৈতিক পৰিসৰত আঞ্চলিকতাবাদী ভাবনাক অধিক
উৎসাহিত কৰিছে।
চাৰিসীমা সংক্রান্ত বিবাদৰ ক্ষেত্ৰত —
- মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু কৰ্ণাটকৰ মাজত বেলগাঁও অঞ্চলক লৈ সংঘৰ্ষ দেখা গৈছে।
- অসমৰ সৈতে নাগালেণ্ড, মিজোৰাম আৰু অৰুণাচল প্ৰদেশৰ সীমান্তক লৈ
দীর্ঘদিন ধৰি বিবাদ চলি আছে।
- কৰ্ণাটক আৰু কেৰেলাৰ মাজতো সীমান্ত সন্দৰ্ভত বিতৰ্ক বিদ্যমান।
নদীৰ পানী বণ্টন সংক্রান্ত বিবাদৰ ক্ষেত্ৰত —
- কাবেৰী নদীৰ পানী বণ্টনক কেন্দ্ৰ কৰি তামিলনাডু আৰু কৰ্ণাটকৰ মাজত বহুদিন
ধৰি বিতৰ্ক চলি আছে।
- ৰবী নদীৰ পানী বণ্টনক লৈ পঞ্জাব, জম্মু-কাশ্মীৰ আৰু হিমাচল প্ৰদেশৰ মাজতো
বিবাদ দেখা দিছে।
এই ধৰণৰ আন্তঃৰাজ্যিক বিবাদসমূহত প্ৰত্যেকখন
ৰাজ্যে নিজৰ আঞ্চলিক স্বাৰ্থ অধিক সুৰক্ষিত কৰিবৰ বাবে চেষ্টা কৰে, যাৰ ফলত
আঞ্চলিকতাবাদী মনোভাৱ অধিক প্ৰবল হয়। এনে অৱস্থাই ৰাষ্ট্ৰীয় একতা আৰু সংহতিত বাধা
সৃষ্টি কৰাৰ লগতে ৰাজনৈতিক পৰিসৰকো জটিল কৰি তোলে। এইবোৰ সমস্যাৰ স্থায়ী সমাধানৰ
বাবে সংবিধানিক আৰু গণতান্ত্ৰিক ভিত্তিত মীমাংসাৰ প্ৰয়োজন।
৬। ভাৰতবৰ্ষত আঞ্চলিক দলৰ প্ৰয়োজন আছেনে? দুটা যুক্তি দিয়া।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ দৰে এটা বৃহৎ আৰু বৈচিত্র্যময় দেশত আঞ্চলিক দলসমূহৰ অস্তিত্ব
একান্তই প্ৰয়োজনীয়। আঞ্চলিক দলসমূহে নিজ নিজ অঞ্চলৰ জনসাধাৰণৰ আশা-আকাংক্ষা,
সমস্যাসমূহ আৰু
উন্নয়নমূলক দাবীবোৰ অধিক ভালদৰে উপলব্ধি কৰে আৰু সঠিকভাৱে প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।
সেইবাবে, তেওঁলোকে নিজৰ ৰাজ্যৰ বিশেষ সমস্যাবোৰ সমাধান কৰাৰ ক্ষেত্ৰত অধিক কার্যকৰ
ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
ইয়াৰ উপৰিও, আঞ্চলিক দলসমূহে স্থানীয়
ভাষা, সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আৰু পৰিচয় ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভুমিকা পালন কৰে। ইয়াৰ জৰিয়তে
জনসাধাৰণৰ মাজত অঞ্চলিক গৌৰৱৰ অনুভূতি জাগ্ৰত হয় আৰু অঞ্চলিক পৰিচয় অটুট ৰাখিব পৰা
যায়। সেয়ে, আঞ্চলিক দলসমূহ ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ হিচাপে গণ্য হ’ব পাৰে।
৭। আঞ্চলিকতাবাদ সমস্যা সমাধানৰ বাবে পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ আঞ্চলিকতাবাদৰ সমস্যাৰ সমাধানৰ বাবে তলত কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰামৰ্শ দিয়া
হ’লঃ
(ক) শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ: গণতান্ত্ৰিক ৰাজনীতিত আঞ্চলিক আশা-আকাংক্ষাৰ
যথোচিত মূল্য আছে, এই কথা বুজাবলৈ জনসাধাৰণক সচেতন কৰা আৰু শিক্ষিত কৰাটো এক মুখ্য পদক্ষেপ।
(খ) গণতান্ত্ৰিক উপায়ৰে সমাধান: আঞ্চলিক দাবীসমূহৰ সমাধানৰ সৰ্বোত্তম পথ হৈছে
গণতান্ত্ৰিক মীমাংসা। আলোচনাৰ মাধ্যমে সমস্যাৰ সমাধান বিচৰা উচিত।
(গ) কেন্দ্ৰ-ৰাজ্য ক্ষমতা বণ্টন: কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ মাজত দক্ষতাৰ ভিত্তিত
দায়িত্বসমূহ সুস্পষ্টভাৱে বণ্টন কৰা উচিত, যাতে কোনো পক্ষই নিজকে অবহেলিত বুলি অনুভৱ নকৰে।
(ঘ) অৰ্থনৈতিক বিকাশ: আঞ্চলিক অনাদৰৰ মূল কাৰণবোৰৰ ভিতৰত অন্যতম হ’ল
অৰ্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতা। সেয়ে পিছপৰা অঞ্চলসমূহৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে বিশেষ উদ্যোগ
লোৱা উচিত।
(ঙ) সংবিধানৰ দূৰদৰ্শিতা উপলব্ধি: সংবিধান প্ৰণেতাসকলে আঞ্চলিক বিভাজনৰ আশঙ্কা
ৰাখি বহু দূৰদৰ্শিতামূলক ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিছিল। আজিৰ দিনতো সেই ব্যৱস্থাসমূহ মানি
চলাটো আৱশ্যক।
৮। দ্রাবিড়ীয়ান আন্দোলনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পশ্চিম ভাৰতৰ এক উল্লেখযোগ্য আঞ্চলিক আন্দোলন হ'ল দ্ৰাবিড় আন্দোলন। ভাৰতৰ ইতিহাসত এই
আন্দোলনটো প্ৰথম আঞ্চলিক পৰ্যায়ৰ আন্দোলন হিচাপে পৰিগণিত হয়। এই আন্দোলনৰ অন্যতম
বিশেষত্ব হ'ল – ই এক গণতান্ত্ৰিক পদ্ধতিৰে আগবাঢ়িছিল আৰু সেইদৰে ই সফলতা লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।
এই আন্দোলনৰ ফলত দ্ৰাবিড় কাজাগম (ডি.কে.) নামৰ এক সংগঠনৰ
সৃষ্টি হয়। সমাজ সংস্কাৰক ই. ভি. ৰামস্বামী 'পেৰিয়াৰ' এই সংগঠনৰ
প্ৰতিষ্ঠাপক আছিল। ডি. কে. সংগঠনটোৱে বিশেষকৈ ব্ৰাহ্মণসকলৰ আধিপত্য আৰু উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক, সাংস্কৃতিক আৰু
আৰ্থিক প্ৰভাৱৰ বিৰোধিতা কৰিছিল।
পিছলৈ এই সংগঠনটোৱে ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰলৈ প্ৰৱেশ
কৰি দ্ৰাবিড় মুনেত্ৰ কাজাগম (ডি. এম. কে.) দলৰ ৰূপ লৈছিল। বিশেষকৈ ১৯৬৫ চনত হিন্দী
ভাষাৰ বিৰোধিতাৰ জৰিয়তে ডি. এম. কে. জনসাধাৰণৰ মাজত ব্যাপক জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰে।
১৯৬৭ চনত এই দলটোৱে তামিলনাডু ৰাজ্যৰ নিৰ্বাচনত জয়ী হয় আৰু শাসনত অধিষ্ঠিত হয়।
ফলস্বৰূপে, পশ্চিম ভাৰতত দ্ৰাবিড় চিন্তাধাৰাৰ বিস্তৃতি ঘটে।
পিছলৈ ডি. এম. কে. দলটো ভাগ হৈ অন্না ডি. এম. কে.
(এ. আই. এ. ডি. এম. কে.) গঠন হয়। ১৯৯০ৰ দশকত, এই আঞ্চলিক দলসমূহে
কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ গঠনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
আজিও তামিলনাডুৰ ৰাজনীতিত এই
দুয়োটা দল – ডি. এম. কে. আৰু এ. আই. এ. ডি. এম. কে. – অত্যন্ত প্ৰভাৱশালী আঞ্চলিক
শক্তি হিচাপে অৱস্থান কৰিছে।
৯। অসম আন্দোলনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ উত্তৰ-পূব ভাৰতত সংঘটিত হোৱা অসম আন্দোলন (১৯৭৯-১৯৮৫) এখন
গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থানীয় জাতীয়তাবাদী আন্দোলন আছিল। এই আন্দোলনৰ মূল কাৰণ আছিল – বাংলাদেশৰ পৰা অহা
অবৈধ অভিবাসনকাৰীৰ presence লৈ স্থানীয় লোকৰ আশঙ্কা। অসমীয়াৰ চিন্তা আছিল যে
এই অভিবাসনকাৰীৰ ফলত স্থানীয় অসমীয়া জাতি সংখ্যাঘাটিত হৈ পৰিছে আৰু
তেওঁলোকৰ ভাষা, সংস্কৃতি আৰু অৰ্থনীতি বিপন্ন হৈ পৰিছে।
ইয়াৰ উপৰি, অসমৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদ
বিশেষকৈ তেল অন্য ৰাজ্যলৈ নিয়া হোৱাটোলৈ অসমীয়াই আপত্তি জনাইছিল। এই সকলো কাৰণ একেলগ হৈ ১৯৭৯ চনত সদৌ অসম
ছাত্ৰ সন্থা (আসু)-এ বিদেশী বহিষ্কাৰ আন্দোলন আৰম্ভ কৰে।
আন্দোলনটোৱে অবৈধ প্ৰব্ৰজন, ভুৱা ভোটাৰ তালিকা, আৰু বঙালীৰ আধিপত্যৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। আন্দোলনৰ মূল দাবী আছিল — ১৯৫১ চনৰ পাছত অহা
সকলো বিদেশীক চিনাক্ত কৰি দেশৰ পৰা বিতাড়ন কৰা।
এই আন্দোলনে অসমবাসীৰ মাজত ব্যাপক সমর্থন লাভ
কৰিছিল। যদিও আন্দোলন অহিংস আছিল, তাতো হিংসাত্মক ঘটনাও সংঘটিত হয় যাৰ ফলত
বহু লোকৰ প্ৰাণ গ'ল আৰু বৃহৎ পৰিমাণৰ সম্পত্তি ধ্বংস হয়।
ছয় বছৰৰ আন্দোলনৰ অন্তত, ১৯৮৫ চনত তৎকালীন
প্ৰধানমন্ত্ৰী ৰাজীৱ গান্ধী আৰু আসুৰ মাজত অসম চুক্তি স্বাক্ষৰিত হয়। এই
চুক্তিৰ অধীনত ১৯৬৬-৭১ চনৰ ভিতৰত অহা বিদেশীক নাগৰিকত্ব, আৰু তাৰ পাছত অহাক
বহিষ্কাৰৰ সিদ্ধান্ত লোৱা হয়।
চুক্তিৰ ফলস্বৰূপে অসম গণ পৰিষদ (AGP) নামৰ আঞ্চলিক
ৰাজনৈতিক দল গঠন হয়। এই দলে ১৯৮৫ চনৰ নিৰ্বাচনত জয়ী হৈ অসমৰ চৰকাৰ গঠন কৰে। চৰকাৰে এক "সোণৰ অসম" গঢ়াৰ অঙ্গীকাৰ লয় —
যি উন্নয়ন, শান্তি আৰু স্থানীয় অধিকারৰ সংৰক্ষণৰ ওপৰত কেন্দ্ৰীভূত আছিল।
১০। ধর্ম কি?
উত্তৰঃ ধৰ্ম শব্দৰ অৰ্থ সম্পৰ্কে বিভিন্ন পণ্ডিত আৰু দাৰ্শনিকৰ ভিন্ন ভিন্ন মত আছে।
কিছুমানে ধৰ্মক ভগৱান বা দেৱ-দেৱীক পূজা কৰা বুলি ব্যাখ্যা কৰিছে। আন কিছুমানে
ধৰ্মক নৈতিক নিয়ম-কানুন মানি চলা বুলি কয়। আনহাতে, কোনোবাই ধৰ্ম বুলিলে
ভূত-প্রেত, প্ৰাকৃতিক শক্তি, বা অলৌকিক শক্তিৰ পূজা-বিধানকো ধৰ্মৰ অন্তৰ্গত বুলি বিবেচনা কৰে।
এইদৰে ধৰ্মৰ বিষয়ে সমাজত দেখা বিভিন্ন আচৰণ আৰু
বিশ্বাস বিবেচনা কৰিলে, এটা একক সংজ্ঞা প্ৰদান কৰা কঠিন হৈ পৰে।
শব্দৰ মূলৰ পৰা চালে, 'ধৰ্ম' শব্দটো 'ধৃ' ধাতুৰ পৰা উদ্ভৱ
হৈছে, যাৰ অৰ্থ “ধাৰণা কৰা” বা “ধৰি ৰখা”। সেয়ে ধৰ্ম
বুলিলে তাত এক ধাৰণাৰ কথা বুজোৱা হয় — যিটো কেৱল বিশ্বাসৰ ওপৰত আধাৰিত, প্ৰমাণৰ ওপৰত নহয়।
সমাজতত্ত্বীয় দৃষ্টিৰ পৰা ধৰ্ম মানে হৈছে —
মানুহে অলৌকিক শক্তিৰ ওপৰত থকা বিশ্বাসৰ আধাৰত গঢ়ি তুলা আচৰণ, নিয়ম-পদ্ধতি আৰু
ধৰ্মীয় আচাৰ-অনুষ্ঠান। এই আচৰণসমূহে ব্যক্তিৰ জীৱনলৈ এক আধ্যাত্মিক বোধ, নৈতিকতা আৰু সমাজিক
সংহতি কঢ়িয়াই আনে।
১১। ধর্ম সম্পর্কে বিভিন্ন ব্যক্তিৰ সংজ্ঞাসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ধৰ্ম সম্পর্কে বিভিন্ন পণ্ডিতৰ সংজ্ঞা :
(১) ইমাইল দুৰখেইম (1892): ধৰ্ম হৈছে বিশ্বাস আৰু ৰীতিনীতিৰ সমষ্টি,
যি পৱিত্ৰ আৰু
অপৱিত্ৰৰ ভিতৰত ভেদ কৰে।
(২) অগবাৰ্ণ আৰু নিমকফ: ধৰ্ম মানে হৈছে অতি-মানৱীয় শক্তিৰ ওপৰত বিশ্বাস।
(৩) খ্ৰীষ্টফাৰ দচন: মানুহে নিজৰ বাহিৰৰ শক্তিক ভয় আৰু আশ্চৰ্যজনক
বুলি উপলব্ধি কৰাটো ধৰ্মৰ মূল।
(৪) মেলন’বস্কি: ধৰ্ম হৈছে বিশ্বাস, কাৰ্যপদ্ধতি, ব্যক্তিগত অভিজ্ঞতা
আৰু সামাজিক ঘটনা।
(৫) ফ্ৰেজাৰ: ধৰ্ম হৈছে অতিমানৱ শক্তিৰ ওপৰত বিশ্বাস, যি শক্তিয়ে প্রকৃতি আৰু
মানৱজীৱন নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(৬) মেকাইভাৰ আৰু পেজ: ধৰ্ম মানে হৈছে মানুহ আৰু অলৌকিক শক্তিৰ মাজত থকা সম্পর্ক।
১২। ধর্মীয় অনুভৱ কিদৰে ৰাজনীতিত ব্যৱহাৰ কৰে?
উত্তৰঃ ধৰ্মীয় অনুভৱ ৰাজনীতিত ব্যৱহাৰ কৰাৰ এটা প্ৰসিদ্ধ উদাহৰণ হ'ল অযোধ্যা বিবাদ। অযোধ্যাত থকা বাবৰি মছজিদ স্থানটো হিন্দু আৰু মুছলমান – দুয়ো সম্প্ৰদায়ৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ ধৰ্মীয় স্থান হিচাপে গণ্য হৈছিল। এই স্থানক লৈ দুয়ো পক্ষৰ মাজত মতভেদ সৃষ্টি হয়। বিজেপি দলে এই বিষয়টোক নিৰ্বাচনী ইস্যু হিচাপে উত্থাপন কৰি 'ৰথ যাত্ৰা'ৰ আয়োজন কৰিছিল। এই ঘটনাই সাম্প্ৰদায়িক বিভাজন উত্সাহিত কৰিছিল আৰু দেশত সম্প্ৰদায়িক উত্তেজনা বৃদ্ধি পায়।
১৩। গান্ধীজীৰ ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতিৰ ধাৰণা চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ মহাত্মা গান্ধী এজন গভীৰ ধৰ্মপ্ৰাণ ব্যক্তি আছিল,
যদিও তেওঁৰ ধৰ্মৰ
ধাৰণা আছিল উদাৰ। তেওঁ সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান শ্ৰদ্ধা আৰু সন্মান দেখুৱাইছিল।
গান্ধীজীয়ে ধৰ্মৰ নামত চলা অন্ধবিশ্বাস আৰু সংকীৰ্ণ মনোভাৱৰ দৃঢ়ভাবে বিৰোধিতা
কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, ধৰ্মে মানুহক সহানুভূতি আৰু ভালপোৱা শিকায়, আৰু সকলো ধৰ্মৰ অনুসাৰীয়ে
মিলজুলি জীৱন যাপন কৰা উচিত।
গান্ধীজীৰ বিশ্বাস আছিল যে ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত গভীৰ সম্পৰ্ক আছে। অহিংসা
আৰু সততা — এই দুটা নীতি তেওঁৰ মতে সকলো ধৰ্মৰে মূল ভিত্তি, যাক তেওঁ ভাৰতৰ স্বাধীনতা
আন্দোলনত সফলভাৱে প্রয়োগ কৰিছিল। গান্ধীজীৰ মতে, নীতিবিহীন ৰাজনীতি মানে
আত্মাহীন দেহৰ দৰে। সেয়েহে ধৰ্মই ৰাজনীতিৰ আদৰ্শ, সততা আৰু নৈতিকতা নিৰ্ধাৰণ
কৰে।
১৪। ৰাজনীতি আৰু ধৰ্মৰ মাজত থকা সম্পৰ্কৰ বিষয়ে মহাত্মা গান্ধীৰ ধাৰণাৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ আৰম্ভণিতে মহাত্মা গান্ধীৰ ৰাজনীতিৰ প্ৰতি ভাল
ধাৰণা নাছিল। তেওঁৰ মতে, "Politics is like a snake's coil" — অৰ্থাৎ ৰাজনীতি
বিপদসঙ্কুল। কিন্তু সময় আৰু পৰিস্থিতিয়ে তেওঁক ৰাজনীতিত সক্ৰিয়ভাৱে অংশ ল’বলৈ
বাধ্য কৰিছিল।
গান্ধীজীৰ বিশ্বাস আছিল — ৰাজনীতি আৰু ধৰ্ম একে
অন্যৰ পৰিপূৰক। যিদৰে আত্মা আৰু শৰীৰৰ মাজত গভীৰ সম্পৰ্ক আছে, তেনেদৰে ৰাজনীতি আৰু
ধৰ্মৰ মাজতো ওতপ্ৰোত সম্পৰ্ক থাকে। তেওঁৰ ভাষাত, "There are no
politics devoid of religion."
তেওঁ ধর্ম বুলি কোনো একক ধৰ্মক বুজোৱা নহয়;
তেওঁৰ বাবে ধৰ্ম
মানে হ’ল সত্য, ন্যায়, অহিংসা, শান্তি, সহানুভূতি আদি উত্তম মানৱীয় গুণবোৰ। সেয়েহে তেওঁ ধৰ্মক ৰাজনীতিৰ নৈতিক আধাৰ
হিচাপে বিবেচনা কৰিছিল।
১৫। ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতি সম্পর্কত ইকবালে কি অভিমত আগবঢ়াইছিল?
উত্তৰঃ ড° ইকবাল আছিল ভাৰতৰ এজন প্ৰসিদ্ধ কবি, ধৰ্মীয় দাৰ্শনিক আৰু
ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ। তেওঁ ইছলাম ধৰ্মৰ মূল্যবোধ আৰু নীতিসমূহৰ পুনৰুত্থানৰ সমৰ্থক
আছিল।
ইকবালে ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত গভীৰ সম্পৰ্ক আছে
বুলি বিশ্বাস কৰিছিল। মেকিয়াভেলীয়ে আগবঢ়োৱা — ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতি পৃথক হ'ব লাগে — এই মতবাদ
ইকবালে প্ৰত্যাখ্যান কৰিছিল। তেওঁ কোৰাণৰ প্ৰৱল অনুসাৰী আছিল আৰু বিশ্বাস কৰিছিল
যে ৰাষ্ট্ৰই ধৰ্মৰ মূল্যবোধ প্ৰতিফলিত কৰিব লাগে।
ইকবালৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ (State), ব্যক্তি (Individual)
আৰু ধৰ্ম (Religion) —
এই তিনি উপাদান
ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত। তেওঁ স্পষ্টকৈ কয় যে ধৰ্ম অবিহনে ৰাজনীতি দীঘলীয়া নহয়। সেয়েহে
ৰাজনীতি আৰু ধৰ্ম একেলগে আগবাঢ়ি যোৱা উচিত।
ইকবালে এইটোও সঁচাকৈ বুজিছিল যে ধৰ্ম আৰু
ৰাজনীতিক পৃথক কৰাৰ যিকোনো চেষ্টা নিজে ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতি উভয়ৰ বাবে আত্মঘাতী হ’ব।
১৬। ধৰ্মনিৰপেক্ষতা (Secularism) ৰ ব্যুৎপত্তিগত অর্থ চমুকৈ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ 'Secular' শব্দটো লেটিন শব্দ 'Seculum'-ৰ পৰা আহিছে,
যাৰ অৰ্থ “বৰ্তমান
যুগ” বা “সাম্প্ৰতিক সময়ৰ লোক”। ‘Secularism’ শব্দটোৰ পৰিভাষা G.
J. Holyoake-এ প্ৰথম আগবঢ়াইছিল। পিছত ক'পাৰ পিটাৰচন, চিলটন, ডেভিড মাৰটিন,
টালকট পাৰছন আদি
সমাজবিজ্ঞানীয়ে এই ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ বিষয়ত গভীৰভাৱে আলোচনা কৰিছে।
ভাৰতবৰ্ষত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ অৰ্থ পাশ্চাত্যৰ পৰা অলপ
বেলেগ। ভাৰতীয় পৰিপ্ৰেক্ষিতত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ মানে হৈছে — ৰাজ্যে কোনো ধৰ্মক
বিশেষভাৱে প্ৰাধান্য নিদিয়াকৈ সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান সন্মান প্ৰদৰ্শন কৰা। নাগৰিকে
নিজৰ ধৰ্ম অনুসৰণ কৰাৰ সম্পূৰ্ণ স্বাধীনতা পায়।
চমুকৈ ক'লে, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা মানে হৈছে — সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি
সমান দৃষ্টিভংগী আৰু বিশ্বাস আৰু আচৰণৰ স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰা।
১৭। সংখ্যালঘু (Minority) বুলিলে কিবুজা?
উত্তৰঃ সংখ্যালঘু বুলি ক'লে সাধাৰণতে সমাজৰ
তেনে গোট বা সম্প্রদায়ক বুজোৱা হয়, যাৰ জনসংখ্যা মূল জনসংখ্যাতকৈ কম। এই গোটটো
জাতিগত, ধৰ্মীয়, ভাষাগত বা সাংস্কৃতিক দিশৰ পৰা পৃথক হ'ব পাৰে।
অনেক সময়তে, সংখ্যালঘু শব্দটো সেই সকলো
গোটকো অন্তর্ভুক্ত কৰে যিবোৰৰ জনসংখ্যা তুলনামূলকভাবে কম আৰু যাৰ সাংস্কৃতিক,
ধৰ্মীয় বা ভাষিক
পৰিচয় প্ৰধান সমাজত সৰু বা পৃথক ৰূপত থাকে। ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত, ভোটদাতাৰ সংখ্যাৰ
দিশেৰে গঠিত সৰু গোটবোৰকো সংখ্যালঘু বুলি উল্লেখ কৰা হয়।
এই শব্দটো ফৰাচী শব্দ "minorité" আৰু মধ্যযুগীয় লেটিন
শব্দ "minoritas"-ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, য'ত "minor" শব্দৰ অৰ্থ হ'ল “সৰু”।
১৮। সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত সাম্প্রদায়িকতাবাদ বুলি ক'লে কোনো বিশেষ
ধৰ্মীয় গোটৰ লোকসকলৰ মাজত একতা স্থাপন কৰাৰ চিন্তাধাৰাক বুজায়। এইটো এক তেনেধৰণৰ
মনোভাৱ, যি ধর্মীয় পাৰ্থক্যক অধিক প্ৰাধান্য দিয়ে আৰু সমাজৰ
বিভিন্ন ধৰ্মীয় গোটৰ মাজত বিভাজন ঘটায়।
সাম্প্রদায়িকতাবাদত ধৰ্মীয় পৰিচয়টো মূলভূত ৰূপত
ব্যৱহৃত হয় আৰু এই ধাৰণাই এক সম্প্ৰদায়ক আন সম্প্ৰদায়ৰ পৰা পৃথক ৰূপত উপস্থাপন
কৰে। ভাৰতীয় ৰাজনীতিত সাম্প্রদায়িকতাবাদ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান হিচাপে বিবেচিত
হৈছে, যি বহু সময়তে সামাজিক সৌভ্ৰাতৃত্ব আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ ক্ষেত্ৰত বাধা সৃষ্টি
কৰে।
১৯। 'সাম্প্রদায়িকতাবাদ আৰু ভাৰতীয় ৰাজনীতি'ৰ বিষয়ে এটা টোকা লিখা।
উত্তৰঃ সাধাৰণতে সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ
বিষয়সমূহ নিৰ্বাচনী সময়ত জনসাধাৰণৰ মনোযোগ উন্নয়নৰ মূল বিষয়ৰ পৰা আঁতৰাবলৈ
উদ্দেশ্যমূলকভাৱে উত্থাপন কৰা হয়। কিছুমান ৰাজনৈতিক নেতাই নিজৰ স্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে
এই ধৰণৰ বিভাজনমূলক নীতিক আঁকোৱালি ধৰে।
এইধৰণৰ পক্ষৰ ব্যক্তি বা সংগঠনসমূহ সাম্প্রদায়িকতাক এটা উপায় হিচাপে
ব্যৱহাৰ কৰে ৰাজনৈতিক ক্ষমতা লাভ কৰিবলৈ। ফলস্বৰূপ, ই বৰ্তমান ভাৰতৰ
ধৰ্মনিৰপেক্ষ মূল্যবোধৰ বাবে এক গভীৰ ভাবুকি হৈ পৰিছে।
২০। সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ পৰা প্ৰতিকাৰৰ যিকোনো চাৰিটা উপায় উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ সাম্প্রদায়িকতাবাদ এক গুৰুতৰ সমস্যা হলেও,
তলত দিয়া উপায়সমূহৰ
জৰিয়তে ইয়াৰ প্ৰতিকাৰ সম্ভৱ—
(ক) বিপিন চন্দ্ৰ, এজন খ্যাতনামা বুৰঞ্জীবিদৰ মতে, ধৰ্মনিৰপেক্ষ, গণতান্ত্ৰিক আৰু
অ-সাম্প্রদায়িক শক্তিসমূহে নীতিগতভাৱে একত্ৰিত হৈ কাম কৰিলে সাম্প্রদায়িকতাৰ পৰা
সমাজ আৰু ৰাজনীতিৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰিব পাৰি।
(খ) অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিকভাৱে পিছপৰা লোকসকলে নিজৰ পৰিস্থিতিক লৈ
সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ পৰা পৃথক অনুভৱ কৰে। ৰাজনৈতিক নেতাসকলে এই মনোভাৱক সাম্প্রদায়িকতা
বৃদ্ধি কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে। সেয়ে এই ক্ষেত্ৰত সজাগ আৰু দৃঢ় ব্যৱস্থা লোৱা অতি
প্রয়োজন।
(গ) কিছুমানৰ মতে, ধৰ্ম বিলুপ্ত কৰিলে সাম্প্রদায়িকতা শেষ হ’ব। যদিও এই ধাৰণাটোৰ কাৰ্যকাৰিতা
সীমিত আৰু প্ৰয়োগযোগ্য নে নহয় তাত সন্দেহ আছে।
(ঘ) নিৰক্ষৰতা, অৰ্থনৈতিক দীনতা আৰু ৰাজনৈতিক অনবগতিত সাম্প্ৰদায়িক শক্তিসকলে লাভ লৈছে। সেয়ে
নাগৰিকসকলক ধৰ্মনিৰপেক্ষ আৰু যুক্তিসংগত শিক্ষাৰে সজ্জিত কৰা প্ৰয়োজন,
যাতে সাম্প্রদায়িক
প্ৰচেষ্টাসমূহত তেওঁলোকে প্ৰভাৱিত নহয়।
এইদৰে পৰিপক্ক চিন্তা-চেতনাৰে সমাজ গঠন কৰিলে
সাম্প্রদায়িকতা ৰোধ হোৱাৰ পথ মুকলি হ’ব।
২১। সংখ্যালঘু সম্পর্কত ছাভাৰকাৰে কি অভিমত আগবঢ়াইছিল?
উত্তৰঃ বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ সময়ছোৱাত সাহসিকতা আৰু
ৰাজনৈতিক তৎপৰতাৰ বাবে উল্লেখযোগ্য ৰাষ্ট্ৰীয়তাবাদী আৰু বিপ্লবী হিচাপে বিনায়ক দামোদৰ
ছাভাৰকাৰ এগৰাকী বিশিষ্ট ব্যক্তি আছিল।
ছাভাৰকাৰে ভাৰতক এক বৈচিত্ৰ্যপূর্ণ ৰাষ্ট্ৰ
হিচাপে বিবেচনা কৰিছিল, য’ত বিভিন্ন ভাষা, ধৰ্ম আৰু সংস্কৃতিৰ লোকসকলে যুগ যুগ ধৰি মিল-সঁহাৰত সহবাস কৰি আহিছে। তেওঁ
বিশ্বাস কৰিছিল যে এই বৈচিত্ৰ্যই ভাৰতৰ শক্তি।
তথাপিও, ছাভাৰকাৰৰ মতে কিছুমান সংখ্যালঘু গোটে
ৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়নত সহায় কৰাৰ বিপৰীতে বাধা সৃষ্টি কৰিছে। তেওঁ স্পষ্টকৈ মত প্ৰকাশ
কৰিছিল যে, সংখ্যালঘুসকলে সংখ্যাগৰিষ্ঠসকলৰ লগত সহযোগিতা কৰা-নকৰা বিচাৰি থাকিলে
স্বাধীনতাৰ উদ্দেশ্য ব্যাহত হ’ব। সেয়ে ভাৰতবৰ্ষে নিজৰ লক্ষ্যত আগবাঢ়ি যাব লাগিব,
সংখ্যালঘুসকলে সহায়
কৰে বা নকৰে সেয়া পৰ্যাপ্ত নহয়।
তেওঁৰ মতে, সংখ্যালঘুসকলে ৰাষ্ট্ৰীয়
স্বার্থক অগ্ৰাধিকাৰ দি সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ সৈতে সহযোগিতা কৰা উচিত, কিয়নো ইহে দেশৰ একতা,
উন্নয়ন আৰু
স্বাধীনতাৰ ক্ষেত্ৰত সহায়ক হব।
২২। জাতি কাক বোলে?
উত্তৰঃ 'জাতি' শব্দটোৰ উদ্ভৱ
পৰ্টুগীজ শব্দ ‘কাষ্টাব ৰ পৰা হোৱা বুলি বিশ্বাস
কৰা হয়, যাৰ অৰ্থ হৈছে ‘গোষ্ঠী’ বা ‘বিশুদ্ধ বংশ’ (pure breed)। জাতি হৈছে এক ধৰণৰ সামাজিক স্তৰীকৰণ
প্ৰথা, যি বিশেষকৈ ভাৰতবৰ্ষৰ সমাজ ব্যৱস্থাত গভীৰভাৱে গাঁথি গৈছে। ভাৰতীয় সমাজৰ
সামাজিক গঠনত জাতি ব্যৱস্থাই এক মুখ্য ভূমিকা পালন কৰিছে।
বিভিন্ন পণ্ডিতে জাতিৰ বিভিন্ন দৃষ্টিভংগীৰে
সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে। তলত কিছুমান উল্লেখযোগ্য সংজ্ঞা দিয়া হ’ল:
- হার্বাট ৰিজলিৰ মতে – “জাতি হৈছে একে নামৰ কিছুমান পৰিয়ালৰ
গোট, যিসকল একে বংশোদ্ভৱ আৰু বৃত্তিধাৰী হিচাপে বিবেচিত হয়
আৰু এক সমসত্ব গোট গঠন কৰে।”
- জি.এছ. ঘূৰেৰ মতে – “জাতি হৈছে সামাজিক মর্যাদাৰ
বিভিন্ন স্তৰৰ সমষ্টি, য'ত প্ৰতিটো খণ্ডৰ নিজৰ বিশেষ সমাজিক
ৰীতি-নীতি থাকে। উচ্চ জাতিৰ লোকসকলে তলৰ জাতিৰ লোকৰ সৈতে বিয়া, খোৱা-লোৱাত বাধা মানে।”
- এম. এন. শ্রীনিবাসৰ মতে – “জাতি হৈছে বংশানুক্ৰমে
অন্তঃবৈবাহিক আঞ্চলিক গোট, যাৰ সদস্যসকলে পৰম্পৰাগতভাবে একে বৃত্তি
পালন কৰে আৰু সমাজত স্থিতিশীল স্থান দখল কৰি থাকে। ধৰ্মীয় পবিত্ৰতা, প্ৰদূষণ আৰু সহযোগিতাই জাতি ব্যৱস্থাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।”
- ডি.এন. মদনৰ মতে – “জাতি হৈছে এটি ঘনিষ্ঠ বা নিকট আত্মীয়ৰ গোট।”
জাতি মূলতঃ এটি সামাজিক
অনুষ্ঠান, বিশেষকৈ হিন্দু ধৰ্মত, য'ত আত্মীয়তাৰ বুজ লোৱা পদ্ধতি, বিয়া-বাৰু, বৃত্তি আৰু সামাজিক
কৰ্তব্য আদিৰে সমাজৰ সদস্যসকলক এক বদ্ধ পৰিসৰত ৰাখে। গ্ৰাম্য সমাজত জাতি-ভিত্তিক
সীমাবদ্ধতা আৰু নিষেধাজ্ঞা অধিক দেখা পোৱা যায়, যদিও নগৰ আৰু মহানগৰসমূহত
এই নিষেধাজ্ঞাসমূহ অলপ অলপকৈ ক্ষীণ হৈ আহিছে।
২৩। ৰাজনীতিত জাতি প্ৰথাৰ ভূমিকা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় সমাজ ব্যৱস্থা বহুদিন ধৰি জাতিভেদ প্ৰথাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি
আহিছে। যদিও আজিকালি সামাজিক ভাৱে এই প্ৰথাৰ প্ৰভাৱ আগৰ তুলনাত হ্ৰাস পাইছে,
তথাপি ভাৰতীয় ৰাজনীতিত
জাতিপ্ৰথাৰ প্ৰভাৱ বৰ্ধমান হৈছে। চৰকাৰে জাতি ভিত্তিক ভেদাভেদ দূৰ কৰিবলৈ বিভিন্ন
পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা সত্ত্বেও, ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত জাতিগত দৃষ্টিভংগী সদায়
লক্ষ্য কৰা যায়।
জাতিগত স্বাৰ্থক অধিক গুৰুত্ব দিয়া হোৱাৰ
ফলত বহু সময়ত দেশত ৰাজনৈতিক অস্থিৰতাৰ সৃষ্টি হয়। বহু লোকেই ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থতকৈ
নিজৰ জাতিগত স্বাৰ্থক প্ৰাধান্য দিয়ে, আৰু এই ধাৰণাৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক সুবিধা পাবলৈ
চেষ্টা কৰে।
তথাপি, জাতিগত ধাৰণাৰ এটা সদ্ব্যৱহাৰিক দিশো আছে। ই একে জাতিৰ
সদস্যসকলক একত্ৰিত কৰি তেওঁলোকৰ হক-অধিকাৰৰ সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সহায় কৰে। জাতি
গোষ্ঠীবিলাকে নিজৰ অধিকাৰ আদায় কৰাত কেতিয়াবা সফল হোৱা দেখা যায়।
সেয়েহে ক’ব পাৰি যে, জাতিগত ধাৰণাই ভাৰতীয়
ৰাজনীতিত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰি আহিছে—যদিও ই সদায় ইতিবাচক নোহোৱাটো
সত্য।
২৪। ভাৰতৰ ৰাজনীতিত জাতিৰ ভূমিকাৰ প্ৰধান কাৰণবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ নিশ্চয়তে, ভাৰতীয় ৰাজনীতিত জাতিৰ
ভূমিকা এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ, যাক উপেক্ষা কৰা অসম্ভব। দেশৰ ৰাজনৈতিক
প্ৰেক্ষাপটত জাতি এখন শক্তিশালী সামাজিক গঠন হিচাপে ক্ৰিয়াশীল, যি বিভিন্ন দিশৰ পৰা
ৰাজনীতিত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে।
ভাৰতীয় ৰাজনীতিত জাতিৰ ভূমিকাৰ প্ৰধান কাৰণসমূহ হ'লঃ
(ক) পঞ্চায়তীৰাজ ব্যৱস্থাৰ প্ৰৱৰ্তন – স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসন ব্যৱস্থাই জাতিগত
গোটবোৰক নিজ নিজ অঞ্চলত অধিক সক্ৰিয় কৰি তোলে।
(খ) জাতিবোৰৰ আকাংক্ষা – প্ৰতিটো জাতি গোষ্ঠীয়ে ৰাজনৈতিকভাৱে স্বীকৃতি আৰু অধিকাৰ
লাভ কৰিবলৈ সচেষ্ট হয়।
(গ) প্রাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰৰ বিস্তাৰ – সকলো নাগৰিকক ভোটাধিকাৰ প্ৰদান কৰাত জাতিগত
জনসমষ্টিৰ ভোট এক গুৰুত্বপূৰ্ণ শক্তি ৰূপে বিবেচিত হয়।
(ঘ) পৰোক্ষ গণতন্ত্র – গণতান্ত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়াত জাতি গোটবোৰে দলসমূহৰ ওপৰত প্ৰভাৱ
বিস্তাৰ কৰে।
(ঙ) নিৰ্বাচনত বিজয়ৰ আশা – দলসমূহে ভোটাধিক সংখ্যা থকা জাতিসমূহৰ সহানুভূতি লাভ
কৰিবলৈ জাতিগত ৰাজনীতি খেলে।
(চ) বিধানসভা আৰু সংসদত আসন সংৰক্ষণ – পিছপৰা জাতি গোষ্ঠীৰ বাবে সংৰক্ষণে তেওঁলোকক
ৰাজনীতিত প্ৰৱেশৰ সুযোগ দিয়াৰ লগতে দলসমূহক জাতিগত গণিতৰ বিষয়ে চিন্তাবাদ্ধ কৰে।
(ছ) চৰকাৰী চাকৰি আৰু শিক্ষাত সংৰক্ষণ – জাতিগত সংৰক্ষণ ব্যৱস্থাই ৰাজনৈতিক
দলসমূহক এই গোটসমূহৰ সমৰ্থন লাভৰ বাবে উদ্বুদ্ধ কৰে।
(জ) যোগাযোগ আৰু যাতায়াত ব্যৱস্থাৰ উন্নতি – জাতিসমূহৰ মাজত চিন্তাধাৰা, সংগঠন আৰু ৰাজনৈতিক
মনোবৃত্তি বিকাশৰ পথ মুকলি কৰিছে।
(ঝ) জাতিভিত্তিক প্ৰার্থীৰ মনোনয়ন – দলসমূহে নিৰ্বাচনী এলেকাৰ জাতিগত গঠন অনুযায়ী
প্ৰাৰ্থী নিৰ্বাচন কৰে।
(ঞ) গণতান্ত্রিক সমাজবাদী ব্যৱস্থা আৰু সমতাৰ অধিকাৰ – সংবিধানে জাতিগত বৈষম্য
হ্ৰাস আৰু সুযোগৰ সমতা প্ৰদানৰ লক্ষ্য লৈ নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰিছে, যি জাতিসমূহৰ
রাজনৈতিক সচেতনতাক উৎসাহিত কৰে।
এইবোৰ পৰিস্থিতিয়ে প্ৰতিপন্ন কৰে যে ভাৰতীয় ৰাজনীতিত
জাতিৰ ভূমিকা গভীৰ আৰু বহুমুখী, যাৰ প্রভাৱ দেশৰ গণতান্ত্ৰিক গঠন আৰু ৰাজনৈতিক
চিন্তাধাৰাৰ ওপৰত দীঘলীয়াকৈ পৰিছে।
২৫। ভাৰত বৰ্ষৰ সংবিধানৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষতাবাদী বৈশিষ্ট্য সম্বন্ধে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ সংবিধানে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা নীতি গ্ৰহণ
কৰিছে। যদিও সংবিধান প্ৰস্তুত কৰাৰ সময়ত “ধৰ্মনিৰপেক্ষ” শব্দটো মূল সংবিধানত
অন্তৰ্ভুক্ত কৰা নহয়, ১৯৭৬ চনৰ ৪২তম সংবিধান সংশোধনৰ জৰিয়তে এই শব্দটো সংবিধানৰ প্ৰস্তাৱনাত সংযোজন
কৰা হয়। ইয়াৰ দ্বাৰা ভাৰতীয় চৰকাৰে সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান ব্যৱহাৰৰ প্ৰতিশ্রুতি
প্ৰদান কৰে।
ধৰ্মনিৰপেক্ষতা মানে ধর্ম-বিৰোধী হোৱাটো নহয়,
বরঞ্চ ইয়াৰ অৰ্থ
হৈছে — ৰাজ্যই ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত সম্পূৰ্ণ নিৰপেক্ষতা অৱলম্বন কৰিব। ভাৰত এখন এনে
ৰাষ্ট্ৰ, য'ত কোনো ৰাজধৰ্ম নাই। সংবিধানে যিকোনো ধৰ্ম বিশ্বাস, আচৰণ, প্ৰচাৰ আৰু প্ৰসাৰৰ
স্বাধীনতা দিয়ে। ফলস্বৰূপে, সকলো নাগৰিকে ধর্মীয় ক্ষেত্ৰত সমান অধিকাৰ আৰু
সুযোগ লাভ কৰে।
ভাৰতীয় সংবিধানৰ মৌলিক অধিকাৰসমূহৰ ভিতৰত সমতাৰ অধিকাৰ (অনুচ্ছেদ ১৫ আৰু ১৬)
আৰু ধৰ্মীয় স্বাধীনতা (অনুচ্ছেদ ২৫-২৮) স্পষ্টভাৱে ধৰ্মনিৰপেক্ষ নীতিক
প্ৰতিফলিত কৰে। এই অধিকাৰসমূহত কোৱা হৈছে যে কেৱল ধৰ্মৰ ভিত্তিত কোনো ব্যক্তিৰ
ওপৰত বৈষম্য কৰা নোৱাৰি আৰু কাকো চৰকাৰী চাকৰি বা অন্য কোনো সা-সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত
কৰা নাযায়।
ইয়াৰ উপৰিও, সংখ্যালঘু সমাজক তেওঁলোকৰ
ভাষা, লিপি আৰু সংস্কৃতি সংৰক্ষণ কৰাৰ অধিকাৰ, লগতে নিজৰ ইচ্ছামতে
শিক্ষানুষ্ঠান স্থাপন কৰাৰ অধিকাৰ দিয়া হৈছে।
বৃটিছ শাসকসকলে ভাৰতীয় সমাজত ফাঁট ধৰিবলৈ
সাম্প্ৰদায়িক প্রতিনিধিত্বৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল। কিন্তু স্বাধীন ভাৰতৰ সংবিধান
প্ৰণেতাসকলে এই ব্যৱস্থাৰ অন্ত পৰাই সার্বজনীন প্রাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰ প্ৰবর্তন কৰে। ভাৰত
ভাগ হৈ পাকিস্তানে ইছলামক ৰাজধৰ্ম হিচাপে গ্ৰহণ কৰিলে, তাৰ বিপৰীতে ভাৰতবৰ্ষে
ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ পথ বাচি এক গভীৰ গণতান্ত্ৰিক দৃষ্টান্ত স্থাপন কৰে।
এই নীতিৰ ফলস্বৰূপেই ড° জাকিৰ হুছেইন, ড° ফখরুদ্দিন আলি আহমেদ,
জ্ঞানী জেইল সিং আদি
বিভিন্ন ধৰ্মৰ নেতাসকলে ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতি যেনে উচ্চ পদত অধিষ্ঠিত হোৱাৰ সুযোগ লাভ
কৰিছে।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। ভাৰতবৰ্ষত আঞ্চলিকতাবাদৰ উদ্ভৱত অৰিহণা যোগোৱা বিভিন্ন কাৰণসমূহ বিশ্লেষণ কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰত এখন বহুতল জাতি, ভাষা, সংস্কৃতি আৰু
অঞ্চলৰে গঠিত দেশ। ই বৰঙণি আৰু বৈচিত্ৰ্যময় হোৱাৰ ফলত কিছু সমস্যাও দেখা দিয়ে,
তেনে এখন সমস্যা
হৈছে আঞ্চলিকতাবাদ, যি ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ ক্ষেত্ৰত চিন্তনীয় বিষয় হৈ পৰিছে। এই আঞ্চলিকতাবাদৰ
উদ্ভৱত কেইবাটাও বিশেষ কাৰকে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে:
(ক) ভৌগোলিক বিচ্ছিন্নতা: ভাৰতৰ কিছুমান অঞ্চল যেনে উত্তৰ-পূব ভাৰত (আসাম,
মিজোৰাম, নাগালেণ্ড আদি)
অন্যান্য অংশৰ পৰা ভৌগোলিকভাৱে বিচ্ছিন্ন। এই ধৰণৰ সংযোগহীনতাৰ বাবে বাসিন্দাসকলে
অন্য অঞ্চলৰ লোকৰ সৈতে একতাৰ অনুভৱ গঢ়ি তুলিব নোৱাৰে, যাৰ ফলত আঞ্চলিক চেতনা বা
বিচ্ছিন্নতাবাদ জন্ম লয়।
(খ) অৰ্থনৈতিক অসমতা: কিছুমান ৰাজ্য উন্নয়ন আৰু সম্পদৰ হাৰ পাইছে,
আন কিছুমানে বঞ্চিত
হৈ পৰিছে। এই অৰ্থনৈতিক বৈষম্যৰ ফলত বঞ্চিত ৰাজ্যসমূহৰ লোকসকলে নিজৰ স্বাৰ্থৰ
ৰক্ষাৰ বাবে অধিক স্বায়ত্তশাসনৰ দাবী জনায় আৰু আঞ্চলিকতাবাদী মনোভাৱ গঢ়ে।
(গ) ৰাজনৈতিক উচ্চাকাংক্ষা: আঞ্চলিক নেতা বা দলসমূহে নিজৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ
আৰু ক্ষমতা লাভৰ লক্ষ্যত আঞ্চলিকতাবাদৰ আশ্রয় লয়। তেলেগু দেশম্, DMK,
AIADMK আদি আঞ্চলিক দলে নিজৰ ৰাজনৈতিক মাটিৰ বাবে জনতাক আঞ্চলিক চেতনাৰে উৎসাহিত কৰে।
(ঘ) সাংস্কৃতিক কাৰণ: ভিন্ন ভিন্ন অঞ্চলৰ নিজস্ব ভাষা, সংস্কৃতি, পৰম্পৰা থাকে। এনে
পৰিচয় সংৰক্ষণৰ প্ৰয়াসত কেতিয়াবা আঞ্চলিকতাবাদৰ পথ গ্ৰহণ কৰা হয়। যেনে, ১৯৭৯ চনত অসমীয়া
লোকসকলে বিদেশী বহিষ্কাৰ আন্দোলনৰ জৰিয়তে নিজৰ সাংস্কৃতিক অস্তিত্ব ৰক্ষাৰ চেষ্টা
কৰিছিল।
(ঙ) আদর্শগত আৰোপণ: যেতিয়া কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে কোনো বিশেষ ভাষা বা
আদর্শ সমগ্ৰ দেশত আৰোপ কৰাৰ চেষ্টা কৰে, তেতিয়াও আঞ্চলিকতাবাদ উত্থান হয়। যেনে, দক্ষিণ ভাৰতৰ
ৰাজ্যসমূহে হিন্দী ভাষাক চৰকাৰী ভাষা হিচাপে আৰোপ কৰাৰ প্ৰতি তীব্ৰ প্ৰতিক্ৰিয়া
জনাইছিল।
(চ) সচেতনতাৰ বৃদ্ধি: লেখাপড়া, যোগাযোগ আৰু সংবাদ মাধ্যমৰ
উন্নয়নৰ ফলত লোকসকলৰ মাজত নিজৰ অধিকাৰ, উন্নয়ন আৰু প্ৰতিনিধিত্বৰ প্ৰতি সচেতনতা বৃদ্ধি
পাইছে। এই সচেতনতাই বহু সময়ত আঞ্চলিক অপ্ৰাপ্তিৰ অনুভৱ সৃষ্টি কৰি আঞ্চলিকতাবাদী
মনোভাৱ গঢ়ে তোলে।
ভাৰতবৰ্ষৰ জাতীয় একতা অক্ষুন্ন ৰাখিবলৈ আঞ্চলিক
চেতনা আৰু জাতীয় স্বাৰ্থৰ মাজত সুসমন্বয় অতি প্ৰয়োজন। আঞ্চলিক দাবীসমূহক
নাযাবতীয়কৈ বুজি, ন্যায়সঙ্গতভাৱে সমাধান কৰাটো দেশৰ বাবে সুফলদায়ক হ’ব।
২। ভাৰতবৰ্ষত আঞ্চলিকতাবাদৰ প্ৰকাৰসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষত আঞ্চলিকতাবাদ বহু ৰূপত প্ৰকাশ পায়।
অঞ্চলভিত্তিক স্বাৰ্থ, সাংস্কৃতিক বৈচিত্ৰ্য আৰু ৰাজনৈতিক দাবী আদিৰ ফলত এই আঞ্চলিকতাবাদ বিভিন্ন
ৰূপত প্ৰতিফলিত হয়। তলত ভাৰতত দেখা পোৱা আঞ্চলিকতাবাদৰ কিছুমান প্ৰধান প্ৰকাৰ
উল্লেখ কৰা হ’ল:
(ক) অধিক স্বায়ত্ত শাসনৰ দাবী: কিছুমান ৰাজ্যত আঞ্চলিক
ৰাজনৈতিক দলসমূহে নিজৰ অঞ্চলৰ ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক স্বাৰ্থৰ সুৰক্ষাৰ
বাবে অধিক স্বায়ত্ত শাসনৰ দাবী উত্থাপন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, অসমত অসম গণ পৰিষদ (AGP) আৰু পঞ্জাৱত আকালী দল (Akali
Dal)-এ অধিক স্বায়ত্ত শাসনৰ দাবী আগবঢ়াইছিল।
(খ) পৃথক ৰাজ্য গঠনৰ দাবী: আঞ্চলিকতাবাদৰ এটা উল্লেখযোগ্য ৰূপ হৈছে - পৃথক
ৰাজ্য গঠনৰ দাবী। ১৯৫৬ চনৰ ৰাজ্য পুনৰ গঠন আইনৰ পাছৰ পৰা এই ধৰণৰ দাবী
বৃদ্ধি পাইছে। ফলস্বৰূপে, অসমৰ পৰা মেঘালয়, মিজোৰাম, নাগালেণ্ড; বিহাৰৰ পৰা ঝাড়খণ্ড;
উত্তৰ প্ৰদেশৰ পৰা
উত্তৰাখণ্ড; আৰু মধ্য প্ৰদেশৰ পৰা ছত্তীশগড় সৃষ্টি হয়।
(গ) পূৰ্ণ ৰাজ্যৰ মর্যাদাৰ দাবী: আঞ্চলিকতাবাদৰ এটা ভিন্ন
ৰূপ হৈছে - কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলসমূহৰ পূৰ্ণ ৰাজ্যৰ মর্যাদাৰ দাবী। এই দাবীৰ
ভিত্তিত কিছু অঞ্চলক পূৰ্ণ ৰাজ্যৰ স্বীকৃতি দিয়া হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ১৯৭১ চনত হিমাচল
প্ৰদেশ আৰু ১৯৭৫ চনত চিকিমক পূৰ্ণ ৰাজ্যৰ স্বীকৃতি দিয়া হয়।
(ঘ) আন্তঃৰাজ্যিক বিবাদ: আঞ্চলিক স্বাৰ্থক কেন্দ্ৰ কৰি ভাৰতৰ বিভিন্ন
ৰাজ্যৰ মাজত চাৰিসীমা, পানী বিতৰণ আদি লৈ বিবাদ সংঘটিত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে:
- মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু কৰ্ণাটকৰ মাজত বেলগাঁও অঞ্চল লৈ বিবাদ,
- অসম আৰু নাগালেণ্ডৰ মাজত চাৰিসীমা বিতৰ্ক,
- তামিলনাডু আৰু কৰ্ণাটকৰ মাজত কাবেৰী নদীৰ পানী বিতৰণ,
- পঞ্জাৱ, হিমাচল প্ৰদেশ আৰু জম্মু-কাশ্মীৰৰ মাজত ৰবী নদীৰ পানী
বিতৰণ।
এই বিবাদসমূহে আঞ্চলিকতাবাদক অধিক প্ৰৱল কৰি তোলে।
(ঙ) ভাষাভিত্তিক আঞ্চলিকতাবাদ: ১৯৫৬ চনৰ ভাষাভিত্তিক ৰাজ্য
পুনৰ গঠনৰ পাছত ভাষাক কেন্দ্ৰ কৰি আঞ্চলিকতাবাদ বেছি দৃশ্যমান হয়। এই নীতিৰ ফলত
দ্বিভাষিক ৰাজ্যত সংঘাতৰ সৃষ্টি হয়। লোকসকলে নিজৰ ভাষা আৰু সাংস্কৃতিক পৰিচয়
সংৰক্ষণৰ বাবে নিজা ভাষাক ৰাজভাষা হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া আৱশ্যক বুলি দাবী কৰে।
(চ) উগ্ৰ আঞ্চলিকতাবাদ: এয়ই প্ৰকাৰৰ আঞ্চলিকতাবাদত কিছুমান দল বা সংগঠনে
নিজৰ অঞ্চলৰ লোকসকলৰ স্বাৰ্থৰ সুৰক্ষাৰ নামত অন্য ৰাজ্যৰ পৰা অহা লোকসকলক "বহিৰাগত" হিচাপে চায়।
ফলস্বৰূপে, তেওঁলোকৰ প্ৰতি বিদ্বেষী মনোভাৱ আৰু কেতিয়াবা হিংসাত্মক কাৰ্যপন্থা গ্ৰহণ কৰা
দেখা যায়। এই ধৰণৰ মনোভাৱ ৰাজনৈতিক স্থিতিশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত গভীৰ ভাবুকি ৰূপে দেখা
দিয়ে।
আঞ্চলিকতাবাদ যদিও স্থানীয় স্বাৰ্থৰ স্বীকৃতি
আৰু সুৰক্ষাৰ প্ৰতিক হিচাপে গঠিত হয়, কিন্তু ইয়াক সজাগভাৱে বিৱেচনা নকৰিলে ই
ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰতিৰোধ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। সেয়ে, আঞ্চলিক আৰু ৰাষ্ট্ৰীয়
স্বাৰ্থৰ মাজত সু-সমন্বয় স্থাপন কৰাটো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
৩। আঞ্চলিকতাবাদ সমস্যা সমাধানৰ সম্ভৱপ্ৰায় উপায়সমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ ৰাষ্ট্ৰীয় একতা আৰু সংহতিৰ প্ৰতি
আঞ্চলিকতাবাদ এক গুৰুতৰ ভাবুকি হিচাপে বিবেচিত হৈছে। এই সমস্যাটোক বুজি লৈ
সুসংগঠিত আৰু সঠিক পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰাৰ জৰিয়তেই ৰাষ্ট্ৰৰ একতা অটুট ৰখা সম্ভব। তলত
আঞ্চলিকতাবাদ সমস্যাৰ সম্ভাৱ্য সমাধানৰ কিছুমান উপায় উল্লেখ কৰা হ’ল:
(ক) সমতা আৰু সামঞ্জস্যপূৰ্ণ উন্নয়ন: আঞ্চলিক বৈষম্য দূৰ কৰিবলৈ
ৰাষ্ট্ৰজুৰি সমান আৰু সমতাভিত্তিক উন্নয়ন সাধন অতি প্ৰয়োজনীয়। কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে
সকলো ৰাজ্যৰ প্ৰতি সম দৃষ্টিৰে আচৰণ কৰিব লাগে আৰু বিত্ত, সম্পদ, শিক্ষাৰ সুবিধা,
পৰিকাঠামো আদি
সমভাৱে বিতৰণ কৰিবলৈ যত্নশীল হ’ব লাগে। বিশেষকৈ অবহেলিত অঞ্চলসমূহৰ উন্নয়নৰ
ক্ষেত্ৰত অধিক মনোযোগ দিয়া উচিত।
(খ) ৰাজ্যৰ ওপৰত অযাচিত হস্তক্ষেপ নিবাৰণ: কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে
ৰাজ্যসমূহৰ নিজস্ব কৰ্মপদ্ধতি আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ অধিকাৰক সন্মান জনাই
অপ্রয়োজনীয় হস্তক্ষেপ পৰা নিবাৰণ কৰিব লাগে। ইয়াৰ ফলত ৰাজ্যসমূহৰ আত্মবিশ্বাস
বৃদ্ধি পায় আৰু কেন্দ্ৰৰ প্ৰতি বিশ্বাস অটুট থাকে।
(গ) কেন্দ্ৰ-ৰাজ্য সম্পৰ্কৰ পুনঃসমীক্ষা: কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যৰ মাজত
ক্ষমতা আৰু দায়িত্বৰ নিৰ্দিষ্টভাৱে বণ্টনৰ ব্যৱস্থা থাকিব লাগে। সাংবিধানিকভাৱে
কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যৰ মাজত সহযোগিতা, সমন্বয় আৰু পৰস্পৰৰ সন্মানৰ এক সংস্কৃতি গঢ়ি
তোলাটো অত্যন্ত জৰুৰি।
(ঘ) জাতীয় শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ প্ৰচলন: ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ মানসিকতা
গঢ়ি তোলাৰ বাবে শিক্ষা ক্ষেত্ৰত সজাগতা আনি, এক সুসংহত জাতীয় শিক্ষা
নীতি প্ৰৱৰ্তন কৰা উচিত। যি শিক্ষাই শিক্ষাৰ্থীৰ ভিতৰত দেশপ্ৰেম, সাম্প্ৰদায়িক
সম্প্ৰীতি, বৈচিত্ৰ্যৰ মাজত একতাৰ মূল্যবোধ গঢ়ি তুলিব।
(ঙ) শৃংখলাবদ্ধ ৰাজনৈতিক প্ৰচাৰ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ: নির্বাচন আয়োগে এনেধৰণৰ
নীতি-নিৰ্দেশনা প্ৰণয়ন কৰিব লাগে যাৰ জৰিয়তে আঞ্চলিক দলসমূহে ৰাজনৈতিক লাভৰ বাবে
চৰম আঞ্চলিকতাবাদী মনোভাৱ প্ৰচাৰ কৰিব নোৱাৰে। দলসমূহে ৰাজনৈতিক শৃংখলাৰ ভিতৰত
থাকি দেশৰ স্বাৰ্থত কাম কৰা উচিত।
(চ) কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰত সকলো ৰাজ্যৰ অংশগ্ৰহণ: আঞ্চলিক অসন্তোষ কমাবলৈ
কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰত সকলো ৰাজ্যৰ প্রতিনিধিসকলৰ সাৰ্থক অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰা উচিত।
বঞ্চিত আৰু পশ্চাদপদ অঞ্চলসমূহৰ নেতা তথা সাংসদসকলে কেন্দ্ৰত সক্ৰিয়ভাৱে অংশ লৈ
নিজৰ সমস্যাসমূহ সাংবিধানিকভাৱে উত্থাপন কৰা উচিত।
(ছ) শান্তিপূর্ণ আৰু সাংবিধানিক সমাধান: জনসাধাৰণৰ যিকোনো আঞ্চলিক
সমস্যা শান্তিপূর্ণ আৰু সাংবিধানিক পন্থাৰে সমাধান কৰাটো একমাত্ৰ সঠিক উপায়।
ৰাজনৈতিক নেতাসকলে নিজৰ ব্যক্তিগত স্বাৰ্থৰ বাবে জনতাক ভুলভ্রান্তি প্ৰসাৰ কৰি
আঞ্চলিক বিষক অশান্তিৰ সূত্ৰপাত হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা উচিত নহয়।
৪। ভাৰতীয় ৰাজনীতিত ধৰ্মৰ ভূমিকা সম্বন্ধে বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰত এখন বহু-ধর্মীয়, বহু-সাংস্কৃতিক আৰু
বহু-জাতিগত সমাজ। হিন্দু, মুছলিম, খ্ৰীষ্টান, শিখ, বৌদ্ধ, জৈন আদিৰ দৰে বহু
ধৰ্মে যুগ যুগ ধৰি একেলগে সহাবস্থান কৰি অহা হৈছে। যদিও হিন্দুধৰ্মালম্বীসকল ভাৰতৰ
জনসংখ্যাৰ অধিকাংশ অংশ (প্ৰায় ৮৫%) গঠন কৰে, তথাপিও ইছলাম, খ্ৰীষ্টান, শিখ আদি অন্যান্য
ধৰ্মসমূহো গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থানত আছে।
ভাৰতৰ সংবিধানে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ নীতি গ্ৰহণ
কৰিছে। অৰ্থাৎ, ৰাষ্ট্ৰে কোনো ধৰ্মক ৰাজধৰ্ম হিচাপে স্বীকৃতি নিদিয়ে। সকল ধৰ্মৰ সমান
স্বাধীনতা, ধৰ্ম পালনৰ অধিকাৰ, আৰু ৰাজনীতিৰ পৰা ধৰ্মক পৃথক ৰাখিবলৈ সংবিধানে দিশ-নিৰ্দেশ দিয়ে। কিন্তু
বাস্তৱভূমিত ভাৰতীয় ৰাজনীতিত ধৰ্ম এক গুৰুত্বপূৰ্ণ, কেতিয়াবা বিভাজনকাৰী ভূমিকা
পালন কৰি আহিছে।
(ক) ধৰ্মভিত্তিক ৰাজনৈতিক দলসমূহঃ ভাৰতত কিছুমান ৰাজনৈতিক দল
স্পষ্টভাৱে ধৰ্মৰ আধাৰত গঠন কৰা হৈছে। উদাহৰণ স্বৰূপে, হিন্দু মহাসভা, মুছলিম লীগ, শিৱসেনা, শিৰোমণি আকালি দল
আদি দলবোৰে তেওঁলোকৰ ধৰ্মীয় মূল্যবোধৰ ভিত্তিত ৰাজনীতি কৰে। এই দলবোৰে নিৰ্দিষ্ট
ধৰ্মীয় গোটৰ হিতৰক্ষাৰ উদ্দেশ্যে ৰাজনৈতিক প্ৰতিনিধিত্বৰ দাবী কৰে।
(খ) ধৰ্ম আৰু নিৰ্বাচনঃ নিৰ্বাচনী প্ৰচাৰত ধৰ্ম এক মুখ্য হাতিয়াৰ
হিচাপে ব্যৱহৃত হয়। প্ৰাৰ্থী নিৰ্বাচনৰ ক্ষেত্ৰত, নিৰ্বাচনী সমষ্টি নিৰ্ধাৰণ,
ভোট বিচৰা, ইস্তাহাৰ প্ৰস্তুত
আদি ক্ষেত্ৰত ৰাজনৈতিক দলে ধর্মীয় সমীকৰণৰ কথা বিবেচনা কৰে। বিশেষকৈ সংখ্যালঘু ভোট
অৰ্জনৰ লক্ষ্যে বিভিন্ন দল ‘ধর্মীয় সমৰ্থন’ বিচাৰে। ৰাম জনমভূমি বনাম বাবৰি মছজিদ
ইস্যুৰ দৰে বিষয়বোৰে ভাৰতীয় নিৰ্বাচনত বিশেষ প্ৰভাৱ পেলাইছে।
(গ) সংখ্যালঘু তোষণ নীতিঃ কিছুমান ৰাজনৈতিক দলে সংখ্যালঘু ধৰ্মীয় গোটৰ ভোট
লাভ কৰিবলৈ তেওঁলোকক নানা সুবিধা, আঁচনি, আৰু ৰাজনৈতিক সুবিধা দিয়াৰ আশ্বাস দিয়ে। এই ধৰণৰ
নীতিৰ ফলত ধৰ্মীয় মৌলবাদী সংগঠন সক্ৰিয় হয় আৰু কেতিয়াবা ই ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতিতো হুমকি
সৃষ্টি কৰে।
(ঘ) চৰকাৰ গঠনত ধৰ্মীয় সমীকৰণঃ কেন্দ্ৰীয় বা ৰাজ্য চৰকাৰ
গঠনৰ সময়ত ধৰ্মীয় সমীকৰণ বিবেচনা কৰা হয়। এটা শিখ মন্ত্রী, এটা মুছলিম মুখ্যমন্ত্রী
আদি নিযুক্তিৰে ৰাজনৈতিক দলবোৰ ধৰ্মীয় গোটৰ মন জয় কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। ইয়াৰ ফলত
চৰকাৰ গঠনতো ধৰ্মীয় উপাদান সক্ৰিয়ভাৱে কাম কৰে।
(ঙ) ভোট প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত ধৰ্মৰ ভূমিকাঃ বহু ভোটাৰ ধৰ্মীয় অনুভূতিত
আধাৰিত হৈ প্ৰাৰ্থীক বাছনি কৰে। ধর্মীয় শ্লোগান আৰু বিষয়বস্তুৰে ভোটৰ বাবে আহ্বান
জনোৱা হয়। পঞ্জাৱ, জম্মু-কাশ্মীৰ, কাশ্মীৰ আদি অঞ্চলত এই ধৰণৰ ধৰ্ম-ভিত্তিক ভোটৰ প্রৱণতা অধিক প্ৰবল।
(চ) ধৰ্মীয় দল আৰু সংগঠনৰ ভূমিকাঃ ধৰ্মীয় সংস্থা, মঠ-মন্দিৰ, মসজিদ, গীৰ্জা আদিয়ে
ৰাজনৈতিক দলক প্ৰভাৱিত কৰে। কিছুমান সংগঠন সম্পূর্ণ ৰাজনৈতিক এজেণ্ডাৰ সৈতে কাম
কৰে, যেনে জামাত-ই-ইছলামি, শিখ ষ্টুডেণ্ট ফেডাৰেচন, গৌ-সুৰক্ষা সমিতি আদি।
এইবোৰ সংগঠনে ৰাজনৈতিক প্ৰচাৰ, নেতৃত্ব নিৰ্বাচন, বা কোনো ৰাজনৈতিক দাবীক
সমৰ্থন প্ৰদান কৰে।
(ছ) ধৰ্মীয় মৌলবাদ আৰু সন্ত্রাসবাদঃ ভাৰতত ধৰ্মীয় মৌলবাদৰ
পৰিপ্ৰেক্ষিতত বহু সংঘৰ্ষ, সাম্প্ৰদায়িক দাঙ্গা, আৰু সন্ত্রাসবাদী ঘটনা
সংঘটিত হৈছে। ইহঁতৰ লক্ষ্য হৈছে ৰাজনৈতিক লাভ অৰ্জন অথবা সমাজত বিভাজন সৃষ্টি কৰা।
এই ধৰণৰ কাৰ্যকলাপে ভাৰতৰ সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক বিকাশত বাধা সৃষ্টি কৰে।
ভাৰতৰ সকলো ধৰ্মে শান্তি, ভাতৃত্ব আৰু সহনশীলতাৰ শিক্ষা দিয়ে। কিন্তু ৰাজনৈতিক স্বাৰ্থে ধর্মৰ অপব্যৱহাৰ সমাজত সাম্প্ৰদায়িকতাবাদ জন্ম দিয়ে। ভাৰতীয় ৰাজনীতিত ধৰ্মৰ ইতিবাচক ভূমিকা থাকিলেও, তাৰ অপব্যৱহাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতিৰ বাবে এক প্ৰধান হুমকি। সেয়ে, ধৰ্মীয় মূল্যবোধৰ আলোকে ৰাজনীতিক অধিক নৈতিক, জনমুখী আৰু ধাৰ্মিক সহনশীলতামূলক হোৱাটো সময়ৰ দাবী।
৫। ধৰ্মনিৰপেক্ষতাবাদ মানে কি? ভাৰতত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাবাদ সৃষ্টিত থকা বাধাসমূহ কি কি, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰত এখন বিশাল আৰু বৈচিত্ৰ্যপূৰ্ণ দেশ—ইয়াত
বিভিন্ন ধৰ্ম, জাতি, ভাষা, আৰু সংস্কৃতিৰ লোক একেলগে বাস কৰে। এই বৈচিত্ৰ্যৰ মাজত ৰাষ্ট্ৰীয় একতা স্থাপন
কৰিবলৈ ভাৰতীয় সংবিধানে "ধৰ্মনিৰপেক্ষতা"ক শাসনতন্ত্ৰৰ এক মুখ্য স্তম্ভ
হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছে। নেহৰুৰ মতে, ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ অৰ্থ এই নহয় যে দেশত কোনো ধৰ্ম
থাকিব নালাগে, বরঞ্চ ই অৰ্থ যে ৰাষ্ট্ৰ আৰু ধৰ্মৰ মাজত পাৰ্থক্য ৰাখি সকলো ধৰ্মৰ সৈতে সমতা
বজাই ৰাখিব লাগে। অৰ্থাৎ, ৰাজনীতিয়ে ধৰ্মৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰা অনুচিত।
ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ সংবিধানিক স্বীকৃতি
সংবিধানৰ প্ৰথম দৃষ্টিত ‘ধৰ্মনিৰপেক্ষতা’ শব্দটো উল্লেখ নাছিল, কিন্তু ১৯৭৬ চনত
৪২তম সংশোধনী আইন যোগে সংবিধানৰ প্ৰস্তাৱনাত এই শব্দটো সন্নিবিষ্ট কৰা হয়।
সংবিধানৰ ধাৰা ২৫-২৮ত নাগৰিকসকলক ধৰ্ম স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ দিয়া হৈছে। দেশৰ
ৰাষ্ট্ৰীয় দৃষ্টিভংগীত কোনো ধৰ্মৰ প্ৰতি পক্ষপাতিত্ব নাই, আৰু নাগৰিকে নিজৰ ইচ্ছামতে
ধৰ্ম পালন, চৰ্চা আৰু প্ৰচাৰ কৰিব পাৰে—যদি সেই কাৰ্যই সমাজত বিশৃঙ্খলা সৃষ্টি নকৰে।
ধৰ্মনিৰপেক্ষতা সম্পৰ্কে দৃষ্টিভংগী
সংবিধান সভাৰ বহু সদস্যে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ ওপৰত মতামত দিছিল। পণ্ডিত
লক্ষ্মীকান্ত মিশ্ৰ, আয়েঙ্গাৰ, কামাথ, পানিকৰ আদি সকলোৱে ধৰ্মনিৰপেক্ষ ভাৰতত ধৰ্মীয় স্বাধীনতা, সাম্য আৰু ভাতৃত্বৰ
ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল। অধ্যাপক ৰছিদউদ্দিন খানে ধৰ্মক ব্যক্তিগত বিষয় বুলি অভিহিত
কৰি কৈছিল যে, এই আদৰ্শ সমাজ পৰিৱৰ্তনৰ এক গতি হিচাপে কাম কৰিব লাগে।
ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ বিকাশত বাধাসমূহ
যদিও ধৰ্মনিৰপেক্ষতাক ভাৰতৰ মৌলিক আদৰ্শ হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছে, তথাপিও ইয়াৰ
বাস্তবায়নত বহু বাধা বিদ্যমান। তলত এই বাধাসমূহৰ আলোচনা কৰা হৈছে:
১. নেতৃত্বৰ অভাৱ
মহাত্মা গান্ধী, মৌলানা আজাদ, জাকিৰ হুছেইন,
শাস্ত্ৰী, নেহৰু আদি নেতৃত্বই
ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ প্ৰবক্তা আছিল। কিন্তু স্বাধীনতাৰ পাছত ইসকল নেতাৰ মৃত্যু বা
রাজনৈতিক নিষ্ক্ৰিয়তাৰ ফলত শক্তিশালী আৰু দীঘলীয়া সময়ৰ বাবে এই আদৰ্শৰ পৃষ্ঠপোষকতা
অব্যাহত ৰ’ল না।
২. ৰাজনৈতিক সুবিধাবাদ
নেহৰুৰ পাছত যি নেতাসকলে দেশৰ নেতৃত্ব গ্ৰহণ
কৰিছিল, তেওঁলোকে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ আদৰ্শ ৰক্ষাৰ সলনি ইয়াক ৰাজনৈতিক লাভৰ হাতিয়াৰ
হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিলে। ভোটাৰক সন্তুষ্ট কৰিবলৈ কেতিয়াবা সংখ্যালঘু তোষণ আৰু
কেতিয়াবা সংখ্যাগুৰু ধাৰণাৰ উপযোগী ৰাজনীতি কৰা হ'ল।
৩. অৰ্থনৈতিক অনগ্ৰসরতা
জনসাধাৰণ দুখ-কষ্টত জীৱন পাৰ কৰি থকা পৰিস্থিতিত
কোনো দৰ্শনে তেওঁলোকক সন্তুষ্ট কৰিব নোৱাৰে। ভাৰতৰ আৰ্থিক বেয়ভাৱ জনসাধাৰণক
ধৰ্মনিরপেক্ষতা আত্তিকৰণত অন্তৰায় সৃষ্টি কৰিছে।
৪. ৰাজনৈতিক দলৰ দ্বিচাৰিতা
সকলো ৰাজনৈতিক দলে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা বুলি দাবী
কৰিলে, বাস্তৱতপক্ষে ইহঁতৰ কাৰ্যত তাৰ অভাৱ পৰিলক্ষিত হয়। অধিকাংশ দলই এই আদৰ্শক কেৱল
ৰাজনৈতিক হাতিয়াৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে, কাৰ্যন্বয়ন নকৰে।
৫. বুদ্ধিজীৱীৰ ভূমিকা হ্ৰাস
এক সময়ত বুদ্ধিজীৱীসকলে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা, সমাজবাদ, গণতন্ত্ৰৰ বিকাশত
গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লৈছিল। কিন্তু আজি বহু বুদ্ধিজীৱী চৰকাৰৰ নিৰ্দেশত কাৰ্য কৰি
নিজা স্বাধীনতা হেৰুৱাইছে, যাৰ ফলত তেওঁলোকৰ সমাজ গঠনত প্ৰভাৱ হ্ৰাস পাইছে।
৬. সংস্কাৰপন্থা আৰু ধৰ্মীয় গাঁঠনি
ভাৰতৰ বহু লোক এতিয়াও সংস্কারমূলক ধৰ্মীয়
ৰীতিনীতি কঠোৰভাৱে মানি চলে। এই ধাৰণাৰ বাবে নতুন আদৰ্শৰ প্ৰতিগ্ৰহণ সৰল নহয়।
বেইগৰ মতে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা জনসাধাৰণৰ ওপৰত ‘জাপি’ দিয়া হৈছে, স্বেচ্ছাৰে গ্ৰহণ কৰা নহয়।
৭. আৰ্থ-সামাজিক বৈষম্য
একেদেশত ধনাঢ্য আৰু গৰিবৰ মাজত যেতিয়া বিপুল
পাৰ্থক্য থাকে, তেতিয়া সামাজিক একতা, ভাতৃত্ব, আৰু ধৰ্মনিৰপেক্ষতা
প্ৰতিষ্ঠা কঠিন হয়।
৮. শিক্ষাৰ ভুমিকা
শিক্ষা ব্যৱস্থাই ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ বিকাশত সহায়
কৰিব লাগিলেও, আজিৰ শিক্ষাপদ্ধতিয়ে এই ভূমিকা সুচাৰুৰূপে পালন কৰিব পৰা নাই। শিক্ষকসকলৰ
অনাগ্ৰহ আৰু পাঠ্যপুথিৰ সীমাবদ্ধতাই সমস্যাটো অধিক জটিল কৰি তুলিছে।
৯. সাম্প্ৰদায়িকতা
সংবিধান সভাই আশা কৰিছিল যে সাম্প্রদায়িকতাবাদ
দেশৰ পৰা উগ্ৰ মূলত বিলুপ্ত হ’ব, কিন্তু বাস্তৱত ই অধিক শক্তিশালী হৈ পৰিছে। বহু
ৰাজনৈতিক দলেও ভোটৰ বাবে সাম্প্রদায়িক শক্তিৰ সৈতে হাত মিলায়।
১০. সংখ্যালঘুৰ ভুমিকা
সংখ্যালঘু গোটেও সমাজত ভাতৃত্ব, সহযোগিতা আৰু একতা
প্ৰতিষ্ঠাত সহায় কৰা উচিত। কিন্তু বহু ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকে নিজস্ব স্বাৰ্থৰ বাবে
একতা ভাঙিবলৈ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে। এই মনোভাৱ ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ প্ৰতি আস্থা হ্ৰাস
কৰে।
উপৰোক্ত আলোচনা কৰা বিভিন্ন বাধাসমূহে স্পষ্টকৈ
প্ৰমাণ দিয়ে যে ভাৰতত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাবাদ যদিও আদৰ্শ হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছে,
তথাপিও ইয়াৰ
কার্যকৰিতা আৰু বাস্তবায়ন অনেকাংশতে অসম্পূর্ণ। ই সফল কৰিবলৈ শক্তিশালী নেতৃত্ব,
জনসচেতনতা, শিক্ষা, সামাজিক সমতা আৰু
বুদ্ধিজীৱী তথা ৰাজনৈতিক দলৰ আন্তৰিকতা আৱশ্যক। ধৰ্মনিৰপেক্ষতা কেৱল আইনী বা
সাংবিধানিক ধাৰণা নহয়, ই হৈছে ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ আধাৰ। সেয়ে ইয়াক শক্তিশালী কৰা প্ৰতিজন নাগৰিকৰ
দায়িত্ব।
৬। ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ মানে কি, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ বুলি সেই ৰাষ্ট্ৰক কোৱা হয়
যি কোনো ধৰ্মক ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম হিচাপে স্বীকৃতি নিদিয়ে, তথা সকলো ধৰ্মৰ সৈতে সমান
আচৰণ কৰে। এনে ৰাষ্ট্ৰত নাগৰিকসকলক নিজৰ ইচ্ছামতে ধৰ্ম মানি চলাৰ স্বাধীনতা থাকে
আৰু ৰাজ্যই ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত কাকো পক্ষপাত নকৰে।
ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ মূল অৰ্থঃ ধৰ্মনিৰপেক্ষতা মানে নহয় যে ৰাষ্ট্ৰ ধৰ্মৰ
বিপক্ষে; বৰঞ্চ ই সূচায় যে ৰাষ্ট্ৰই সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান দৃষ্টিভংগীৰে আচৰণ কৰে।
ৰাষ্ট্ৰই ধৰ্মীয় ভাৱে কাকো বিশেষ সুবিধা নিদিয়ে, আনহাতে ধৰ্মীয় বিশ্বাস
অনুশীলনৰ স্বাধীনতা সুৰক্ষিত ৰাখে।
বিশিষ্ট পণ্ডিতসকলৰ মতঃ
(১) ডোনাল্ড ই. স্মিথৰ মতে, "ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ হ'ল এখন এনে ৰাষ্ট্ৰ, য'ত ব্যক্তিক ধৰ্মীয়
স্বাধীনতা দিয়া হয় আৰু চৰকাৰে ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত হস্তক্ষেপ নকৰে।"
(২) ভেংকটৰমনৰ মতে, "এনে ৰাষ্ট্ৰ ধৰ্মীয় নহয় বা অধৰ্মীয় নহয়, কিন্তু ই ধর্মীয়
গোড়ামি আৰু পক্ষপাতিত্বৰ পৰা মুক্ত হৈ সকলো ধৰ্মৰ সৈতে নিৰপেক্ষ থাকে।"
ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰৰ দুটা মুখ্য বৈশিষ্টঃ
(i) নেতিবাচক দিশ – এনে ৰাষ্ট্ৰত কোনো ধৰ্মক
ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম হিচাপে স্বীকৃতি নিদিয়া হয়।
(ii) ইতিবাচক দিশ – সকলো ধৰ্মৰ লোকক সমান
অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা প্ৰদান কৰা হয়।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিপ্ৰেক্ষিতঃ
- পাকিস্তান: ইছলামক ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম হিচাপে স্বীকৃতি
দিয়া দেশ; সেয়ে ই ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ নহয়।
- চীন: ই কোনো ধৰ্মক স্বীকৃতি নিদিয়ে, কিন্তু
নাগৰিকসকলক পূৰ্ণ ধৰ্মীয় স্বাধীনতা নাদিয়ে; সেইবাবে চীনো
পূৰ্ণ ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ নহয়।
- ভাৰত: ভাৰতই দুয়ো দিশ (ইতিবাচক আৰু নেতিবাচক) পূৰণ কৰে। ইয়াত
কোনো ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম নাই আৰু সকলো ধৰ্মৰ লোকক সমান অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হয়।
"সৰ্ব-ধৰ্ম-সম্ভাব" হৈছে ভাৰতৰ মূলনীতি।
ভাৰতৰ সংবিধানই ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ স্পষ্ট বৰ্ণনা
দিছে। সংবিধানৰ অধীনত, নাগৰিকে ধৰ্মীয় স্বাধীনতা উপভোগ কৰে, আৰু ৰাজ্যই সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান আচৰণ কৰে।
এইদৰে, ভাৰত এখন সফল ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰৰ উৎকৃষ্ট উদাহৰণ হিচাপে বিবেচিত হয়।
৭। ভাৰতীয় সংবিধানৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ ১. প্ৰস্তাৱনাৰ ঘোষণা: ভাৰতীয় সংবিধানৰ
প্ৰস্তাৱনাই ভাৰতক সাৰ্বভৌম, সমাজবাদী, ধৰ্মনিৰপেক্ষ, গণতান্ত্ৰিক, প্রজাতন্ত্র ৰূপে ঘোষণা কৰে। ইয়াৰ উদ্দেশ্য হ'ল সকলো নাগৰিকৰ বাবে ন্যায়, স্বাধীনতা, সমতা আৰু ভাতৃত্ববোধ
নিশ্চিত কৰা।
২. সমান নাগৰিকত্ব আৰু মৌলিক অধিকাৰ: সংবিধানত জাতি, ধৰ্ম, লিংগ, শ্ৰেণী বা বৰ্ণৰ
ভেদাভেদ নকৰি সকলো নাগৰিকক সমান অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হৈছে। এই অধিকাৰসমূহ উচ্চতম
ন্যায়ালয়ে সংৰক্ষিত আৰু সুৰক্ষিত কৰে।
৩. আইনৰ সন্মুখত সমতা (অনুচ্ছেদ ১৪-১৭):
- অনুচ্ছেদ ১৪: সকলোৱে আইনৰ সন্মুখত সমান।
- অনুচ্ছেদ ১৫: ধৰ্ম আদি ভিত্তিত বৈষম্য নিষিদ্ধ।
- অনুচ্ছেদ ১৬: চাকৰিত সমান সুযোগ।
- অনুচ্ছেদ ১৭: অস্পৃশ্যতা সম্পূৰ্ণৰূপে বাতিল।
৪. ধৰ্মীয় স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ (অনুচ্ছেদ ২৫-২৮): প্ৰত্যেক নাগৰিকে
নিজৰ ধৰ্ম বিশ্বাস, আচৰণ, প্ৰচাৰ আৰু উপাসনাৰ পূৰ্ণ স্বাধীনতা লাভ কৰে। কোনো ধৰ্ম প্ৰচাৰৰ বাবে
ৰাষ্ট্রীয় সহায় বা বাধ্যবাধকতা নাই।
৫. সংখ্যালঘু শ্ৰেণীৰ সাংস্কৃতিক আৰু শিক্ষাগত অধিকাৰ (অনুচ্ছেদ ২৯-৩০): ভাষা, ধৰ্ম বা সংস্কৃতিৰ
আধাৰত সংখ্যালঘুসমূহে নিজৰ পৃথক পৰিচয় সংৰক্ষণ আৰু শিক্ষা প্ৰতিষ্ঠান স্থাপন আৰু
পৰিচালনা কৰিবলৈ অধিকাৰ লাভ কৰে।
৬. সংযুক্ত নির্বাচক মণ্ডলী আৰু সার্বজনীন ভোটাধিকাৰ: সাম্প্ৰদায়িক বিভাজন
নোহোৱাকৈ ভোটদানৰ ব্যৱস্থা আছে। ১৮ বছৰতকৈ অধিক বয়সৰ সকলো নাগৰিকে ভোটদানৰ অধিকাৰ
লাভ কৰে। সংৰক্ষিত আসনৰ ব্যৱস্থাও সংবিধানত অন্তর্ভুক্ত।
৭. অৰ্হতা ভিত্তিক নিযুক্তি ব্যৱস্থা: চাকৰিত নিযুক্তি
প্রতিযোগিতামূলক পৰীক্ষা, সাক্ষাৎকাৰ তথা যোগ্যতাৰ ভিত্তিত হয়। কোনো ধৰ্ম
বা জাতি-বাচক বিবেচনা নাই।
৮. সামাজিক ন্যায় আৰু সংৰক্ষণ নীতি: পিছপৰা শ্ৰেণী, অনুসূচীত জাতি আৰু
জনজাতিক উন্নীত কৰিবলৈ সংৰক্ষণ, সুবিধা আৰু সুৰক্ষা প্ৰদান কৰা হৈছে। ই
ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ সামাজিক দিশ শক্তিশালী কৰে।
এই সকলো বৈশিষ্ট্যৰ জৰিয়তে ভাৰত এখন
ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে নিজকে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছে। ভাৰতত কোনো ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম
নাই, আৰু সকলো ধৰ্ম সমান দৃষ্টিৰে চোৱা হয়।
৮। আমাক ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰৰ কিয় প্রয়োজন?
উত্তৰঃ ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ হৈছে আধুনিক যুগৰ
প্ৰাকৃতিক আৰু অপৰিহাৰ্য প্ৰয়োজন। অধিকাংশ আধুনিক ৰাষ্ট্ৰ বহু-ধৰ্মীয়, বহু-ভাষিক, আৰু বহু-সাংস্কৃতিক
সমাজৰ সমন্বয়ে গঠিত। এনে বহুত্ববাদী সমাজৰ সুস্থিতি আৰু শান্তিপূৰ্ণ সহাবস্থান
নিশ্চিত কৰিবলৈ ধৰ্মনিৰপেক্ষতা বিশেষ গুৰুত্বপূর্ণ।
গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰসমূহত নাগৰিকসকলক ধৰ্মীয় স্বাধীনতা,
ব্যক্তিগত স্বাধীনতা,
আৰু সাংস্কৃতিক
অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হয়। মানৱ অধিকাৰ সংক্রান্ত সাৰ্বজনীন ঘোষণা অনুসৰি ৰাষ্ট্ৰসমূহে
সকলো ধৰ্মীয় গোটক সমান অধিকাৰ দিয়াৰ দিশে যত্ন লৈছে। অধিকাংশ ৰাষ্ট্ৰে সামাজিক,
ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু
সাংস্কৃতিক অধিকাৰৰ আন্তর্জাতিক মানদণ্ড স্বীকাৰ কৰিছে।
উন্নত আৰু উদাৰবাদী ৰাষ্ট্ৰসমূহে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা মূল্যবোধ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছে।
তেওঁলোকে সংখ্যালঘু সম্প্রদায়ৰ ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক পৰিচয়ক সুৰক্ষিত ৰাখে। এনে
ব্যৱস্থাই ৰাষ্ট্ৰীয় একতা, সামাজিক ন্যায় আৰু সৰ্বজনীন ভাতৃত্ববোধক
শক্তিশালী কৰে।
ভাৰতীয় পৰিপ্ৰেক্ষিতত, সংবিধানে ভাৰতক এখন "সাৰ্বভৌম, সমাজবাদী, ধৰ্মনিৰপেক্ষ,
গণতান্ত্রিক
প্রজাতন্ত্র" ৰূপে ঘোষণা কৰিছে (৪২তম সংশোধন, ১৯৭৬)। যদিও "ধৰ্মনিৰপেক্ষ" শব্দটো
পিচত সংযোজিত কৰা হৈছিল, ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ পূৰ্বেৰে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ
চেতনা সামাজিক আন্দোলন, স্বাধীনতা সংগ্ৰাম, আৰু ৰাজনৈতিক আলোচনা জৰিয়তে প্ৰচলিত আছিল।
ভাৰতীয় সমাজ এক বহুবাদী সমাজ, য'ত বিভিন্ন ধৰ্ম,
জাতি, ভাষা আৰু সংস্কৃতিৰ
লোক একেলগে বাস কৰে। এই বহুৰুপী সমাজত ধৰ্মনিৰপেক্ষতা হ'ল ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ
আধাৰ। ভাৰতৰ বিভাজনৰ সময়ত সাম্প্ৰদায়িকতাৰ ভয়ংকৰ পৰিণাম দেখি দেশবাসীয়ে
ধৰ্মনিৰপেক্ষতা অধিক প্ৰয়োজনীয় বুলি বুজি পাইছিল।
ভাৰতীয় সংবিধানত—
- প্ৰস্তাৱনাৰ পৰা ধৰ্মনিৰপেক্ষতা ঘোষণা কৰা হৈছে।
- ধৰ্মীয় স্বাধীনতা (অনুচ্ছেদ ২৫-২৮),
- সমতা আৰু বৈষম্য নকৰাৰ অধিকাৰ (অনুচ্ছেদ
১৪-১৭),
- সংখ্যালঘু অধিকাৰ (অনুচ্ছেদ ২৯-৩০)
আদি ধাৰাবোৰৰ জৰিয়তে এই নীতি বাস্তবায়ন হৈছে।
উচ্চতম ন্যায়ালয়েও বহু মামলাৰ জৰিয়তে এই নীতিৰ
গুৰুত্ব স্বীকাৰ কৰি ধৰ্মনিৰপেক্ষতা সংবিধানৰ এক মৌলিক বৈশিষ্ট্য বুলি ঘোষণা কৰিছে। ই
এনে এক মৌলিক তত্ব যাক কোনো চৰকাৰ, নীতি, বা আইন দ্বাৰা ত্যাগ কৰিব নোৱাৰি।
ধৰ্মনিৰপেক্ষতা কেৱল ভাৰতীয় সংবিধানৰ অন্যতম
বৈশিষ্ট্য নহয়, ই ভাৰতীয় সমাজ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয়তা গঠনৰ এক মৌলিক স্তম্ভ। ই সামাজিক সংহতি,
ধৰ্মীয় সহিষ্ণুতা
আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ সোপান। সেয়ে, ভাৰতত ধৰ্মনিৰপেক্ষতা হ'ল কেৱল চৰকাৰী নীতি নহয়,
ই জীৱনৰ ধাৰণা।
৯। ভাৰতবৰ্ষৰ সমাজব্যৱস্থাত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ প্ৰভাৱ পৰিছেনে, বহলাই লিখা।
উত্তৰঃ যদিও ভাৰতবৰ্ষক এখন ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে
ঘোষণা কৰা হৈছে, তথাপিও ব্যৱহাৰত পূৰ্ণৰূপে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাবাদ প্ৰতিষ্ঠা পোৱা নাই। ভাৰতীয় সমাজ
আৰু ৰাজনীতিত এতিয়াও কিছুমান ৰীতি-নীতি, বিশ্বাস আৰু প্ৰচলনত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ বিপৰীত ছবি
দেখা পোৱা যায়।
ভাৰতবৰ্ষত ধর্মীয় গোড়ামি, অন্ধবিশ্বাস, ভাগ্যবাদ, আৰু আধ্যাত্মিক
কুসংস্কাৰৰ গভীৰ প্ৰভাব আছে। পুণ্য অৰ্জনৰ উদ্দেশ্যে বলি প্ৰথা, ভেকুলীৰ বিয়া,
ক’লা বস্তুৰ দান,
দিন-বাৰ চাই কাম কৰা,
মূৰৰ চুলি বিসর্জন
আদিৰ দৰে কাৰ্যকালা এতিয়াও বহু লোকৰ জীৱন আৰু বিশ্বাসৰ অঙ্গ হৈ আছে। এইবোৰ
কাৰ্য-কলাপে দেখুৱায় যে বৃহৎ সংখ্যক লোক এতিয়াও বৈজ্ঞানিক চিন্তা আৰু যুক্তিনিষ্ঠ
মানসিকতাৰ পৰা আঁতৰি আছে।
ৰাজনৈতিক দিশৰ পৰা চালে, বহু অঞ্চলত ধৰ্ম বা
সম্প্ৰদায়ৰ আধাৰত ভোট আৰু ৰাজনীতি কৰা হয়। সংখ্যালঘু সম্প্রদায়ৰ বহু লোকে
সৰ্বভাৰতীয় নীতি-নিয়মত সম্পূর্ণ বিশ্বাস নথকা, আৰু নিজ নিজ পৰম্পৰাগত
মূল্যবোধৰে চলি থাকিবলৈ চেষ্টা কৰা দেখা যায়। লগতে "ভাৰতীয় সংস্কৃতি"ৰ
নামত কেৱল "হিন্দু সংস্কৃতি"ক আগভাগত ৰাখি অন্য ধৰ্মীয় বা সাংস্কৃতিক
পৰিচয়সমূহক উপেক্ষা কৰা এক সংকীর্ণ দৃষ্টিভংগীও দেখা পোৱা যায়। এই ধৰণৰ মনোভাৱই ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ
মূল উদ্দেশ্যৰ বিপৰীত।
এই সমস্যাবোৰৰ সমাধানৰ বাবে আধুনিক, যুক্তিনিষ্ঠ আৰু
বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীসম্পন্ন শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ প্ৰসাৰ ঘটাব লাগিব। সকলো ধর্ম,
ভাষা, আৰু সংস্কৃতিক
সমভাৱে মান্যতা দিয়াৰ বাবে সমাজত সাংস্কৃতিক সম্প্ৰেক্ষিতত সজাগতা আৰু সহিষ্ণুতাৰ
বিকাশ হোৱাটো একান্তই প্ৰয়োজন। ৰাজনৈতিক নেতাসকলেও ধৰ্ম ভিত্তিক বিভাজনৰ পৰিৱৰ্তে
সামাজিক সংহতি আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ প্ৰতি দায়িত্বশীল ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব লাগিব।
কেৱল তেতিয়াহে ভাৰতবৰ্ষত সত্য অৰ্থত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ বীজ গঢ়ি উঠিব পাৰিব।
১০। ভাৰতীয় নিৰপেক্ষতাবাদৰ সপক্ষে যুক্তি দর্শোৱা।
উত্তৰঃ ভাৰত এখন ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ। যদিও অধিকাংশ
মানুহে ধৰ্ম অনুসৰণ বংশগতভাৱে কৰে—যেনেদৰে এটা হিন্দু পৰিয়ালত জন্ম হোৱা শিশু
প্ৰায়সেই হিন্দু হয়, বা এটা মুছলিম পৰিয়ালৰ শিশু মুছলিম হয়—তথাপিও ভাৰতৰ সংবিধানে সকলো নাগৰিকক
ধৰ্মপালনৰ পূৰ্ণ স্বাধীনতা প্ৰদান কৰিছে। ধৰ্মৰ অনুকৰণ কৰা বা নকৰাটো সম্পূৰ্ণৰূপে
এক ব্যক্তিগত আৰু বিবেকৰ বিষয়। এনে এখন বহুধর্মীয়, বহু ভাষিক আৰু বহু
সংস্কৃতিগঠিত সমাজত ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত এক সুন্দৰ সমন্বয় ৰক্ষা কৰাটো
ৰাষ্ট্ৰৰ মুখ্য কৰ্তব্য।
(১) ধৰ্মনিৰপেক্ষতাবাদ হ'ল সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ প্ৰতিকাৰঃ ১৯৪৭ চনৰ দেশভাগৰ
মূলতঃ এটা বৃহৎ কাৰণ আছিল ধৰ্মীয় সাম্প্ৰদায়িকতাবাদ। এই সাম্প্ৰদায়িক মনোভাৱে
স্বাধীন ভাৰততো বিভিন্ন সময়ত অশান্তিৰ সৃষ্টি কৰিছে। এই চিন্তাধাৰাৰ প্ৰতি
প্ৰতিকাৰ হিচাপে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাই এক বলিষ্ঠ মূলমন্ত্ৰ হিচাপে কাম কৰি আহিছে। ভাৰতৰ
ৰাজ্যসমূহক ধৰ্মীয় উত্তেজনা আৰু সাম্প্ৰদায়িক হিংসাৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু
প্ৰতিক্ৰিয়া দিয়াৰ ক্ষমতা দিয়া হৈছে, যাতে ৰাজ্যিক স্তৰতো ধৰ্মনিৰপেক্ষতা বজাই ৰাখিব
পৰা যায়। যদি কোনো এটা ধৰ্মক "ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম" হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হয়,
তেনেহলে ই আন ধৰ্ম
অনুসৰণ কৰা লোকৰ মনত বিভাজন আৰু অশান্তি সৃষ্টি কৰিব পাৰে। সেই বাবে ভাৰতৰ
সংবিধানে কোনো ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম স্বীকৃতি নিদিয়ে।
(২) ধৰ্মনিৰপেক্ষতা ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতিৰ আধাৰঃ ধৰ্ম ভিত্তিক ৰাষ্ট্ৰীয়
নীতি গ্ৰহণ কৰিলে সংখ্যালঘু লোকসকলৰ মাজত অসুৰক্ষাৰ বোধ উদ্ভৱ কৰিব পাৰে। সেই
অসুৰক্ষা অনুভৱ ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতিৰ অন্তৰায় হ’ব পাৰে। সংখ্যালঘু লোকসকলে ৰাজনৈতিক,
সামাজিক আৰু
অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱাৰ বাবে, ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ
মনোভাব অতি প্ৰয়োজনীয়। এই মনোভাবেই জাতিগত সংহতি, ভাতৃত্ববোধ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয়
একতাৰ ভিত্তি গঢ়ি তোলে।
(৩) ভাৰতৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষতা হিন্দুবিৰোধী নহয়ঃ ভাৰতত ধৰ্মনিৰপেক্ষতা মানে
এইটো নহয় যে ই হিন্দু ধৰ্মৰ বিৰোধিতা কৰে। বৰঞ্চ, ই সকলো ধৰ্মক সমানভাৱে
সন্মান জনায় আৰু সম-অধিকাৰৰ কথা কয়। সংবিধানে ৰাষ্ট্ৰক এই অধিকার প্ৰদান কৰিছে যে
তেওঁ সকলো ধৰ্মীয় প্ৰথাৰ ওপৰত সামাজিক ন্যায়, জনস্বাস্থ্য, নৈতিকতা, ইত্যাদি ক্ষেত্ৰত
নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আইন প্রণয়ন কৰিব পাৰে। সেয়ে, ভাৰতক হিন্দু-বিৰোধী বুলি
অভিহিত কৰাটো সম্পূর্ণভাৱে ভিত্তিহীন আৰু সংকীর্ণ মতামত।
পুৰ্বতন মুখ্য ন্যায়াধীশ পি. বি.
গজেন্দ্ৰগাডকাৰে যথার্থভাৱে কৈছিলঃ “ভাৰতীয় ধৰ্মনিৰপেক্ষতাবাদ ঈশ্বৰবিৰোধী বা
ধৰ্মবিরোধী নহয়। ই এইটো বিশ্বাস কৰে যে সকলো ধৰ্মতে সত্যৰ উপাদান থাকে আৰু কোনো
এক ধৰ্মেই সম্পূৰ্ণ সত্যৰ একক স্বত্ব দাবী কৰিব নোৱাৰে।”
(৪) ধৰ্মনিৰপেক্ষতা হৈছে জীৱনৰ এক উৎকৃষ্ট আৰ্হিঃ ধৰ্মনিৰপেক্ষতা হ'ল আধুনিক
গণতান্ত্ৰিক সমাজৰ মৌলিক ভিত্তি। ই ভাৰতক একতা, বৈচিত্ৰ্যৰ সৌন্দৰ্য,
আৰু
শ্ৰেণী-ভাষা-ধৰ্মৰ বিভেদৰ উৰ্ধ্বে লৈ যায়। সংবিধানে ভাৰতবাসীক যি অধিকাৰসমূহ
প্ৰদান কৰিছে, তাৰ ভিত্তিতেই এটা প্রগতিশীল, উদাৰ, আৰু আধুনিক ৰাষ্ট্ৰ গঠন সম্ভৱ হয়। ধৰ্মনিৰপেক্ষ
মনোভাৱৰ বিকাশ হ'লে সামাজিক সম্প্ৰীতি আৰু শান্তিৰে ভৰপূৰ এখন সমাজ গঢ়ি উঠিব পাৰে।
(৫) ধৰ্মনিৰপেক্ষতা হৈছে সংবিধানৰ মৌলিক গাঁথনিঃ ধৰ্মনিৰপেক্ষতা কেৱল
এক নীতি নহয়, ই ভাৰতীয় সংবিধানৰ এক মৌলিক গাঁথনিৰ অংগ। ই মানৱ অধিকাৰৰ স্বীকৃতি, ন্যায়, স্বাধীনতা, আৰু ভাতৃত্বৰ
মূলমন্ত্রসমূহৰ সৈতে জড়িত। সেইবাবে, ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ সুৰক্ষা কেৱল চৰকাৰৰ নহয়,
প্ৰতিটো নাগৰিকৰ
দায়িত্ব। সকলোৱে এই মূল্যবোধৰ বিকাশ ঘটাব লাগে—বিশেষকৈ শিশু আৰু যুৱপ্ৰজন্মক এই
মূল্যবোধৰে শিক্ষিত কৰাৰ দ্বাৰা।
ধৰ্মনিৰপেক্ষতা মানে হৈছে–সকলো ধৰ্মৰ সমান
সন্মান, আৰু ৰাজনীতিৰ পৰা ধৰ্মক পৃথক কৰি ৰাখি সকলোৱে সম-অধিকাৰভোগী হোৱা। ভাৰতৰ
গণতন্ত্ৰৰ সফলতা, সংহতি, আৰু স্থায়িত্বৰ মূল চাবিকাঠি হৈছে ধৰ্মনিৰপেক্ষ মনোভাৱ। এই নীতিটোৱে কেৱল দেশৰ
ঐক্যতা সুৰক্ষিত ৰাখে নহয়, ই এক উন্নত, সহিষ্ণু আৰু ন্যায়সঙ্গত
সমাজ গঠনৰ পথ প্ৰশস্ত কৰে।
১১। সাম্প্রদায়িকতাবাদ মানে কি? ভাৰতীয় ৰাজনীতিত সাম্প্রদায়িকতাবাদ কেতিয়াৰপৰা সম্পর্ক স্থাপন হৈছিল, আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, সাম্প্রদায়িকতাবাদ বুলিলে এক বিশেষ
ধৰ্মীয় গোষ্ঠীৰ লোকসকলৰ মাজত একতা গঢ়ি তোলাৰ মনোভাৱক বুজায়। এই মনোভাৱই ধৰ্মীয়
পাৰ্থক্যক প্ৰাধান্য দিয়ে আৰু এনে বিশ্বাসৰে গঢ় লৈ উঠে যে নিজৰ ধৰ্মীয় গোটটোৱেই
শ্ৰেষ্ঠ। ইয়াৰ ফলস্বৰূপ, এক সম্প্রদায় আন এটা সম্প্রদায়ৰ পৰা নিজকে পৃথক
কৰি ৰাখে। সাম্প্রদায়িক চিন্তাধাৰা কেতিয়াবা ঘৃণা, শঙ্কা বা বৈৰিতাৰ ৰূপতও
পৰিগণিত হয়। এই সাম্প্রদায়িকতাবাদেই ভাৰতীয় ৰাজনীতিত এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ কিন্তু
সমস্যাজনক উপাদান হিচাপে বিবেচিত হৈছে।
ভাৰতীয় ৰাজনীতিত সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ মূল
গোড়াপত্তন হৈছিল ১৯০৯ চনৰ 'মৰ্লে-মিন্টো সংস্কাৰ'ৰ দ্বাৰা। এই সংস্কাৰে
ভাৰতীয় মুসলিমসকলক পৃথক নিৰ্বাচন ব্যৱস্থাৰ সুবিধা দিছিল। পাছত, ১৯১৯ চনৰ 'মণ্ট-ফৰ্ড সংস্কাৰ'য়ে এই ব্যৱস্থাক
অধিক প্ৰৱল কৰিলে। এই পৃথক নিৰ্বাচনে ধর্মীয় ভাৱে ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত বিভাজনক
উৎসাহিত কৰিলে। যদিও ১৯৪৭ চনৰ দেশভাগ আৰু স্বাধীনতাৰ সময়তে এই ব্যৱস্থা বাতিল কৰা
হয়, তথাপিও সাম্প্রদায়িকতাৰ বীজাণু আজিও ভাৰতীয় সমাজ আৰু ৰাজনীতিত বহালভাৱে
বিদ্যমান।
স্বাধীন ভাৰতত সার্বজনীন প্রাপ্তবয়স্ক
ভোটাধিকাৰ এক বৃহৎ গণতান্ত্ৰিক সফলতা। কিন্তু এই ব্যৱস্থাই ৰাজনৈতিক নেতাসকলক এক নতুন
কৌশল শিকিবলৈ বাধ্য কৰিলে—ভোটৰ সময়ত ভোটাৰক প্ৰভাৱিত কৰাৰ সহজ উপায় বিচাৰিবলৈ
ধৰিলে। ফলস্বৰূপ, বহুতো দল বা নেতা ধর্ম, জাতি, ভাষা বা সম্প্ৰদায়ৰ নামত ভোট বিচৰা আৰম্ভ কৰিলে।
দেশৰ আইনত স্পষ্টভাৱে কোৱা নহ’লেও, ধর্ম বা জাতিৰ
ভিত্তিত ৰাজনৈতিক দল গঠন কৰাত কোনো বাধা নাই। ১৯৯৫ চনৰ ১৭ জুলাইত
ভাৰতৰ উচ্চতম ন্যায়ালয়ে দিয়া এটা ৰায়ত কোৱা হৈছিল—যদি কোনো দল বা ব্যক্তি বর্ণ,
ধৰ্ম, ভাষা বা সম্প্ৰদায়ৰ
ভিত্তিত দল গঠন কৰে, তেনেহলেও সেই দলটোৱে আন কোনো গোটৰ ক্ষতি নকৰাকৈ ভোট বিচাৰিব পাৰে। কিন্তু
দুঃখজনকভাৱে, বৰ্তমান বহু দলই এই সীমা অতিক্ৰম কৰি সাম্প্রদায়িক বিভাজনৰ
জৰিয়তে নিজৰ ৰাজনৈতিক স্বাৰ্থ পূৰণ কৰিবলৈ সচেষ্ট হৈছে।
নিয়মতে, সাম্প্রদায়িক ইস্যুবোৰ নিৰ্বাচনৰ সময়ত
জনসাধাৰণক উন্নয়নৰ আসল বিষয়বোৰৰ পৰা মনোযোগ আঁতৰাবৰ বাবে ব্যৱহৃত হয়। যিসকলে সত্য
প্ৰগতিশীল চিন্তাধাৰাক উৎসাহ নিদিয়ে, তেনে ৰাজনৈতিক নেতাসকলে বা সংগঠনসমূহে
সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ আশ্ৰয় লয়। এই পক্ষই "ভাগ কৰো আৰু শাসন কৰো" নীতিক আঁকোৱালি
ধৰিছে।
সাম্প্রদায়িক ৰাজনীতি ভাৰতৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ
গণতন্ত্ৰৰ ওপৰত এটা গম্ভীৰ সংকট হিচাপে থিয় দিছে। ই ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতি, সামাজিক সম্প্ৰীতি
আৰু গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধৰ সৈতে একেবাৰে অসঙ্গত। সাম্প্রদায়িকতাই জাতিৰ মাজত বিভেদ,
সন্দেহ আৰু সংঘাতৰ
বাতাবৰণ সৃষ্টি কৰে।
সাম্প্রদায়িকতাবাদ ভাৰতীয় ৰাজনীতিত এটা দীঘলীয়া
ইতিহাস থকা সমস্যাৰূপে বিদ্যমান। যদিও সংবিধানে ভাৰতক ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে
স্বীকৃতি দিছে, তথাপিও ৰাজনৈতিক লাভৰ উদ্দেশ্যে কিছুমান গোটে সাম্প্রদায়িক ইস্যু উত্থাপন কৰি
ৰাষ্ট্ৰীয় সংহতি বিপন্ন কৰি তুলিছে। জনসাধাৰণৰ উচিত সচেতনভাৱে এই ধৰণৰ বিভাজনমূলক
ৰাজনীতিৰ প্ৰতিবাদ কৰা আৰু প্রকৃত উন্নয়নৰ ভিত্তিত ভোটাধিকাৰ প্ৰয়োগ কৰা।
১২। ভাৰতবৰ্ষত সংখ্যালঘু আৰু সংখ্যাগুৰু সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ প্ৰভাৱসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ এখন বহুত্ববাদী সমাজত বহু ধৰ্ম, সংস্কৃতি আৰু নৈতিক
মূল্যবোধ থকা বিভিন্ন সম্প্ৰদায় একে সংগঠনৰ অংশ হিচাপে বাস কৰে। গণতান্ত্ৰিক
ব্যৱস্থাত সকলো সম্প্ৰদায়ে সমান অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা ভোগ কৰে, য'ত ৰাজনৈতিক
অংশগ্ৰহণো অন্তর্ভুক্ত। তথাপি, প্ৰায় সকলো সমাজতে এক সংখ্যাগুৰু সম্প্ৰদায়ৰ
লগতে বহু সংখ্যালঘু সম্প্ৰদায়ো থাকে। এই সম্প্ৰদায়সমূহৰ আগ্ৰহ, দাবী আৰু পৰম্পৰা
একে নহয়; ফলস্বৰূপে, সমাজত কেতিয়াবা মতভেদ, মানসিক দ্বন্দ্ব আৰু সংঘৰ্ষৰ পৰিস্থিতি সৃষ্টি
হয়।
এই পৰিস্থিতিত, সংখ্যাগুৰু সম্প্ৰদায়ে সমাজ,
ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি আৰু
সংস্কৃতিৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান অধিকাৰ কৰে, আৰু সংখ্যালঘু সম্প্ৰদায়ৰ
মাজত আত্ম-সুৰক্ষাৰ অনুভৱ আৰু অধিকাৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ দাবী দেখা দিয়ে। সংখ্যালঘুসকলে
কেতিয়াবা নিজৰ বিশেষ সুৰক্ষা আৰু অধিকাৰৰ প্ৰচাৰৰ বাবে সক্ৰিয় হোৱাৰ লগতে
আক্রমণাত্মক ৰূপতো প্ৰতিক্ৰিয়া দেখুৱায়। আনহাতে, কেতিয়াবা সংখ্যাগুৰু
সম্প্ৰদায়েও সংখ্যালঘু সম্প্ৰদায়ৰ দাবী বা ধাৰণাসমূহৰ বিৰুদ্ধে তীব্ৰ বিৰোধিতা
কৰে। এই পৰিস্থিতিতেই সংখ্যালঘু সাম্প্রদায়িকতাবাদ বা সংখ্যাগুৰু
সাম্প্রদায়িকতাবাদৰ বিকাশ ঘটে।
সাধাৰণতে, সংখ্যালঘুৰ একাংশৰ দাবী বা
কাৰ্যই যেতিয়া সমাজত উত্তেজনা বা সংঘৰ্ষৰ সৃষ্টি কৰে, তাক সংখ্যালঘু
সাম্প্রদায়িকতাবাদ বুলি কোৱা হয়। ঠিক তেনেদৰে, সংখ্যাগুৰু সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰভাৱত যেতিয়া সংখ্যালঘু
সম্প্ৰদায়ৰ ওপৰত আগ্ৰাসী মনোভাৱ বিকাশ ঘটে, তেতিয়া তাক সংখ্যাগুৰু
সাম্প্রদায়িকতাবাদ বুলি অভিহিত কৰা হয়।
এই দুয়ো ধৰণৰ সাম্প্রদায়িকতাবাদ এখন বহুত্ববাদী
সমাজত সমসাময়িকভাৱে বিদ্যমান থাকে। অধিকাংশ ক্ষেত্ৰত এই দুয়োটাই পৰস্পৰৰ কাৰণ আৰু
ফল হৈ উঠে — সংখ্যালঘু সাম্প্রদায়িকতাই সংখ্যাগুৰু সাম্প্রদায়িকতাক উদ্দীপিত কৰে,
আৰু তাৰ বিপৰীতে
সংখ্যাগুৰু সাম্প্রদায়িকতাৰ প্ৰতিক্ৰিয়াত সংখ্যালঘু সাম্প্রদায়িকতাবাদ গঢ় লৈ উঠে।
শেষত, যেতিয়া সমাজত সহনশীলতা, সহ-অস্তিত্ব আৰু পৰস্পৰ
সম্প্ৰতিৰ মনোভাৱ দুৰ্বল হয়, তেতিয়াহে এই সাম্প্রদায়িক বিভাজন বেছি গুৰুতৰ
হয়। এইবোৰেই একতা, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু গণতন্ত্ৰৰ মূল আদৰ্শক বিপন্ন কৰে।
১৩। জাতিৰ সংজ্ঞা দিয়া। ইয়াৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ পৰম্পৰাগত ভাৰতীয় সমাজত জাতি ব্যৱস্থা হৈছে এক
জটিল আৰু বৈচিত্ৰ্যময় সামাজিক সংগঠন। হিন্দু ধৰ্ম আৰু সমাজ জীৱন দুয়োত যৌথভাৱে এই
ব্যৱস্থাৰ উপস্থিতি দেখা যায়। ইংৰাজী "Caste" শব্দটো পৰ্তুগীজ "Casta"
শব্দৰ পৰা আহৰণ কৰা,
যাৰ অৰ্থ গোষ্ঠী বা
বংশ। J.H. Hutton-এ তেওঁৰ "Caste in India" গ্ৰন্থত উল্লেখ কৰিছে যে ভাৰতত প্ৰায় ৩০০০
জাতি-উপজাতি আছে। সমাজবৈজ্ঞানিকসকলে জাতি ব্যৱস্থাৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়ন কৰিছে।
জাতি সংজ্ঞা (কেইজনমান সমাজতত্ত্ববিদৰ মত):
- চাৰ হার্বাট বিজলি: জাতি হৈছে একে নামধাৰী পৰিয়ালৰ সমষ্টি,
যি কাল্পনিক উপৰিপুৰুষৰ বংশধৰ বুলি নিজকে গণ্য কৰে।
- ৰবাৰ্ট বায়াৰষ্টেড: জাতি হৈছে সামাজিক শ্ৰেণীবোৰৰ মাজত
গতি-অভাব থকা এক সংস্থা।
- ব্লাণ্ট: এটা জাতি হৈছে আন্তঃবিবাহী গোট, যাৰ সদস্যসকলে
একেটা পৰম্পৰাগত বৃত্তি অনুসৰণ কৰে।
জাতি ব্যৱস্থাৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যবোৰঃ
- আন্তঃবিবাহ নিষিদ্ধ – নিজৰ জাতিৰ ভিতৰতে বিবাহ হয়।
- খোৱা-বোৱাত বাধা – জাতিৰ ভিত্তিত খোৱা-বোৱাত সীমাবদ্ধতা।
- নিৰ্ধাৰিত বৃত্তি – জাতিৰ অনুসৰি বৃত্তি নিৰ্ধাৰিত।
- উচ্চ-নীচ সংস্তৰণ – ব্রাহ্মণসকল শীৰ্ষত, শূদ্ৰ আৰু
অস্পৃশ্যসকল নিম্নত।
- জন্ম-ভিত্তিক স্থান – জাতি জন্মগত, আজীৱন অনুৰণীয়।
- সামাজিক/ধর্মীয় নিষেধাজ্ঞা – খাদ্য, অনুষ্ঠান, অধিকাৰ আদি ক্ষেত্ৰত প্ৰভেদ।
অধ্যাপক ঘুৰিৰ মূল তত্ত্বঃ
- সমাজৰ খণ্ড বিভাজন
- খাদ্যাভ্যাসত নিষেধ
- বৃত্তিৰ ক্ষেত্ৰত নিয়ন্ত্ৰণ
- উচ্চ-নীচ সংস্তৰণ
- সামাজিক/ধর্মীয় অধিকাৰৰ বৈষম্য
জাতি ব্যৱস্থা হৈছে জন্ম-ভিত্তিক এক সামাজিক
প্ৰথা, য’ত বিবাহ, খাদ্যাভ্যাস, বৃত্তি আৰু সামাজিক অধিকাৰ সীমাবদ্ধ থাকে। এই ব্যৱস্থাই সমাজত বৈষম্য সৃষ্টি
কৰে।
১৪। জাতি আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত থকা সম্পৰ্কক কিদৰে আলোচনা কৰিব পাৰি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰাজনীতিত জাতিৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা
আছে। এই সম্পৰ্ক কেইটা মূল উপাদানত বিচাৰ কৰিব পাৰি:
(ক) ৰাজনৈতিক সহযোগিতাঃ অনিল ভাটে ১৯৭০ চনত কৰা অধ্যয়নৰ পৰা পোৱা তথ্য
অনুসৰি উচ্চ জাতিৰ মানুহৰ ৰাজনৈতিক সহযোগিতা নিম্ন জাতিতকৈ বেছি। উচ্চ জাতিৰ ১০%
লোকে উচ্চ সহযোগিতা দেখুৱায়, যি সংখ্যা মধ্য আৰু নিম্ন জাতিত ৬%। অধিকৰূপে,
১১% উচ্চ, ২২% মধ্য আৰু ২৭%
নিম্ন জাতিৰ মানুহ ৰাজনীতিৰ প্ৰতি উদাসীন।
(খ) ৰাজনৈতিক সচেতনতাঃ ভাটৰ মতে, উচ্চ জাতিৰ ৭২% লোকে
ৰাজনীতিৰ প্ৰতি উচ্চ সচেতনতা দেখুৱায়, মধ্য জাতিত ই ৫২%, আৰু নিম্ন জাতিত ৩০% মানে
খুব কম সংখ্যক মানুহেই সচেতন।
(গ) ৰাজনৈতিক দলৰ সৈতে পৰিচয়ঃ ভাটে কৈছে যে জাতিগত প্রস্থিতি আৰু দলীয় সমৰ্থনৰ
মাজত কোনো স্পষ্ট সম্পৰ্ক নাই। তথাপিও, নিম্ন জাতিৰ লোকে দলসমূহৰ প্ৰতি অধিক সদিচ্ছা
দেখুৱায়। উচ্চ জাতিৰ ৬৩%, মধ্য জাতিৰ ৫৮% আৰু নিম্ন জাতিৰ ৬০% লোকে নিজৰ
দলৰ সৈতে দৃঢ় সম্বন্ধ ৰাখে।
(ঘ) ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱঃ ভোটৰ অধ্যয়ন অনুসৰি উচ্চ জাতিয়ে গাঁৱৰ ৰাজনৈতিক
ঘটনা বা জাতিক বেছি প্ৰভাৱিত কৰিব পৰা নাই। মধ্য আৰু নিম্ন জাতিৰো এই ক্ষেত্ৰত
প্ৰভাৱ সীমিত।
অনিল ভাটৰ অধ্যয়ন জাতি আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত থকা
জটিল সম্পৰ্কক ব্যাখ্যা কৰে। উচ্চ জাতিৰ ৰাজনৈতিক সচেতনতা আৰু অংশগ্ৰহণ বেছি হলেও,
নিম্ন জাতিৰ ভিতৰত
দলীয় সঁহাৰি আৰু সদিচ্ছা গুৰুত্বপূর্ণ ৰূপত লক্ষ্য কৰা যায়।
১৫। ভাৰতবৰ্ষৰ ৰাজনীতিত জাতিৰ প্ৰভাৱ বাঢ়ি অহাৰ কাৰণসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতৰ ৰাজনীতিৰ অন্যতম বিচাৰ্য বিষয় হ'ল জাতি প্ৰথা বা জাতিবাদ। ভাৰতীয় সমাজৰ তিনিটা
মুখ্য ভিত্তি— জাতি প্ৰথা, যৌথ পৰিয়াল, আৰু গাৱঁলীয়া সমাজৰ ভিতৰত জাতি প্ৰথাকেই ভাৰতীয় সমাজৰ এক অনন্য বৈশিষ্ট্য
বুলি গণ্য কৰা হয়। যদিও আন আন সমাজতো জাতিগত বিৱৰণ পোৱা যায়, ভাৰতত ই এক
দীৰ্ঘকালীন আৰু গা-গতীয়া প্ৰথা হিচাপে বিকাশ লাভ কৰিছে।
জাতি প্ৰথাৰ উৎপত্তি
জাতি প্ৰথাৰ সঠিক উৎপত্তি কেতিয়া হৈছিল, সেই বিষয়ে নিশ্চিতভাবে কোৱা
নাযায়। কিন্তু বৈদিক যুগত ব্ৰাহ্মণ, ক্ষত্রিয়, বৈশ্য, আৰু শূদ্র—এই চাৰিটা বৰ্ণৰ
উল্লেখ পোৱা যায়। মূলতে, গুণ আৰু কৰ্মৰ ভিত্তিত এই বৰ্ণ
প্ৰথা গঠিত হৈছিল। কালক্রমে এই বৰ্ণসমূহৰ ভিতৰত অসংখ্য জাতি আৰু উপ-জাতিৰ সৃষ্টি
হয়।
"Caste" শব্দটো পর্তুগীজ শব্দ
"Casta"ৰ পৰা আহৰণ কৰা হৈছে, যাৰ অৰ্থ "জন্ম" (breed)। সেয়ে, জন্মগতভাবে জাতি
নিৰ্ধাৰণ কৰা হয় আৰু কোনো ব্যক্তি উচ্চ শিক্ষা, ধন-সম্পত্তি, যশ আদিৰে জাতি
পৰিবর্তন কৰিব নোৱাৰে।
বিভিন্ন সমাজবিজ্ঞানীয়ে জাতিৰ বিভিন্ন সংজ্ঞা দিছে:
- Cooley:
বংশানুক্ৰমিক সামাজিক শ্ৰেণী হৈছে জাতি।
- Green:
যি শ্ৰেণীৰ ভিতৰত উৰ্ধ্বগমন বা অধঃপতন সম্ভৱ নহয়,
তাক জাতি বুলিব পাৰি।
- Bierstedt:
সামাজিক শ্ৰেণীৰ ভিতৰত যদি গতিশীলতা নিষিদ্ধ হয়,
তাক জাতি বোলা হয়।
- MacIver:
পূৰ্ব-নির্ধাৰিত মর্যাদা, যাক সলনি কৰা
নাযায়, তাক জাতি বুলিব পাৰি।
- Risley:
একে বংশধৰ, একে পেশা, একে ধৰ্ম পালন
কৰা, আৰু একেলগে আহাৰ-বিহাৰ কৰা জনগোষ্ঠী হৈছে জাতি।
ইংৰাজে "Divide and
Rule" নীতিৰ অধীনত জাতিভেদ প্ৰথাক উৎসাহিত কৰিছিল। যদিও ব্রাহ্ম সমাজ, আৰ্য সমাজ আদি সংস্কাৰক
সংগঠনসমূহে জাতিভেদ বিলোপৰ চেষ্টা কৰিছিল, তথাপি বৃটিছ চৰকাৰৰ কৌশল জাতিগত ভেদাভেদক অধিক
প্ৰগাঢ় কৰি তোলে।
বিগত কিছু দশকত শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ, উদ্যোগীকৰণ, নাগৰীকৰণ, আৰু পশ্চিমা প্ৰভাৱৰ ফলত
জাতিগত বিভেদ সমাজিক ক্ষেত্ৰত অলপ কমি আহিছে। চহৰাঞ্চলত একেটা ছাত্রাবাসত, শিক্ষা প্ৰতিষ্ঠানত,
আৰু বাসস্থানত
বিভিন্ন জাতিৰ লোক একেলগে বাস কৰি জাতি চেতনাক কিছু পৰিমাণে অগ্ৰাহ্য কৰি আহিছে।
সামাজিক ক্ষেত্ৰত জাতি চেতনাৰ হ্ৰাস পোৱা দেখা
গ’লেও, ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত জাতিৰ ভূমিকা ক্ৰমে বৃদ্ধি পাইছে। স্বাধীনতাৰ পাছতো ৰাজনীতি
জাতিগত চিন্তাধাৰাৰ পৰা মুক্ত নহ'ল। এই প্ৰবণতাৰ কিছু মুখ্য কাৰণ হ'ল:
(ক) ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ জাতি-ভিত্তিক ৰাজনীতিঃ বিভিন্ন দলই ভোটাৰক আকর্ষণ
কৰিবলৈ জাতি চেতনাক হাতিয়াৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে। কিছুমান দল জাতি ভিত্তিতেই গঠন
হৈছে।
(খ) নির্বাচনী প্ৰক্ৰিয়াত জাতিঃ জাতি অনুসৰি প্ৰাৰ্থী
নিৰ্বাচন, মন্ত্রীসভাৰ সদস্য গঠন, আৰু ভোটাৰক প্ৰভাবিত কৰাৰ পদ্ধতি চলি আছে।
(গ) সার্বজনীন ভোটাধিকাৰঃ ১৮ বছৰ বয়সৰ ওপৰ সকলো নাগৰিকে ভোটাধিকাৰ লাভ
কৰাৰ ফলত জাতি স্বাৰ্থে প্ৰভাৱ খাটাবলৈ চেষ্টা কৰে।
(ঘ) জনসাধাৰণৰ হাতলৈ ক্ষমতাৰ হস্তান্তৰঃ জনসাধাৰণৰ অধিক অংশীদাৰিতাৰ
ফলত জাতি ভিত্তিক স্বাৰ্থপূৰণৰ প্ৰয়াস দেখা যায়।
(ঙ) সাংবিধানিক সুবিধাঃ অনুসূচিত জাতি/জনজাতি আদিৰ বাবে সংৰক্ষণ,
ছাত্ৰবৃত্তি,
চাকৰি, প্রমোশন আদি সুবিধা
দিয়া হোৱাত, আন জাতি/সম্প্ৰদায়ৰ লোকেও সেই সুবিধাৰ দাবী উত্থাপন কৰিছে।
(চ) স্বাধীনতাৰ পাছত হোৱা পৰিৱর্তনঃ শিক্ষা, যাতায়াত, অস্পৃশ্যতা বিলোপ,
আৰ্হিৰ আদানে আদায়ে
গাঁও অঞ্চলতো জাতি চেতনা বৃদ্ধি পাইছে।
(ছ) জাতি সংগঠনসমূহঃ এই সংগঠনসমূহে ৰাজনীতি, চৰকাৰ, আৰু জনমত গঠনত
সক্ৰিয় ভূমিকা পালন কৰে।
(জ) আৰ্থ-সামাজিক পৰিৱৰ্তনঃ মাটিৰ অধিকাৰ, উৎপাদন বৃদ্ধিৰে কৃষক সমাজ
ৰাজনীতিত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে।
(ঝ) ৰাজনীতিকসকলৰ স্বাৰ্থঃ নেতাসকলে ক্ষমতা অৰ্জনৰ হাতিয়াৰ হিচাপে জাতি
চেতনাক ব্যৱহাৰ কৰে।
(ঞ) নির্বাচনী প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাঃ দুটি জাতিৰ প্ৰাৰ্থীৰ মাজত
প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা, যাৰ প্ৰভাৱ ৰাজনীতিত সুস্পষ্ট।
ৰাজ্যভিত্তিক জাতিৰ ৰাজনীতি
বিহাৰঃ ব্ৰাহ্মণ, কায়স্থ, ৰাজপুত, আৰু অনু. জনজাতি সকলে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। ঝাৰখণ্ড গঠনই জাতি-ভিত্তিক
ৰাজনীতিৰ প্ৰমাণ।
মহাৰাষ্ট্রঃ ব্ৰাহ্মণ, মাৰাঠা, আৰু মহাৰশ (হৰিজন)
সকলে গুৰুত্বপূৰ্ণ। ভোট বেংকৰ বাবে দলসমূহে তেওঁলোকক কেন্দ্ৰত ৰাখে।
তামিলনাডুঃ ড্ৰাবিড় আন্দোলন, DMK, AIADMK আদিয়ে জাতি-ভিত্তিক
ৰাজনীতিৰ নেতৃত্ব দিছে।
কেৰালাঃ এতিয়া ধৰ্মভিত্তিক দল (Muslim League) বেছি সক্ৰিয়, যদিও নায়াৰ, ব্ৰাহ্মণৰ প্ৰভাও
আছে।
কৰ্ণাটকঃ লিংগায়ত আৰু ভোকালিংগা জাতিয়ে ৰাজনীতিত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে।
অন্ধ্ৰপ্ৰদেশঃ কাম্মা, ৰেড্ডী, আৰু ব্ৰাহ্মণ জাতিসকলই ৰাজনীতি
নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
পঞ্জাবঃ শিখ জাতি/ধৰ্ম ভিত্তিক ৰাজনীতিৰ প্ৰভাৱ। আকালি দল ৰাজনৈতিক শক্তি
হিচাপে সক্ৰিয়।
ভাৰতৰ ৰাজনীতিত জাতি এক অগ্ৰাহ্য শক্তি হিচাপে বিকাশ লাভ
কৰিছে। যদিও সামাজিক ক্ষেত্ৰত জাতি চেতনা কিছু পৰিমাণে লুপ্ত হৈ আছে, তথাপি ৰাজনৈতিক
ক্ষেত্ৰত ই ভোটব্যাংক, ক্ষমতা অৰ্জন, আৰু নীতি নিৰ্ধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত দীৰ্ঘস্থায়ী প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। ই দেশৰ
গণতান্ত্ৰিক আৰু সমাজিক একতা আৰু বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত এক প্ৰত্যাহ্বান হিচাপে দাঙি
উঠিছে।
১৬। ভাৰতবৰ্ষৰ প্ৰেক্ষাপটত জাতি আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত সম্পৰ্ক নিৰ্ণয় কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষক এখন জাতিহীন সমাজৰ ৰূপত গঢ়ি তোলাটো
সকলো ৰাজনৈতিক দলৰ এটা উচ্চাৰিত আৰু লক্ষণীয় লক্ষ্য হ'ব লাগিছিল। কিন্তু বাস্তৱত,
জাতি পদ্ধতি আৰু
জাতিসমূহ ভাৰতীয় সমাজৰ সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক গাঁথনিত গভীৰভাৱে গাঁঠ
খাই আছে। বৰ্তমান সময়ত দেখা দিয়া অন্যতম জ্বলন্ত সমস্যা হ'ল— জাতি আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত
থকা সম্পৰ্ক। জাতি ৰাজনীতিত অন্তৰ্ভুক্ত হোৱাৰ ফলত ই ৰাজনীতিক শক্তিশালী কৰিছে নে
দুৰ্বল—এই প্ৰশ্নটো বিশেষ প্ৰাসংগিক হৈ পৰিছে।
বৃটিছ শাসনকালত ভাৰতীয়সকলক প্ৰশাসনিক কাম-কাজৰ
ক্ষেত্ৰত বিশেষ সুযোগ দিয়া নহয়। সেইসময়ত জাতি আৰু ৰাজনীতিৰ মাজত প্ৰত্যক্ষ সম্পৰ্ক
থাকিলেও, সেয়া উল্লেখযোগ্য নহয়। কিন্তু স্বাধীনতাৰ পাছত গণতান্ত্রিক নিৰ্বাচন পদ্ধতি
আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে জাতিয়ে ৰাজনীতিত নিজৰ দাপট দেখুওৱা আৰম্ভ কৰে। বিভিন্ন জাতি,
সম্প্ৰদায় আৰু ধৰ্মৰ
প্ৰতিনিধিত্ব নিশ্চিত কৰিবলৈ নিৰ্বাচনী প্ৰক্ৰিয়াত বিশেষ স্থান দিয়া হ'ল। ফলস্বৰূপে জাতি
ধীৰে ধীৰে ৰাজনৈতিক শক্তিৰ ৰূপ লৈ উঠিল।
স্বাধীন ভাৰতত জাতি পদ্ধতিৰ স্থানঃ স্বাধীনতাৰ পাছত আশা কৰা
হৈছিল যে জাতি ব্যৱস্থাই ধীৰে ধীৰে মুছি যাম আৰু এক জাতিহীন সমাজ গঠন হ'ব। কিন্তু এই আশা
অপূৰ্ণ হৈ ৰ'ল। উলটো জাতিৰ প্ৰভাৱ অধিক বেছি হৈ পৰিল। ভাৰতীয় ৰাজনীতিত জাতি এখন কেন্দ্ৰীয়
ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিলে—বিশেষকৈ স্থানীয় তথা ৰাষ্ট্ৰীয় নির্বাচনত।
ভাৰতীয় ৰাজনীতিত জাতি-ভিত্তিক প্রভাৱ ভাৰতৰ বিভিন্ন
ৰাজ্যত অনুষ্ঠিত হোৱা নিৰ্বাচনসমূহ পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে স্পষ্ট হৈ পৰে যে ৰাজনৈতিক
দলসমূহে জাতি-ভিত্তিক ভোটৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। উদাহৰণস্বৰূপ:
- ৰাজস্থানত, ৰাজস্থান স্বতন্ত্র পাৰ্টীয়ে মাটিৰ মালিক
আৰু ধনী শ্ৰেণীক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে, যাৰ ভিতৰত ৰাজপুতসকলৰ প্ৰভাৱ যথেষ্ট।
- কেৰেলাত, নায়াৰ আৰু ইযাৱেছ জাতিসমূহৰ সুসংগঠিত সংস্থা আছে,
যিবোৰে ৰাজনীতিত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
- উৰিষ্যাত, ভূমিহাৰ, কায়স্থ আৰু ৰাজপুত জাতিবোৰে নির্বাচনৰ সময়ত
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
- কৰ্ণাটকত, লিংগায়ত আৰু ভোক্কালিঙ্গা জাতি দুটায় ভোটৰ গণনাত মুখ্য
ভূমিকা পালন কৰে।
- মহাৰাষ্ট্ৰত, মাৰাঠা, ব্রাহ্মণ আৰু
মাহাৰ জাতিসমূহৰ ভূমিকা গুৰুত্বপূৰ্ণ।
- বিহাৰত, ব্রাহ্মণ, কায়স্থ, ৰাজপুত আৰু
পিছপৰা জাতিসমূহে ৰাজনৈতিক সমীকৰণ নিৰ্ধাৰণ কৰে।
- অন্ধ্ৰপ্ৰদেশত, কাম্মা আৰু ৰেড্ডী জাতিদ্বয়ে মুখ্য প্ৰভাৱ
বিস্তাৰ কৰিছে।
উপৰোক্ত পৰ্যবেক্ষণৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে ভাৰতৰ
ৰাজনীতিত জাতিয়ে এক গভীৰ আৰু প্ৰভাৱশালী ভূমিকা পালন কৰে। যদিও এক জাতিহীন সমাজ
গঠনৰ কথা সদায় উচ্চাৰিত হয়, তথাপিও বাস্তৱ সমাজত জাতি-ভিত্তিক ৰাজনীতি
এতিয়াও শক্তিশালীভাৱে বিদ্যমান। এই পৰিস্থিতি ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰৰ এক গভীৰ
চিন্তনযোগ্য দিশ হিচাপে বিবেচিত হ'ব লাগে।
১৭। দেশৰ ৰাজনীতিত জাতিৰ ভূমিকা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ ৰাজনীতিত জাতিয়ে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ
স্থান অধিকাৰ কৰিছে। জাতি অনুসৰি ভোটদানেৰে ৰাজনৈতিক দলসমূহে নিজৰ শক্তি গঢ়ি তোলে,
যাৰ ফলত বিভিন্ন
ৰাজ্যত জাতিৰ ভূমিকা বিশেষভাৱে পৰিলক্ষিত হয়। তলত কিছুমান ৰাজ্যত জাতিৰ ভূমিকা
চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’ল:
(ক) বিহাৰ: বিহাৰৰ ৰাজনীতিত ব্রাহ্মণ, কায়স্থ, ৰাজপুত আৰু পিছপৰা অনুসূচীত জনজাতিৰ লোকসকলে
সক্ৰিয় আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰি আহিছে। বিহাৰ আৰু উৰিষ্যাৰ সীমান্তৱৰ্তী
জনজাতি গোষ্ঠীসমূহে "ঝাৰখণ্ড" নামৰ পৃথক ৰাজ্যৰ দাবীত আন্দোলন চলাইছিল।
এই দাবিৰ ভিত্তিতেই "ঝাৰখণ্ড মুক্তি মোর্চা" দলৰ সৃষ্টি হয়, যাৰ ফলস্বৰূপে পৃথক
ঝাৰখণ্ড ৰাজ্য গঠন হয়।
(খ) মহাৰাষ্ট্ৰ: মহাৰাষ্ট্ৰত মাৰাঠা, ব্রাহ্মণ আৰু মহাৰ
জাতিসমূহে ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। শিক্ষাগত অগ্ৰগতিৰ বাবে ব্রাহ্মণসকল
বিশেষকৈ চহৰ অঞ্চলত প্ৰভাৱশালী। গাঁও অঞ্চলত, যেনে চাতাৰা, কোলাপুৰ, জলগাঁও আদিত
মাৰাঠাসকলৰ প্ৰভাৱ অধিক। মহাৰসকল মূলতঃ হৰিজন গোষ্ঠীভুক্ত, যিসকলে সৈন্য বাহিনী,
উদ্যোগ আৰু অন্য
ব্যৱসায়ত কাম কৰি থাকে। তেওঁলোকো ভোট বেংক হিচাপে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
(গ) তামিলনাডু: এই ৰাজ্যত জাতি আৰু ভাষা দুইটায়েই ৰাজনীতিত
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। তামিল জাতীয়তাবাদ আৰু হিন্দী বিৰোধিতাৰ ভিত্তিত ডি.এম.কে. (DMK)
দল গঠন কৰা হয়।
পিছলৈ দলটোৰ ভিতৰত বিভাজনৰ ফলত AIDMK দল গঠিত হয়। চিত্ৰনায়ক এম. জি. ৰামচন্দ্ৰন,
আৰু পিচত জয়ললিতা AIDMK
দলৰ নেতৃত্ব লৈছিল।
এই দলসমূহ তামিলনাডুৰ ৰাজনীতিত দীঘলীয়া সময় ধৰি শক্তিশালী ভূমিকা পালন কৰিছে।
(ঘ) কেৰালা: কেৰালাত জাতিৰ তুলনাত ধৰ্মীয় বিভাজনে অধিক
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। মুছলিম লীগে এই ৰাজ্যত ৰাজনৈতিক শক্তি ৰূপে আত্মপ্ৰকাশ
কৰিছে। তেওঁলোকে চৰকাৰ গঠনত অথবা পতনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। ইয়াৰ উপৰিও,
নায়াৰ, ব্রাহ্মণ আদিৰো
প্ৰভাৱ লক্ষ্য কৰা যায়।
(ঙ) কৰ্ণাটক: এই ৰাজ্যত লিংগায়ত আৰু ভোক্কালিঙ্গ জাতি দুটিয়ে
ৰাজনীতিত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। বিশেষকৈ ভোক্কালিঙ্গসকলে মহীশূৰ অঞ্চলত
অধিক প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। তেওঁলোকে দক্ষিণা প্ৰদেশ গঠন দাবী বিৰোধিতা কৰি আহিছে।
ৰাজ্যখনত ৰাজনৈতিক দলসমূহে এই জাতিসমূহক সমৰ্থন লাভ কৰিবলৈ সচেষ্ট থাকে।
(চ) অন্ধ্ৰপ্ৰদেশ: অন্ধ্ৰপ্ৰদেশৰ ৰাজনীতিত কাম্মা আৰু ৰেড্ডী জাতি
দুটিয়ে মুখ্যভাৱে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে। কাম্মাসকলে কৃষ্ণা-গোদাবৰী উপত্যকা অঞ্চলত,
আৰু ৰেড্ডীসকলে আন
অঞ্চলত ভোটত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। ইয়াৰ উপৰিও, ব্রাহ্মণসকলৰো যথেষ্ট
ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ দেখা যায়।
(ছ) পঞ্জাৱ: পঞ্জাৱত জাতি, ধৰ্ম আৰু সম্প্ৰদায়—এই
তিনিওটাৰ মিশ্ৰণ দেখা যায়। শিখসকল এই ৰাজ্যত সংখ্যাগৰিষ্ঠ আৰু একে সময়ত জাতি,
ধৰ্ম আৰু সম্প্ৰদায়
হিচাপে বিবেচিত হয়। এই ৰাজ্যত আকালি দল আৰু অনা-আকালি দলৰ মাজত ৰাজনৈতিক
প্ৰতিযোগিতা সদায় দেখা যায়।
উপৰোক্ত আলোচনাৰ পৰা স্পষ্ট যে ভাৰতবৰ্ষৰ প্ৰায়
সকলো ৰাজ্যতে জাতিয়ে ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে। যদিও
ৰাজনৈতিক দলসমূহে জাতিহীন সমাজৰ কথা কয়, তথাপি বাস্তৱতে ভোট অৰ্জন আৰু ক্ষমতা লাভৰ
স্বাৰ্থত জাতি-ভিত্তিক সমীকৰণ বজাই ৰাখে। সময়বিশেষত এই জাতিগত সমীকৰণ ধর্ম,
ভাষা বা
অঞ্চলভিত্তিক সংহতিত পৰিণত হয়, যাৰ ফলত চৰকাৰৰ উত্থান-পতনৰ দৰে ঘটনা সংঘটিত হয়।
১৮। জাতিগত বিৰোধ কি? দেশৰ ৰাজনীতিত জাতিগত বিৰোধে পালন কৰা ভূমিকা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষৰ ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াত জাতিয়ে এক
গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান অধিকাৰ কৰিছে। সেই কাৰণে, জাতি-ভিত্তিক বিৰোধও আমাৰ
দেশৰ সমাজ আৰু ৰাজনীতিত অস্থিৰতা, উত্তেজনা আৰু বিভাজন সৃষ্টিৰ অন্যতম কাৰক হিচাপে
পৰিগণিত হৈছে। জাতি-ভিত্তিক মতভেদ আৰু সংঘৰ্ষৰ ফলত জাতীয় ঐক্য আৰু সামাজিক সংহতি
ব্যাহত হয়। তলত ভাৰতত জাতিগত বিৰোধ সৃষ্টি হোৱাৰ প্ৰধান কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা হৈছে:
(ক) চৰকাৰী নীতিত অসমতা: ভাৰতৰ সংবিধানে অনুসূচীত জাতি আৰু জনজাতিৰ বাবে
বিভিন্ন সংৰক্ষণ আৰু সুবিধা প্ৰদান কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰিছে। লগতে, কিছুমান ৰাজ্যিক
চৰকাৰে ভূমিহীন কৃষকৰ বাবে ভেটি, শিক্ষা, চাকৰি আদি ক্ষেত্ৰত বেলেগ সুবিধা প্ৰদান কৰিছে।
এই সুবিধাবোৰ জাতিগতভাৱে একো পৰ্যায়ত বণ্টিত নহ’লেহি একাংশ জাতিয়ে অধিক লাভ পায়
আৰু আনহাতে আন কোনো জাতিয়ে বঞ্চিত হয়। এই বৈষম্যই জাতি-বিৰোধক উৎসাহ দিয়ে।
(খ) উচ্চাকাঙ্খা আৰু অসহিষ্ণুতা: তলৰ জাতিৰ লোকসকলৰ মাজত
শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ আৰু আত্মসচেতনতাৰ ফলত উচ্চাকাঙ্খা বৃদ্ধি পাইছে। তেওঁলোকে সমাজত
সমান অধিকাৰ দাবী কৰে, যাক উচ্চ জাতিৰ কিছুমানে সহ্য কৰিব নোৱাৰে। এই অসহিষ্ণুতা আৰু আত্মপ্ৰতিষ্ঠাৰ
আকাঙ্খাই জাতিগত সংঘৰ্ষৰ মুখ্য কাৰণ হয়। অধ্যাপক সিক্ৰিৰ (Sikri) মতে, এই উচ্চ-নিম্ন জাতিৰ
মনোভাৱৰ টক্কৰে বিৰোধ সৃষ্টি কৰে।
(গ) ৰাজনৈতিক চেতনাৰ বৃদ্ধি: গণতান্ত্রিক পৰিকাঠামোৱে সকলো জাতিৰ লোকক
নিৰ্বাচনত অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ প্ৰদান কৰিছে। ফলত তলৰ জাতিবোৰৰ লোকৰ ৰাজনৈতিক চেতনা
বৃদ্ধি পাইছে। তেওঁলোকে নিজৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক অধিকাৰৰ বাবে আগবাঢ়ি আহিছে।
এই প্ৰচেষ্টাই কেতিয়াবা আন জাতিৰ স্বাৰ্থত আঘাত কৰি জাতিগত বিৰোধৰ জন্ম দিয়ে।
(ঘ) চৰকাৰৰ শিথিলতা: কেতিয়াবা চৰকাৰে জাতিগত বিৰোধৰ ক্ষেত্ৰত দৃঢ়
পদক্ষেপ ল’বলৈ ব্যৰ্থ হয়। বহুসময়ত বিৰোধ সৃষ্টি কৰা নেতাসকল ৰাজনৈতিক আশ্ৰয়ত থাকি
নিৰ্ভয়ে তেনেধৰণৰ কাৰ্যকলাপ চলায়। চৰকাৰৰ এই উদাসীনতাই জাতি-বিৰোধ অধিক বিস্তাৰ
পোৱাত সহায় কৰে।
(ঙ) অত্যাচাৰ আৰু দমননীতি: তলৰ জাতিৰ বিশেষকৈ হৰিজন সম্প্ৰদায়ৰ লোকসকলক
বহুক্ষেত্ৰত শোষণ আৰু অত্যাচাৰৰ সন্মুখীন হ’ব লগা হয়। তেওঁলোকে নিজৰ অধিকাৰৰ দাবীত
কণ্ঠ তুলিলে, উচ্চ জাতিৰ কিছু গোষ্ঠীয়ে তাক দমন কৰিবলৈ বিৱাদ সৃষ্টি কৰে। তামিলনাডু,
মহাৰাষ্ট্ৰ, বিহাৰ আদি ৰাজ্যত
এনে ঘটনাৰ বহু উদাহৰণ দেখা গৈছে।
(চ) দণ্ডহীনতাৰ সংস্কৃতি: কেতিয়াবা জাতিগত হিংসাত্মক ঘটনাত জড়িত লোকসকলক
ৰাজনৈতিক অথবা সামাজিক প্ৰভাৱৰ বাবে গ্ৰেপ্তাৰ কৰাৰ পিছতো প্ৰমাণৰ অভাৱ দেখুৱাই
মুক্ত কৰি দিয়া হয়। এই দণ্ডহীনতাৰ সংস্কৃতি জাতিগত দাঙ্গাৰ পুনৰাবৃত্তিৰ পথ
প্ৰশস্ত কৰে।
উপৰোক্ত কাৰণসমূহ পৰ্যালোচনা কৰিলে স্পষ্ট হয় যে
ভাৰতবৰ্ষৰ ৰাজনীতিত জাতিগত বিৰোধ এক গভীৰ সমস্যা। এই বিৰোধসমূহ সমাজৰ একতা,
সংহতি আৰু
গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধৰ ওপৰত নেতিবাচক প্ৰভাৱ পেলায়। সেয়ে, চৰকাৰে দৃঢ় আৰু ন্যায়সঙ্গত
পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰি জাতিগত বিভাজনৰ অৱসান ঘটাব লাগে, যাতে একতাবদ্ধ আৰু সমতাৰ
ভিত্তিত সমাজ গঠন সম্ভৱ হয়।
