Chapter 1
লোকনীতি বা জননীতি (Public Policy)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ চৰকাৰী নীতি হৈছে এনে এক দিশ-নির্দেশনাৰ সংহাৰ
যি কোনো সমস্যাৰ সমাধান, উদ্দেশ্যৰ সিদ্ধি বা জনকল্যাণমূলক কাৰ্যসাধনৰ
বাবে চৰকাৰী সংস্থা আৰু কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা প্ৰণয়ন আৰু ৰূপায়ণ কৰা হয়। এই নীতিসমূহ
চৰকাৰৰ উদ্দেশ্য, কৰণীয় পদক্ষেপ আৰু জনসাধাৰণৰ সৈতে চৰকাৰৰ সম্পৰ্কৰ ৰূপত প্ৰকাশ পায়। সাধাৰণতে
ৰাজনৈতিক নেতৃবৃন্দ, নীতি-নির্মাতা, আৰু প্ৰশাসনিক বিষয়াসকলৰ পৰামৰ্শ আৰু সিদ্ধান্তৰ ভিত্তিত চৰকাৰী নীতি গঠিত হয়
আৰু দেশ বা ৰাজ্যৰ জনজীৱনত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলায়।
২। চৰকাৰী নীতিৰ এজন সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ থামাচ ডাই।
৩। ডেভিড ইষ্টনৰ মতে চৰকাৰী নীতিৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ ডেভিড ইষ্টনৰ মতে, "চৰকাৰী নীতি হৈছে গোটেই
সমাজখনৰ বাবে মূল্যবোধসমূহৰ কর্তৃত্বপূৰ্ণ বণ্টন।"
অর্থাৎ, চৰকাৰী নীতিৰ জৰিয়তে সমাজত কিহি মূল্যবান, কাক কেনেধৰণে সেই মূল্যবোধ বিলোৱা হ’ব — এই সকলো বিষয়ত চৰকাৰে সিদ্ধান্ত লয় আৰু সেই অনুসৰি নীতি ৰূপায়ণ কৰে।
৪। জন নীতিৰ মূল্যায়নৰ এডাল মাপকাঠি উল্লেখ কৰা।
৫। 'Ombudsman' ৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ জনগণৰ অভাৱ-অভিযোগ সমাধান কৰাৰ বাবে গঠন কৰা এক সংগঠিত প্ৰণালী বা অনুষ্ঠান।
৬। ভাৰতবৰ্ষৰ এটা 'Ombudsman' অনুষ্ঠানৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: লোক আয়ুক্ত।
৭। প্রশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্রহণ নিশ্চিত কৰাৰ দুটা পৰামৰ্শ লিখা।
উত্তৰঃ দুটা গুৰুত্বপূর্ণ পৰামৰ্শ হ'ল—
(ক) তৃণমূল স্তৰত ক্ষমতাৰ বিকেন্দ্ৰীকৰণৰ মাধ্যমে স্থানীয় জনসাধাৰণক অধিক
সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ দিয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা।
(খ) প্ৰশাসন আৰু নাগৰিকৰ মাজত পারস্পৰিক বিশ্বাস, সমন্বয় আৰু সহযোগিতাৰ এক
সুস্থ সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা।
► চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ জননীতি বা চৰকাৰী নীতি চৰকাৰ ব্যৱস্থাৰ সৈতে
ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত। চৰকাৰৰ ধৰণ যিয়েই নহওক—ৰাজতন্ত্র, অভিজাততন্ত্র, স্বেচ্ছাচাৰীতন্ত্র
বা গণতন্ত্র—যেতিয়া আৰু য’ত চৰকাৰ ব্যৱস্থা গঠন হৈছিল, তেতিয়াৰে পৰা জনসাধাৰণৰ
কল্যাণৰ বাবে নীতি প্ৰস্তুত আৰু কাৰ্যকৰী কৰা হৈছে। ৰাজহুৱা নীতি মূলতঃ এনে কিছু
সিদ্ধান্তৰ সমষ্টি, যি চৰকাৰে বিভিন্ন সমস্যাৰ সমাধান বা জনতাক প্ৰয়োজনীয় সেৱা প্ৰদানৰ উদ্দেশ্যে
গ্রহণ কৰে।
সমাজৰ বিভিন্ন সমস্যা সমাধানৰ প্ৰয়োজনত অথবা
জনসাধাৰণৰ দাবীৰ প্ৰতি সঁহাৰি দিয়াৰ বাবে চৰকাৰে যিসমূহ নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰে,
সেইবোৰকেই ৰাজহুৱা
বা চৰকাৰী নীতি বুলি কোৱা হয়। এই নীতি প্ৰস্তুতিৰ প্ৰক্ৰিয়া ৰাজনীতি আৰু ৰাজনৈতিক
কাৰ্যকলাপৰ এটা অংগ। ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ ভিতৰত যেতিয়া কিছুমান বিশেষ দাবী বা
সমস্যা উত্থাপিত হয়, তেতিয়া সেইবোৰ সমাধানৰ উদ্দেশ্যে চৰকাৰে কৌশলগতভাৱে নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰে।
এই নীতিবোৰ বাস্তৱায়ন কৰাৰ লগে লগে লক্ষ্য
থাকে—যিসকল নাগৰিকৰ হিতৰ বাবে নীতি প্ৰণয়ন কৰা হৈছে, তেওঁলোকৰ প্ৰয়োজন, অধিকাৰ আৰু সুৰক্ষা
নিশ্চিত কৰা। সেইকাৰণে নীতি বাস্তবায়নৰ পাছত ইয়াৰ ফলাফল পৰ্যবেক্ষণ আৰু মূল্যায়ন
কৰা অত্যন্ত জৰুৰি। যদি নীতিৰ প্ৰভাৱ যাচাই কৰাৰ সু-সংগঠিত ব্যৱস্থা নাথাকে,
তেন্তে সেই নীতি
কেৱল কাগজত সীমাবদ্ধ হৈ পৰে। সেইবাবে, ৰাজহুৱা নীতিসমূহ প্ৰস্তুতি, কাৰ্যকৰিতা, পৰ্যবেক্ষণ আৰু
মূল্যায়ন—এই চাৰিখন ধাপৰে সমন্বিতভাৱে অগ্ৰসর হয়।
২। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতিৰ অৰ্থ লিখা।
উত্তৰঃ ৰাজহুৱা নীতি সম্পৰ্কে বহু অধ্যয়ন কৰা হৈছে আৰু
বহুতো পণ্ডিতে ইয়াৰ সংজ্ঞা দিয়াৰ চেষ্টা কৰিছে। এই নীতিবোৰ চৰকাৰী ব্যৱস্থাৰ এটি
অঙ্গ আৰু জনসাধাৰণৰ কল্যাণৰ লগত জড়িত। পণ্ডিত ৰবাৰ্ট আইষ্টোনে ৰাজহুৱা নীতিক
চৰকাৰৰ বিভিন্ন বিভাগ আৰু সমাজিক পৰিৱেশৰ মাজৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্কৰ ৰূপত ব্যাখ্যা
কৰিছে।
থমাছ ডাইৰ মতে, “চৰকাৰে যিবোৰ নীতি কাৰ্যকৰী
কৰাৰ বাবে বাছি লয় বা নলয়, সেইবোৰেই চৰকাৰী নীতি।” ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল—নীতি সদায় সক্ৰিয়
পদক্ষেপ নহয়, কেতিয়াবা চৰকাৰে কোনো সমস্যা উপেক্ষা কৰাৰ সিদ্ধান্ত লোৱাৰো এক নীতিগত দিশ
থাকে।
ৰিচাৰ্ড ৰজেৰ মতে, “Public policy is not
a decision, it is a course or pattern of activity.” অর্থাৎ, ৰাজহুৱা নীতিক কেৱল
এটি সিদ্ধান্ত বুলি নক’ব, বরঞ্চ ই এক প্ৰক্ৰিয়া বা কাৰ্যকলাপৰ শৃংখল,
যাৰ জৰিয়তে চৰকাৰে
লক্ষ্য পূৰণৰ চেষ্টা কৰে।
কাৰ্ল ফ্ৰেডৰিচে বৰ্ণনা কৰিছে যে ৰাজহুৱা নীতি
হৈছে—এক ব্যক্তি, গোট বা চৰকাৰে নিজৰ পৰিৱেশৰ ভিতৰত উপলব্ধ সুবিধা আৰু সন্মুখীন বাধাসমূহ
বিবেচনা কৰি লোৱা কাৰ্যপথ, যাৰ লক্ষ্য থাকে কোনো উদ্দেশ্য পূৰণ কৰা বা
লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ চেষ্টা কৰা।
এই সকলো সংজ্ঞাৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে ৰাজহুৱা নীতি
হৈছে চৰকাৰে নিৰ্দিষ্ট লক্ষ্য পূৰণৰ বাবে লোৱা সিদ্ধান্ত আৰু সেই অনুসৰি ৰূপায়ণ
কৰা কার্যকলাপৰ পদ্ধতি। এই নীতিবোৰৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে—সামাজিক, অৰ্থনৈতিক বা
ৰাজনৈতিক সমস্যাৰ সমাধান আৰু জনসাধাৰণৰ জীৱনমান উন্নয়ন।
৩। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতিৰ প্ৰকাৰ সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিভিন্ন উদ্দেশ্য বা লক্ষ্য সফল কৰাৰ উদ্দেশ্যে
চৰকাৰে বহু প্ৰকাৰৰ নীতি গ্ৰহণ কৰে। এই চৰকাৰী নীতিসমূহ মূলতঃ দুটা প্ৰধান শ্ৰেণীত
বিভক্ত কৰিব পাৰি—(ক) বৈদেশিক নীতি আৰু (খ) ঘৰুৱা বা আভ্যন্তৰীণ নীতি।
বৈদেশিক নীতি গ্ৰহণ কৰা হয় ৰাষ্ট্ৰীয়
সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰাৰ লগতে দেশৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা আৰু অন্যান্য ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে
সুসম্পৰ্ক বজাই ৰাখিবলৈ। ই দেশখনৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্কৰ ক্ষেত্ৰত দিশ-নিৰ্দেশ
প্ৰদান কৰে।
আভ্যন্তৰীণ নীতি হ'ল এনে নীতি যিবোৰ দেশৰ
ভিতৰুৱা সমস্যা সমাধান, জনসাধাৰণৰ চাহিদা পূৰণ আৰু সামগ্ৰিক উন্নয়ন নিশ্চিত কৰাৰ বাবে গ্ৰহণ কৰা হয়।
এই নীতিসমূহৰ উদাহৰণত পৰা যায়—শিক্ষা নীতি, ঔদ্যোগিক নীতি, ভূমি নীতি, ৰাজহ নীতি, গৃহ নিৰ্মাণ নীতি
আদি।
ইয়াৰ উপৰিও, চৰকাৰে কেতিয়াবা সমাজৰ কোনো
নিৰ্দিষ্ট গোট বা শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখিও বিশেষ নীতি গ্ৰহণ কৰে,
যেনে—দলিত উন্নয়ন
নীতি, মহিলা সশক্তিকৰণ নীতি আদি।
৪ । জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি প্রস্তুতকৰণ সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰী নীতি প্ৰস্তুতকৰণ এক পৰ্যায়ভুক্ত আৰু
সংগঠিত প্ৰক্ৰিয়া, য’ত বহু বিভাগ, বিষয় আৰু কার্য জড়িত থাকে। এই নীতি প্ৰস্তুতকৰণ এক জটিল আৰু সময়সাপেক্ষ
প্ৰক্ৰিয়া, যি ধাপে ধাপে সম্পন্ন হয়।
চেম্বোৰৰ মতে, "It is a complex activity involving a pattern of
action, extending over time and involving many decisions." — অৰ্থাৎ, নীতি প্ৰস্তুতকৰণ
এটা সময়জোৰা কাৰ্যধাৰা, য’ত বহু সিদ্ধান্ত আৰু পদক্ষেপ জড়িত থাকে।
চেম্বোৰ যুক্তি দিয়ে যে নীতি গঠনৰ বাবে সময় লাগে,
আৰু ই একাধিক ধাপত
বিভক্ত থাকে। এই ধাপসমূহকেই নীতিৰ গতি (policy cycle) বুলিব পাৰি। এই
নীতিসমূহ সাধাৰণতে সামাজিক সমস্যা সমাধান কৰা, জনসাধাৰণৰ অভাৱ পূৰণ কৰা
তথা সুৰক্ষা আৰু উন্নয়নৰ উদ্দেশ্যে তৈয়াৰ কৰা হয়।
নীতিসমূহ কেতিয়াবা পূৰ্বতে চিনাক্ত কৰা সমস্যাৰ
ভিত্তিত গ্ৰহণ কৰা হয়, আৰু কেতিয়াবা সম্ভাৱ্য বিপদ বা প্রয়োজনীয়তাৰ আগতীয়াকৈ অনুমান কৰি প্ৰস্তুত কৰা
হয়। কিন্তু বহু ক্ষেত্ৰত কিছু সমস্যাই নীতি প্ৰস্তুতকৰণ প্ৰক্ৰিয়াত বাধা সৃষ্টি
কৰে—এইবোৰক নীতি বিষয়ক সমস্যা (policy issues/problems) বোলা হয়।
স্মিথৰ মতে, নীতি বিষয়ক সমস্যা হৈছে এনে এটা
পৰিস্থিতি বা চৰ্ত যিটো মানুহৰ প্ৰয়োজন পূৰণত বাধা দিয়ে বা অসন্তোষৰ সৃষ্টি কৰে,
আৰু যাৰ বাবে চৰকাৰী
হস্তক্ষেপ বা সাহায্য বিচৰা হয়। আন এক দৃষ্টিকোণৰ পৰা ক’বলৈ গ’লে, নীতি বিষয়ক সমস্যা
হৈছে এনে সামাজিক অৱস্থা যাক জনসাধাৰণৰ এক বৃহৎ অংশে হানিকাৰক, বেয়া প্ৰভাৱ
সৃষ্টিকারী বুলি মেনে লয় আৰু যাৰ প্ৰতিও তেওঁলোকে উৎকণ্ঠা প্ৰকাশ কৰে।
সেইবাবে, এনে সমস্যা সমাধানৰ
উদ্দেশ্যে চৰকাৰে গঠনমূলক পৰিৱৰ্তনৰ চিন্তা কৰে আৰু নতুন নীতি প্ৰস্তুত কৰে। এইদৰে,
নীতি প্ৰস্তুতকৰণ
হৈছে এক সংগঠিত, যুক্তিবদ্ধ আৰু সময়সাপেক্ষ প্ৰক্ৰিয়া, যি জনসাধাৰণৰ হিতৰ বাবে সুচিন্তিতভাৱে পৰিচালিত
হয়।
৫। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতিৰ মূল্যায়ন বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ চৰকাৰৰ বিভিন্ন আঁচনি আৰু প্রকল্পসমূহ বিশেষভাৱে
নিৰ্ধাৰিত গোটৰ আৰ্থ-সামাজিক উন্নয়ন সুনিশ্চিত কৰাৰ উদ্দেশ্যে ৰূপায়ণ কৰা হয়।
প্ৰতিটো আঁচনিত এক নিৰ্দিষ্ট পুঁজি অনুমোদিত থাকে, যাৰ দ্বাৰা নিধাৰিত
কাম-কাজসমূহ এটা নিৰ্ধাৰিত সময়সীমাৰ ভিতৰত সম্পাদন কৰাৰ ব্যৱস্থা থাকে।
"মূল্যায়ন" বুলিলে বুজায়—এই আঁচনিসমূহৰ বাবে
যি ধন নিৰ্দিষ্ট কৰা হৈছে, সেইটো যথাযথভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে নে নাই?
যাৰ বাবে আঁচনি হাতত
লোৱা হৈছে, সেই লোকসকল সঁচাকৈয়ে উপকৃত হৈছে নে নাই? আঁচনিসমূহ গুণগত মানদণ্ড
পূৰণ কৰি আছে নে নাই? আৰু সকলো কাম-কাজ ঠিক সময়ত সম্পন্ন হৈছে নে নাই—এই সকলো প্ৰশ্নৰ বিশ্লেষণমূলক
পৰ্যালোচনাই মূল্যায়নৰ অংশ।
মূল্যায়নৰ মাধ্যমে আঁচনি বা কাৰ্যসূচীসমূহৰ
গুণমান, সফলতা, ত্ৰুটি-বিচ্যুতি আদি চিনাক্ত কৰি তাৰ ওপৰত পুনৰ পৰ্যালোচনা কৰা হয়, যাতে ভৱিষ্যতে অধিক
কার্যকৰী ৰূপায়ণ সম্ভৱ হয়।
৬। চৰকাৰী বা ৰাজহুৱা নীতিৰ মূল্যায়নৰ উদ্দেশ্য কি?
উত্তৰঃ সামৰণি মূল্যায়নৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হৈছে—এটা
আঁচনিয়ে বা প্রকল্পই নিজৰ লক্ষ্যসমূহ কিমান পৰ্যন্ত সফলভাৱে অর্জন কৰিব পাৰিলে,
তাৰ সফলতা বা
বিফলতাৰ প্ৰধান কাৰণসমূহ কি, নিৰ্ধাৰিত ব্যয়ৰ তুলনাত অধিক ব্যয় হৈছিল নে নাই,
আৰু এই অভিজ্ঞতাৰ
পৰা ভবিষ্যতৰ বাবে কেনেধৰণৰ পাঠ আহৰণ কৰিব পাৰি—এই সকলো প্রশ্নৰ গভীৰ পৰ্যালোচনা
কৰা। এই ধৰণৰ মূল্যায়নে এক গৌণ উদ্দেশ্যো পালন কৰে, যি হ’ল আঁচনি বা প্রকল্পৰ
সফল ৰূপায়নৰ বাবে উপযুক্ত পৰামৰ্শ বা সুপাৰিশ প্ৰদান কৰা।
ইয়াৰ বিপৰীতে, চলিত মূল্যায়নৰ উদ্দেশ্য হ’ল আঁচনিত দিয়া
পথনির্দেশ অনুসৰি কার্যসমূহ সময়মতে আৰু নিৰ্ধাৰিত বাজেটৰ ভিতৰত সঠিকভাৱে সম্পাদন
কৰা হৈছে নে নাই, সেইটো নিৰীক্ষণ কৰা। যদি কার্যসমূহ আঁচনি অনুসৰি নোহোৱা দেখা যায়, তেনেহলে তাৰ
কাৰণসমূহ চিনাক্ত কৰি বিশ্লেষণ কৰা আৰু আঁচনিৰ প্ৰভাৱ আৰু ফলাফলসমূহ পৰ্যবেক্ষণ
কৰিও মূল্যায়ন সম্পন্ন কৰা।
৭। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতিৰ মূল্যায়নৰ প্ৰকাৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ চৰকাৰী নীতি বা আঁচনি মূল্যায়নৰ কেইবাটাও
উল্লেখযোগ্য প্ৰকাৰ আছে। তলত সেইবোৰৰ সংক্ষিপ্ত বিৱৰণ দিয়া হৈছে—
(১) কার্য নিৰূপণ (Performance Assessment): এই মূল্যায়নৰ জৰিয়তে আঁচনিৰ
অধীনত কিমান কাম-কাজ সম্পন্ন হ’ল তাৰ পৰিসংখ্যা সংগ্ৰহ কৰা হয়। কার্যৰ
পৰিমাণ আৰু গতি পৰ্যবেক্ষণ কৰি আঁচনিৰ অগ্ৰগতিৰ চিত্র উদঘাটন কৰা হয়।
(২) হিচাপ পৰীক্ষা (Financial Audit): এই প্ৰকাৰৰ মূল্যায়নত
আঁচনিৰ আয়-ব্যয়ৰ পৰিসংখ্যান পৰীক্ষা কৰা হয়। কিমান ধন খৰচ হ’ল আৰু সেই খৰচৰ
বিনিময়ত কিমানজন লোকে উপকৃত হ’ল, তাক বিশ্লেষণ কৰা হয়। এইটো মূল্যায়নৰ এটা মুখ্য
আৰু প্ৰাথমিক ধৰণ।
(৩) ফলাফলৰ মূল্যায়ন (Outcome Evaluation): নীতিসমূহ কাৰ্যন্বয় কৰাৰ
পিছত, সেই নীতিবোৰে নিৰ্ধারিত লক্ষ্যসমূহ কিমান পৰ্যন্ত পূৰণ কৰিলে—সেই বিষয়া
বিশ্লেষণ কৰা হয়। এই মূল্যায়নে আঁচনিৰ সফলতা বা বিফলতাৰ বাস্তৱচিত্র প্ৰতিফলিত কৰে।
(৪) খৰছ আৰু লাভৰ মূল্যায়ন (Cost-Benefit Analysis): এই মূল্যায়নৰ জৰিয়তে
আঁচনিত কৰা মুঠ খৰচ আৰু সেই বিনিময়ত লাভ হোৱা সুবিধাবোৰ তুলনা কৰা হয়। আঁচনি
খৰচকৰা ধনৰ প্ৰতিঘণ্টা উপাৰ্জন বা লাভৰ পৰিমাণ বিচাৰ কৰি তাৰ অৰ্থনৈতিক দৃষ্টিকোণৰ
সফলতা নিৰ্ণয় কৰা হয়।
(৫) সমাজৰ ওপৰত প্ৰভাৱৰ মূল্যায়ন (Social Impact Assessment): এই মূল্যায়নত কোনো
আঁচনি সমাজত সৃষ্টি কৰা ইতিবাচক বা নেতিবাচক প্ৰভাৱসমূহ অধ্যয়ন কৰা হয়। এই
মূল্যায়নে জানিবলৈ সহায় কৰে—আঁচনিখনে সমাজত কিমান সু-প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিলে,
নতুবা কিছুমান
অনাকাঙ্ক্ষিত পৰিস্থিতি জন্ম দিলে নে নাই।
এইবোৰ মূল্যায়নৰ প্ৰকাৰসমূহৰ সহায়ত সৰকাৰে
আঁচনিৰ গুণগত মান, কার্যক্ষমতা আৰু জনসাধাৰণৰ ওপৰত তাৰ প্ৰভাৱ বিচাৰ কৰি পৰৱৰ্তী আঁচনিসমূহ অধিক
কার্যকৰীভাৱে ৰূপায়ণ কৰাৰ বাবে উপযুক্ত পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
৮। প্ৰশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ গণতান্ত্রিক শাসনব্যৱস্থাত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ
হৈছে প্রশাসনিক সফলতাৰ মূল আধাৰ। গণতন্ত্রত ক্ষমতাৰ উৎস হৈছে জনতা, আৰু সেইবাবে সকলো
চৰকাৰী সিদ্ধান্ত, কাম-কাজ তথা আঁচনিৰ পৰিচালনাত জনসাধাৰণক অন্তৰ্ভুক্ত নকৰাকৈ পৰিপূৰ্ণ
গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থা গঢ়ি তুলিব নোৱাৰি। যিসকলৰ বাবে প্রশাসনৰ সৃষ্টি, সেইসকলক বাদ দি যদি
প্রশাসন চলি থাকে, তেন্তে তাৰ ফল স্বৰূপ গণতান্ত্ৰিক ধাৰণাই ক্ষুণ্ণ হয়। সেয়ে, জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয়
অংশগ্ৰহণৰ জৰিয়তে প্রশাসনিক সিদ্ধান্তসমূহ অধিক জনমুখী আৰু ফলপ্ৰসূ হৈ উঠে। এই
ধৰণৰ অংশগ্ৰহণেই প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্রক এক যোগানকাৰী (Participatory) গণতন্ত্রলৈ পৰিণত
কৰে।
যোগদান হৈছে ৰাজনৈতিক বিকাশৰ এক
কেন্দ্ৰীয় সমস্যাৰূপে বিবেচিত। গাব্ৰিয়েল এলম’শু আৰু জি. বি. পাৱেলৰ মতে, কোনো সমাজত বিভিন্ন
গোট বা সমাজ-উপগোটে যেতিয়া ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ
কৰে বা চাপ সৃষ্টি কৰে, সেই প্ৰক্ৰিয়াটোকেই যোগদান (Participation) বুলি কোৱা হয়।
সেইবাবে, ৰাজনৈতিক বিকাশৰ বিভিন্ন পৰ্যায় আৰু স্তৰ জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ গভীৰতা আৰু
বিস্তাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
চৰকাৰৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত জাৰি কৰা উন্নয়নমূলক
আঁচনি আৰু কাৰ্যসূচীসমূহৰ সফল ৰূপায়নৰ ক্ষেত্ৰত জনসাধাৰণৰ স্বেচ্ছাসেৱী আৰু জ্ঞাত
অংশগ্ৰহণ একান্ত প্ৰয়োজনীয়। সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ স্তৰত সমাজৰ সদস্যসকলৰ স্বতঃস্ফূর্ত
অংশীদাৰিত্ব, নিজস্ব অভিজ্ঞতা আৰু মতামত আগবঢ়োৱাটোকেই যোগদান বুলি ক’ব পাৰি। এই
অংশগ্ৰহণে গণতান্ত্রিক শাসনব্যৱস্থাত জনসাধাৰণৰ সাৰ্বভৌম ভূমিকাৰ প্ৰতিফলন ঘটায়।
ফলত, প্রশাসনিক ক্ষেত্ৰত গৃহীত উন্নয়নমূলক কার্যসূচীসমূহত জনসাধাৰণৰ সহযোগ আৰু
মতামত গণ্য হোৱাটো এক গঠনমূলক আৰু প্রয়োজনীয় দিশ হিচাপে বিবেচিত হয়।
৯। প্রশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ প্ৰশাসনৰ সফলতা নিশ্চিত কৰিবলৈ জনসাধাৰণৰ
অংশগ্ৰহণ এক প্ৰাথমিক আৰু অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান। অৰ্থাৎ, জনগণৰ সক্ৰিয়
অংশগ্ৰহণ অবিহনে কোনো প্রশাসনিক ব্যৱস্থা সম্পূৰ্ণ সফল হ’ব নোৱাৰে। এই দৃষ্টিভংগীৰ
পৰা চাবলৈ গ’লে দেখা যায় যে, প্রশাসনত জনসাধাৰণৰ প্ৰকৃত যোগদান অতি প্ৰয়োজনীয়।
কিন্তু প্ৰায়সময়তে লক্ষ্য কৰা যায় যে, জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ
কেৱল আলংকাৰিক ৰূপত সীমাবদ্ধ থাকে—য’ত বাহ্যিকভাৱে তেওঁলোকৰ উপস্থিতি থাকিলেও,
সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ বা
আঁচনিৰ ৰূপায়ণত সঁচাকৈয়ে তেওঁলোকৰ কোনো ভূমিকা নাথাকে। এনে ধরনের ‘উপস্থাপনমূলক’
অংশগ্ৰহণত উন্নয়নমূলক কাম-কাজৰ গতি মন্থৰ হয়। সেয়েহে, বাস্তৱভিত্তিক আৰু কাৰ্যকৰী
অংশগ্ৰহণকেই প্রশাসনত অধিক গুৰুত্ব দিয়া উচিত।
যেতিয়া সাধাৰণ নাগৰিকে চৰকাৰ বা প্ৰশাসনৰ
কাৰ্যকলাপত নিজে অংশ লৈ নিজস্ব মতামত, অভিজ্ঞতা বা সহযোগিতাৰে উন্নয়ন প্ৰচেষ্টাত
অংশীদাৰ হয়, তেতিয়াহে তাক জনসাধাৰণৰ সঁচা অংশগ্ৰহণ বুলি কোৱা হয়। এই অংশগ্ৰহণ
বিভিন্ন স্তৰত—নিৰ্বাচনী, পৰিকল্পনা, নিৰীক্ষা বা ৰূপায়ণ—বিস্তৃত
হ’ব পাৰে।
এনে অংশগ্ৰহণ এক সামূহিক, স্বতঃস্ফূর্ত আৰু ধাৰাবাহিক
প্ৰচেষ্টাৰ ফল। এই ক্ষেত্ৰত জনসাধাৰণে নিজৰ জীৱনৰ মানদণ্ড উন্নয়ন কৰাৰ উদ্দেশ্যে
নিজেই লক্ষ্য স্থিৰ কৰে, সম্পদ সংগ্ৰহ কৰে আৰু আঁচনি ৰূপায়ণত সক্ৰিয়ভাৱে
ভাগ লয়। এই ধৰণৰ অংশগ্ৰহণ চৰকাৰী বিষয়া বা আঁচনি-প্ৰস্তুতকাৰীসকলৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা
‘শীৰ্ষ-নিম্ন’ (top-down) ধৰণৰ অংশগ্ৰহণতকৈ বেলেগ আৰু বহু ক্ষেত্ৰতেই অধিক
ফলপ্ৰসূ।
সেয়েহে, প্ৰশাসন যদি সঁচাকৈয়ে জনমুখী আৰু সফল হ’ব বিচাৰে,
তেন্তে ইয়াত
জনসাধাৰণৰ জ্ঞান, অভিজ্ঞতা, প্ৰয়োজন আৰু আশা-আকাংক্ষা আদিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক অন্তৰ্ভুক্তিমূলক, সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ
নিশ্চিত কৰা একান্ত প্ৰয়োজন।
১০। জনসাধাৰণৰ অভাৱ-অভিযোগ দূৰিকৰণৰ বাবে প্রশাসনে কি কি ব্যৱস্থা ল'ব লাগে? দুটা পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ যিকোনো গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰৰ মুখ্য দায়িত্ব হৈছে
জনসাধাৰণৰ অভাৱ-অভিযোগবোৰৰ প্ৰতিকাৰ কৰি তেওঁলোকৰ উন্নতি আৰু কল্যাণ নিশ্চিত কৰা।
জনতাৰ আশা-আকাংক্ষাৰ প্ৰতিফলন আৰু সঁচা গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধ কায়েম কৰিবলৈ চৰকাৰে
বিভিন্ন ধৰণৰ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰে।
এই উদ্দেশ্যে চৰকাৰে তলত উল্লিখিত ব্যৱস্থাসমূহ গ্ৰহণ কৰিব পাৰে—
(ক) জনসাধাৰণৰ অভাৱ-অভিযোগ নিষ্পত্তিৰ বাবে এক সুসংগঠিত আৰু ফলপ্ৰসূ ব্যৱস্থা গঢ়ি
তোলা, যেনে অভিযোগ পঞ্জীয়নৰ সুবিধা, তদন্ত আৰু তৎপৰতাৰে সমস্যাৰ সমাধান নিশ্চিত কৰা।
(খ) বিভিন্ন স্তৰত নাগৰিক সমিতি বা জনপ্ৰতিনিধি গঠন কৰি তেওঁলোকৰ জৰিয়তে প্ৰশাসনৰ
সৈতে এক সুসম্পর্ক স্থাপন কৰা। এই সমিতিসমূহে জনসাধাৰণৰ প্ৰয়োজন, মতামত আৰু সমস্যাবোৰ
চৰকাৰলৈ পঠিয়াই দিব পাৰে, লগতে প্ৰশাসনিক কাম-কাজত সক্ৰিয়ভাৱে অংশ গ্ৰহণো
কৰিব পাৰে।
এই ধৰণৰ ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ সৈতে
এক প্ৰতিক্ৰিয়াশীল আৰু অংশীদাৰিত্বমূলক সম্পৰ্ক গঢ়ি তুলিব পাৰে, যি সফল গণতন্ত্ৰৰ এক
অবিচ্ছেদ্য অংগ।
১১। সফল নীতি ৰূপায়ণৰ পাঁচটা প্ৰধান চর্ত লিখা।
উত্তৰঃ নীতিৰ সফল ৰূপায়ণৰ পেছত বহুতো গুৰুত্বপূৰ্ণ
অভিযান, পদ্ধতি, সময় আৰু সম্পদ জড়িত থাকে। প্ৰসিদ্ধ পণ্ডিত Sabatier আৰু Mazmanian-এ ফলদায়ক নীতি
ৰূপায়ণৰ বাবে পাঁচটা মৌলিক চর্ত বা শর্ত চিহ্নিত কৰিছে, যিবোৰ নীতিৰ কার্যকৰী
ৰূপায়ণত সহায়ক হয়। সেই চর্তসমূহ তলত দিয়া হ’ল—
(ক) কার্যসূচীবোৰ এইধৰণৰ সুদৃঢ় তত্ত্বৰ ওপৰত আধাৰিত হ’ব লাগে, যি লক্ষ্য গোটৰ আচৰণ
পৰিবৰ্তনৰ সৈতে জড়িত থাকে। এই তত্ত্বে স্পষ্টভাৱে দেখুৱাব লাগে যে, আচৰণৰ পৰিৱৰ্তনৰ
জৰিয়তে নীতিগত লক্ষ্যত উপনীত হ’ব পৰা যাব।
(খ) কাৰ্যসূচীৰ সফল ৰূপায়নৰ বাবে ই সক্ৰিয়ভাৱে সংগঠিত গোটসমূহৰ লগতে কিছুমান মুখ্য
বিধান-নির্মাতাৰ দ্বাৰাও সমৰ্থিত হ’ব লাগিব। অর্থাৎ, সামাজিক তথা ৰাজনৈতিক
পৃষ্ঠপোষকতা নিশ্চিত হ’ব লাগিব।
(গ) লিখিত আইনে বিস্তৃতভাৱে নীতি-নির্দেশনা প্ৰদান কৰিব লাগে, যাতে নীতি ৰূপায়ণৰ
প্ৰক্ৰিয়াৰ গাঁথনি স্পষ্ট হয়। ইয়াৰ জৰিয়তে লক্ষ্য গোটে নিজৰ সুবিধামতে নীতি বেয়াকৈ
ব্যৱহাৰ নকৰাকৈ সঠিক দিশে পরিচালিত হ’ব পাৰে।
(ঘ) যিসকল সংস্থা নীতি ৰূপায়ণত নিয়োজিত, তাৰে নেতাসকলৰ পৰিচালনাগত আৰু ৰাজনৈতিক দক্ষতা
উচ্চ স্তৰৰ হ’ব লাগিব। লগতে, তেওঁলোকে সংবিধানত উল্লিখিত লক্ষ্যসমূহ প্ৰতি
দৃঢ় সংকল্প আৰু প্ৰতিশ্ৰুতিৰে আগবাঢ়িব লাগিব।
(ঙ) যদি নীতি বিতৰ্কৰ বিষয়বস্তু হয় বা সময়ৰ লগে লগে সামাজিক, অৰ্থনৈতিক বা ৰাজনৈতিক পৰিৱেশত পৰিৱৰ্তন ঘটে, তেনেহ’লে সেই পৰিৱর্তনৰ মাজতো মূল লক্ষ্যসমূহ প্ৰতি অগ্ৰাধিকাৰ বজাই ৰখা প্ৰয়োজন। সময়ৰ প্ৰবাহত এই অগ্ৰাধিকাৰ যেন ধ্বংস নহয়, সেইটো নিশ্চিত কৰা দৰকাৰ।
► ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি মানে কি? ৰাজহুৱা বা চৰকাৰী নীতিৰ প্ৰকৃতি সম্বন্ধে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ‘চৰকাৰী’ বা ‘লোক নীতি’ (Public Policy) এটা শৈক্ষিক বিষয়
হিচাপে ১৯৫০ চনৰ পৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান লাভ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে আৰু তাৰপাছত এই
বিষয়টোৱে নতুন গতিও লাভ কৰে। আজিও ই সমাজবিজ্ঞানৰ এটা স্বতন্ত্ৰ বিষয় হিচাপে পূৰ্ণ
স্বীকৃতি লাভৰ বাবে আগবাঢ়ি গৈ আছে।
আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনত ‘জন নীতি’ শব্দটোৰ ব্যৱহাৰ
অহৰহ দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে—শিক্ষানীতি, ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য আঁচনি, কৃষিনীতি, বৈদেশিক নীতি (যেনে
আমেৰিকা বা ফ্ৰান্সৰ), মজুৰি নীতি আদি। এই সকলোবোৰতে চৰকাৰৰ দ্বাৰা গ্ৰহণ কৰা আৰু বাস্তবায়িত
নীতিসমূহ বুজোৱা হয়।
জন নীতি হ’ল সেই নীতিসমূহ যিবোৰ চৰকাৰী সংস্থা বা বিষয়াসকলে গ্ৰহণ আৰু ৰূপায়ণ কৰে। ডেভিড ইষ্টন-ৰ মতে,
"জন নীতি হৈছে গোটেই সমাজৰ বাবে মূল্যবোধৰ এক কর্তৃত্বসূচক বণ্টন।" তেঁও
বুজাব খুজিছে যে, নীতিসমূহ নিৰ্মাণ আৰু ৰূপায়ণ কৰে ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ বিভিন্ন আধিকাৰিক সংস্থা
যেনে—আইন প্ৰণেতা, কাৰ্যপালিকা, আদালত, প্ৰশাসক, আৰু বুৰোক্ৰেটসকল। জন ডিউইৰ মতে, “জন নীতিয়ে জনসাধাৰণৰ
সমস্যাবোৰ প্রতিফলিত কৰে।” আৰু থমাচ ডাইৰ মতে, “জন নীতি হ’ল সেইবোৰ নীতি
যিবোৰ চৰকাৰে কৰিব বা নকৰিব বুলিয়ে নিৰ্ণয় কৰে।”
এটা জন নীতি—
- সাধাৰণ বা বিশেষ,
- বিস্তৃত বা সংকীর্ণ,
- সহজ বা জটিল,
- ৰাজহুৱা বা ব্যক্তিগত,
- লিখিত বা অলিখিত,
- পৰিমাণগত বা গুণগত,
- স্পষ্ট বা অস্পষ্ট—হ’ব পাৰে।
চৰকাৰে কোনো কাৰ্য্য বা উদ্দেশ্য ৰূপায়ণৰ বাবে
জন নীতি গ্ৰহণ কৰে, যাক তেওঁলোকৰ কাৰ্যকলাপৰ নিৰ্দেশক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
বহু সময়ত জন নীতি যথেষ্ট স্পষ্ট হয়, বিশেষকৈ যেতিয়া সেই
নীতি এখন আইন, নিয়ম বা পৰিকল্পনাৰ লগত সম্পৃক্ত থাকে। এনে ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ উচ্চতম ন্যায়ালয়ে
কেতিয়াবা সংবিধানৰ কোনো অনুচ্ছেদৰ নতুন ব্যাখ্যা আগবঢ়াই নীতি নিৰ্মাণৰ এক নতুন পথ
দেখুৱায়।
বিকাশমূলক নীতি (Developmental
Policy) জন নীতিৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা। ইয়াৰ অন্তর্গত হয়—সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক
উন্নয়ন, সমতা, স্বাধীনতা, আত্মনিৰ্ভৰশীলতা আদি। কোনো কোনো নীতি সংকীর্ণ পৰিসৰত প্ৰযোজ্য হয়, যেনে পৰিয়াল
পৰিকল্পনা নীতি, আৰু কোনো কোনো নীতি ৰাষ্ট্ৰৰ সকলো নাগৰিকৰ ওপৰত প্ৰযোজ্য হয়।
আধুনিক ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাসমূহত জন নীতি
উদ্দেশ্য-প্ৰণোদিত আৰু সচেতনভাৱে নিৰ্মিত হয়। এই নীতি ধনাত্মক (Positive) বা ঋণাত্মক (Negative)
হ’ব পাৰে—
- ধনাত্মক নীতি হৈছে তেনেসকল কাৰ্যকলাপ যাৰ জৰিয়তে চৰকাৰে
কোনো সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ এক প্ৰচেষ্টা কৰে।
- ঋণাত্মক নীতি হৈছে তেনেসকল সিদ্ধান্ত য’ত চৰকাৰে
সচেতনভাৱে কিছুমান কাম নকৰিবলৈ সিদ্ধান্ত লয়।
জন নীতিৰ এটা যুক্তিসম্মত আৰু বৈধ গুণ থাকে, যাৰ বাবে নাগৰিকে
তাক স্বীকাৰ কৰে। এই গুণৰ ফলত জন নীতিৰে গঠিত চৰকাৰী ব্যৱস্থাই ব্যক্তিগত
সংস্থাবোৰৰ পৰা পৃথকতা লাভ কৰে।
সঁচাকৈয়ে জন নীতি হৈছে চৰকাৰৰ উদ্দেশ্য, কাৰ্য্য, আৰু নাগৰিকৰ জীৱনত
তাৰ প্ৰভাৱৰ এক প্ৰতিফলন, যি ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক ব্যৱস্থাৰ গতি-প্ৰকৃতিৰ
অন্যতম পৰিচায়ক।
২। 'ৰাজহুৱা বা চৰকাৰী নীতি'ৰ অৰ্থ আৰুপৰিসৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ জননীতি (Public Policy) বা চৰকাৰী নীতিৰ অধ্যয়ন
বৰ্তমান সময়ত সমাজবিজ্ঞানৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা হিচাপে বিবেচিত হৈছে। এই বিষয়টোৱে
চৰকাৰী নীতিসমূহ, সিহঁতৰ উদ্দেশ্য, কাৰ্যপদ্ধতি আৰু ফলাফলসমূহৰ বিশ্লেষণ আৰু মূল্যায়ন কৰে। ১৯৫০ চনৰ পৰা জননীতি
এক শৈক্ষিক শাখা হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰে আৰু সময়ৰ সৈতে এই বিষয়টোৱে নতুন গতি আৰু
বিস্তাৰ লাভ কৰিছে। যদিও এতিয়াও ই পূৰ্ণৰূপে স্বীকৃত শাখা নহয়, তথাপি সমাজবিজ্ঞানৰ
ভিতৰত ই বিশেষ স্থান লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনত ‘জননীতি’ শব্দৰ ব্যৱহাৰ
সঘনাই দেখা যায়—যেনে শৈক্ষিক নীতি, ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য আঁচনি, কৃষি নীতি, বৈদেশিক নীতি,
মজুৰি নীতি আদি।
জননীতি হৈছে এনে নীতিৰ সমষ্টি যিবোৰ চৰকাৰী সংস্থা আৰু বিষয়া-কৰ্মচাৰীয়ে গ্ৰহণ কৰে
আৰু ৰূপায়ণ কৰে।
জননীতিৰ সংজ্ঞা
- ডেভিড ইষ্টনৰ মতে: “জননীতি হৈছে গোটেই সমাজৰ বাবে
মূল্যবোধৰ কর্তৃত্বসূচক বিতৰণ।”
- জন ডিউইৰ মতে: “জননীতি জনসাধাৰণৰ সমস্যা আৰু প্ৰতিক্ৰিয়াৰ
প্ৰতিফলন।”
জননীতিৰ পৰিসৰ অতি ব্যাপক। আধুনিক সময়ত
প্রযুক্তিবিদ্যা, নগৰীকৰণ, ঔদ্যোগিকীকৰণ আদিৰ বেছিকৈ প্ৰভাৱ দেখা গৈছে, যাৰ ফলত চৰকাৰৰ ওপৰত জনতাৰ
অধিক হেঁচা পৰিছে। অধিকাংশ বিকাশমুখী ৰাষ্ট্ৰত চৰকাৰে শান্তি-সুৰক্ষা, বিবাদ মীমাংসা,
প্ৰাথমিক সেৱা
প্ৰদানৰ বাহিৰে ৰাজহুৱা খণ্ডৰ মুখ্য নিয়ন্ত্ৰক আৰু সমাজ-অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ মূল চালক
হিচাপে ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে।
চৰকাৰে বিভিন্ন খণ্ডত—যেনে, শিক্ষা, স্বাস্থ্য, যাতায়াত, পানী যোগান, আৰক্ষী ব্যৱস্থা,
বাসগৃহ, কৰ ব্যৱস্থা,
পৰিৱেশ সংৰক্ষণ,
মুদ্রাস্ফীতি
নিয়ন্ত্ৰণ, বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তি আদি—সক্রিয়ভাৱে জননীতি ৰূপায়ণ কৰি আহিছে। এইবোৰে জননীতিক
জনজীৱনৰ প্ৰতিটো পৰ্য্যায়ত সঘনভাৱে সম্পৃক্ত কৰি তুলিছে।
মিচেল টেইজৰ মতে, জননীতি নাগৰিকৰ জীৱনচক্ৰৰ সকলো পৰ্য্যায়ত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে,
চৰকাৰী বিদ্যালয়ত
শিক্ষা, পানী যোগান, আৰক্ষীৰ দ্বাৰা নিৰাপত্তা প্ৰদান, যাতায়াতৰ সুবিধা আদিৰে নাগৰিকৰ দৈনন্দিন জীৱন
গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত হয়।
জননীতিৰ প্ৰধান শাখাসমূহ (Types of Public Policy):
(ক) বিতৰণমূলক নীতি বিষয় (Distributive Policy): এই নীতিৰ অধীনত সম্পদ বা
সুবিধাসমূহ নতুনকৈ বিতৰণ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে—বিভিন্ন উন্নয়ন আঁচনি, পুৰস্কাৰ, ভাৰা অনুদান আদিৰ
যোগান।
(খ) পুনৰ বিতৰণমূলক নীতি বিষয় (Redistributive Policy): উপস্থিত সম্পদসমূহ
পুনৰ বিতৰণ কৰা হয় যাতে ধনী আৰু গৰীবৰ মাজত সাম্যতা আনি সামাজিক ন্যায় প্ৰতিষ্ঠা
কৰা যায়। উদাহৰণ—বৃদ্ধ পেঞ্চন, গৰীবক বিত্তীয় সহায়, ন্যায্য মূল্যৰ দোকান
ইত্যাদি।
(গ) নিয়ন্ত্ৰণকাৰী নীতি বিষয় (Regulatory Policy): এই নীতিৰ উদ্দেশ্য হৈছে
সামাজিক, অৰ্থনৈতিক বা ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত আচৰণ বা প্ৰক্ৰিয়াক নিয়ন্ত্ৰণ কৰা।
উদাহৰণ—পৰিবেশ সংৰক্ষণ আইন, খাদ্য সুৰক্ষা আইন।
(ঘ) অংশদানকাৰী বা উপাদানকাৰী নীতি বিষয় (Constituent or Structural
Policy): এই নীতিসমূহে নতুন সংস্থা বা প্ৰতিষ্ঠান গঠন, পুনৰ গঠন বা পৰিচালনা আদিৰ
সৈতে জড়িত। উদাহৰণ—নতুন মন্ত্ৰণালয় গঠন, স্বায়ত্তশাসিত সংস্থা স্থাপন।
(ঙ) বিবাদমূলক নীতি বিষয় (Conflictual Policy): এই নীতিৰ উদ্দেশ্য হৈছে
সমাজত উদ্ভৱ হোৱা বিবাদক কেন্দ্ৰ কৰি বিকল্পপথ নিৰ্ধাৰণ কৰা। কোবে আৰু এল্ডাৰৰ মতে,
এই নীতিয়ে বিবাদ
সৃষ্টি হোৱা বিষয়সমূহ চিনাক্ত কৰি সমাধানৰ পথ সুগম কৰে।
এইদৰে, জননীতি বর্তমান সময়ত সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু
অৰ্থনৈতিক জীৱনৰ এটা অবিচ্ছেদ্য অংগ হৈ পৰিছে। জননীতিৰ সঠিক অধ্যয়ন আৰু বিশ্লেষণৰ
দ্বাৰাই জনকল্যাণমূলক চৰকাৰ গঠন সম্ভৱ।
৩। নীতি ৰূপায়ণ বুলিলে কি বুজা? নীতি ৰূপায়ণৰ প্ৰধান উপাদানবোৰ কি কি? নীতিৰ ফলদায়ক ৰূপায়ণৰ বাবে কি কি কৌশল প্রয়োগকৰা হয়?
উত্তৰঃ বিকাশৰ প্ৰক্ৰিয়া সফলভাৱে আগবঢ়াবলৈ নীতি ৰূপায়ণ
এক অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ কাৰক। চৰকাৰৰ কৌশল, লক্ষ্য, আৰু সংগঠনতান্ত্ৰিক
ব্যৱস্থা যতেই সুদৃঢ় নহওক কিয়, যদি সেই নীতিসমূহ যথাযথভাৱে ৰূপায়ণ নহয়, তেন্তে সফলতা
অসম্ভৱ। নীতি ৰূপায়ণৰ দ্বাৰা মূল উদ্দেশ্যবোৰ কার্য্যৰূপত ৰূপান্তৰিত হয়। ই এক
সেতুৰ দৰে, যিয়ে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ পৰা কাৰ্য্য্য প্ৰয়োগলৈ পথ দেখুৱায়।
নীতি ৰূপায়ণ হৈছে চৰকাৰী বা ব্যক্তিগত নীতিসমূহক
বাস্তৱত কাৰ্য্যত ৰূপান্তৰ কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া। ই সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ আৰু কাৰ্য্য্য
প্ৰয়োগৰ মাজৰ সংযোগস্থল। প্ৰেচমেন আৰু উইল্ডাভস্কি মতে, এই প্ৰক্ৰিয়াই লক্ষ্য
স্থাপন আৰু সেই লক্ষ্য অৰ্জনৰ কাৰ্য্যসমূহৰ মাজত আন্তঃসম্পর্ক স্থাপন কৰে।
নীতি ৰূপায়ণ প্ৰক্ৰিয়াত কেইবাটাও উপাদান
অন্তর্ভুক্ত হয়। উদাহৰণস্বৰূপ, স্বাস্থ্য নীতি ৰূপায়ণৰ বাবে প্ৰয়োজন হয়—
- পর্যাপ্ত মানব সম্পদ
- বিত্তীয় সহায়
- সময় আৰু প্ৰযুক্তি
- সঠিক প্রতিষ্ঠান বা সংস্থা
বাৰেট আৰু ফাজেৰে মতে, নীতি ৰূপায়ণৰ সফলতা নিম্নলিখিত বিষয়সমূহত
নিৰ্ভৰশীল—
(ক) কি কৰিব বিচৰা হৈছে সেই বিষয়ে স্পষ্ট জ্ঞান
(খ) প্ৰয়োজনীয় সম্পদৰ উপলব্ধতা
(গ) লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ সম্পদ শৃঙ্খলিত আৰু নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ সামৰ্থ
(ঘ) দায়িত্বত থকা ব্যক্তিৰ দক্ষতা আৰু প্ৰত্যাশা বিষয়ে স্পষ্ট যোগাযোগ
নীতিৰ সফল ৰূপায়ণৰ বাবে বিশেষভাৱে প্ৰয়োজন হয়—
- বৈষয়িক আৰু বিত্তীয় সম্পদ
- প্ৰশাসনিক সক্ষমতা
- ৰাজনৈতিক, ন্যায়িক, আৰু সাংবিধানিক সমৰ্থন
এলবাৰ্ট উৱাটাৰষ্টোনে সফল ৰূপায়ণৰ বাবে তলত উল্লেখিত কৌশলসমূহ আগবঢ়াইছে—
নীতি ৰূপায়ণৰ সফলতাৰ বাবে সঠিক সময় নিৰ্ধাৰণ আৰু
কামৰ সুচিন্তিত অনুসূচীকৰণ অত্যন্ত প্রয়োজনীয়। এই ক্ষেত্ৰত ব্যৱহৃত কৌশলসমূহ হ’ল—
- জটিল পথ প্ৰক্ৰিয়া (complex path process)
- কার্যসূচী মূল্যায়ন
- পুনৰীক্ষণ পদ্ধতি
- গ্ৰাফ বা ৰেখাচিত্ৰৰ সহায়ত পৰিকল্পনা
বিকাশৰ বাবে লোক প্রশাসনৰ সফলতা মূলত নীতি
ৰূপায়ণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। কোনো নীতিয়ে কেৱল কাগজত সীমাবদ্ধ হৈ থাকিলে তাৰ কোনো
প্ৰভাৱ সমাজত পৰে না। সেয়ে, বাস্তৱভিত্তিক, সংগঠিত আৰু পৰিকল্পিত
ৰূপায়ণৰ দ্বাৰা নীতিসমূহৰ সুফল জনসাধাৰণলৈকে লৈ যোৱা হ’লেই চৰকাৰী প্ৰচেষ্টাসমূহ
সফল হ’ব।
৪। জন নীতিবোৰ আৰু চৰকাৰী কাৰ্যবোৰ ৰূপায়ণ কৰা প্ৰধান সংস্থাবোৰ কি কি? বর্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ লোক প্রশাসনৰ মুখ্য দায়িত্ব হ'ল জন নীতিৰ সফল
ৰূপায়ণ নিশ্চিত কৰা। কোনো নীতিৰ সঠিক বাস্তবায়ন হ'লে, সেই নীতিয়ে লক্ষ্য অৰ্জন
কৰিব নোৱাৰে। ভাৰতবৰ্ষত নীতি ৰূপায়ণ এক জটিল প্ৰক্ৰিয়া, য’ত বিভিন্ন শাখা, সংগঠন আৰু অংগ
সক্ৰিয়ভাৱে জড়িত থাকে। এইসকল সংস্থাই বিভিন্ন পদ্ধতিৰে চৰকাৰী নীতি আৰু কাৰ্যসূচীৰ
ৰূপায়ণত সহায় কৰে। জন নীতি ৰূপায়ণত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰা কিছুমান মুখ্য
সংস্থাৰ বিৱৰণ তলত দিয়া হ’লঃ
(১) আমোলাতন্ত্র আৰু প্ৰশাসনীয় সংগঠনসমূহঃ আমোলাতন্ত্র হৈছে চৰকাৰৰ
এটা অ-নির্বাচিত, আইনীয় ভিত্তিত গঠিত প্ৰশাসনীয় গাঁঠনি। এই বিষয়াসকলে বিভাগভিত্তিক গঠন সংগঠনৰ
মাজেৰে চৰকাৰৰ দৈনন্দিন কাৰ্য্য সমাধা কৰে। আমোলাতন্ত্রই চৰকাৰৰ টকা-পইচা, সামগ্ৰী, মানৱ সম্পদ আৰু
আইনীয় ক্ষমতা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ইয়াৰ দ্বাৰা নীতি ৰূপায়ণৰ প্ৰচেষ্টা চলায়, যদিও বহু সময়ত ই ৰঙা
ফিতাৰ নিয়ম-কানুন, জটিলতা আৰু সময়ক্ষেপণৰ বাবে সমালোচিত হয়।
আইনসভাই গৃহীত নীতিৰ বাস্তবায়নৰ দায়িত্ব
প্ৰশাসনীয় গাঁঠনিসকলৰ ওপৰত দিয়ে। স্বচ্ছ, জৱাবদিহিমূলক আৰু প্ৰভাৱশালী ৰূপায়ণ নিশ্চিত
কৰিবলৈ কাৰ্যপালিকাই আমোলাতন্ত্ৰৰ ওপৰত নিৰীক্ষণ ৰাখিব লাগে।
(২) বিধায়নী অংগসমূহঃ যেতিয়া জন নীতি গৃহীত হয়, তেতিয়া ইয়াৰ বাস্তবায়নত
বিধায়নী অংগসকলৰো গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা থাকে। বিধায়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা আইনসভাই
প্ৰশাসনীয় গাঁঠনিত প্ৰভাৱ পেলায়।
- পৰীক্ষা আৰু নিয়ন্ত্ৰণ ক্ষমতা: সংসদে বাজেট,
কৰ নিৰ্ধাৰণ আৰু ব্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰে।
- কমিটিসমূহৰ ভূমিকা: চৰকাৰী হিসাপ কমিটি, আনুমানিক ব্যয়
কমিটি আদিয়ে নীতি ৰূপায়ণত পৰ্যবেক্ষক হিচাপে কাম কৰে।
- প্ৰশাসনিক স্বেচ্ছাচাৰিতা ৰোধ: আইনসভাই
বিভিন্ন প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে শাসনত স্বচ্ছতা বজাই ৰাখে।
(৩) বিচাৰ বিভাগীয় অংগসমূহঃ ভাৰতবৰ্ষৰ সংবিধান মতে, উচ্চতম ন্যায়ালয় আৰু
ৰাজ্যিক উচ্চ ন্যায়ালয়সমূহে নীতি ৰূপায়ণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ওপৰত ন্যায়িক পৰ্যবেক্ষণ ৰখে।
- আইনৰ প্ৰয়োগ: পৰিৱেশ সংৰক্ষণ, আয়কৰ, অপৰাধ প্ৰতিৰোধ ইত্যাদি ক্ষেত্ৰত আদালতে আইন বলবৎ কৰাৰ দায়িত্ব লয়।
- ন্যায়িক পৰ্যালোচনা: সংবিধানে আদালতক বিধায়নী অংগৰ সিদ্ধান্তৰ
ন্যায়সংগততা পৰীক্ষা কৰাৰ ক্ষমতা দিয়ে।
- স্বেচ্ছাচাৰিতা ৰোধ: বিশেষ প্রশাসনিক বিচাৰালয়সমূহে নাগৰিকসকলক
স্বেচ্ছাচাৰিতাৰ বিপক্ষে ন্যায়ৰ সুযোগ দিয়ে।
(৪) স্বাৰ্থগোষ্ঠীসমূহঃ স্বাৰ্থগোষ্ঠী হ’ল বিভিন্ন সামাজিক, অৰ্থনৈতিক বা
ৰাজনৈতিক গোট যিয়ে নিজৰ উদ্দেশ্য পূৰণৰ বাবে চৰকাৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়।
- নীতি ৰূপায়ণত হস্তক্ষেপ: প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে এই গোষ্ঠীসমূহে
নীতি গঠনত সহায় কৰে।
- দৃশ্যমান ক্ষেত্ৰ: পৰিৱেশ নীতি, কৃষি নীতি,
ভূমি ব্যৱস্থাপনা আদিত এইসকল গোষ্ঠীৰ প্ৰভাৱ দেখা যায়।
- বিবাদ নিয়ন্ত্ৰণ: স্বাৰ্থগোষ্ঠীৰ অন্তর্ভুক্তিকৰণে নীতিগত
বিবাদসমূহ সমাধানৰ পথ প্ৰসস্ত কৰে, যদিও ই স্বেচ্ছাচাৰী প্ৰভাৱৰ আশঙ্কাও
সৃষ্টি কৰে।
(৫) সাম্প্ৰদায়িক গোষ্ঠী আৰু স্থানীয় সংস্থাবোৰঃ ভাৰতত পঞ্চায়তী ৰাজ
ব্যৱস্থা আৰু বিভিন্ন স্থানীয় স্বেচ্ছাসেৱী সংস্থাসমূহও জন নীতি ৰূপায়ণত সহায় কৰে।
- সংবিধানিক দিশ: সংবিধানৰ অনুচ্ছেদ ৪০ মতে, গাঁও পঞ্চায়তসমূহক স্বায়ত্ব শাসনৰ ক্ষমতা প্ৰদান কৰা ৰাষ্ট্ৰীয় দায়িত্ব।
- ভূমিকা: এই গোষ্ঠীসমূহে গাঁওৰ পৰ্যায়ত কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ
কাৰ্যসূচী বাস্তৱায়নৰ দায়িত্ব লয়।
- সীমাবদ্ধতা: যদিও সাম্প্ৰদায়িক সংস্থাসকলৰ স্থানীয়
জীৱনত প্ৰভাৱ থাকে, তদুপৰি তেওঁলোকৰ প্ৰভাৱ সীমিত হ’ব পাৰে।
(৬) ৰাজনৈতিক গাঁঠনি আৰু কাৰ্যপালিকাৰ প্রভাৱঃ জন নীতিৰ ৰূপায়ণত ৰাজনৈতিক
দল আৰু চৰকাৰী গাঁঠনিৰ সম্পৃক্ততা একান্ত প্রয়োজনীয়।
- ৰাজনীতিবিদসকলৰ ভূমিকা: ৰাজনৈতিক নেতাসকলে কাৰ্যসূচীৰ অগ্ৰগতিৰ
তদাৰকী কৰে।
- চৰকাৰৰ প্রভাৱ: কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ৰাজনৈতিক গঠন আৰু
প্রশাসনিক সংগঠনসমূহৰ মাজত আন্তঃসম্পৰ্ক বজাই ৰাখে।
- আমোলাতন্ত্রৰ প্ৰভাৱ: আমোলাতন্ত্রই ৰাজনৈতিক আদেশবোৰ ৰূপায়ণ কৰি
শাসন ব্যৱস্থাত গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান দখল কৰে।
নীতি ৰূপায়ণ হৈছে লোক প্রশাসনৰ কেন্দ্ৰবিন্দু।
আইন সভাৰ নীতি গৃহীত হোৱাৰ পাছত, সেই নীতিৰ সঠিক, সময়োপযোগী আৰু ফলপ্ৰসূ
ৰূপায়ণৰ দ্বাৰা লক্ষ্য পূৰণ সম্ভৱ হয়। ভাৰতীয় শাসনতন্ত্রত বিভিন্ন অংগৰ সমন্বয়ত এই
ৰূপায়ণ প্ৰক্ৰিয়া চলি থাকে — আমোলাতন্ত্র, বিধায়িনী অংগ, বিচাৰ বিভাগ, স্বাৰ্থগোষ্ঠী,
স্থানীয় গাঁঠনি আৰু
ৰাজনৈতিক দল সকলোৱে একে উদ্দেশ্য লৈ কাম কৰে: দেশ আৰু সমাজৰ বিকাশ।
৫। নীতি মূল্যায়ন মানে কি? নীতি মূল্যায়নৰ প্ৰধান নির্ণায়কবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ নীতি প্ৰক্ৰিয়াৰ অন্তিম তথা অত্যন্ত
গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰ্যায় হ'ল নীতি মূল্যায়ন। এই পৰ্যায়ত যিকোনো জন নীতিৰ সফলতা, ফলাফল, আৰু প্ৰয়োগৰ প্ৰভাৱ বিশ্লেষণ কৰা হয়। মূল
উদ্দেশ্য হ'ল—এই নীতিয়ে সমাজ, চৰকাৰ, আৰু হিতাধিকাৰী গোটসমূহৰ ওপৰত কিমান প্ৰভাৱ পেলালে, সেয়া মূল্যায়ন কৰা।
মূল্যায়ন আৰু সমাকৰণ (monitoring) একে নহয়।
- সমাকৰণ হৈছে—নীতিৰ তথ্য সংগ্ৰহ আৰু পৰ্যবেক্ষণ,
যাৰ দ্বাৰা স্থিৰ কৰা হয় “কি ঘটিছে, কিয় ঘটিছে আৰু কেনেকৈ ঘটিছে?”
- মূল্যায়ন হয়—কৰ্যসূচী প্ৰয়োগৰ পিছত। ই আগৰ
ফলাফলসমূহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সিদ্ধান্ত লৈ নীতিৰ সফলতা বা বিফলতা বিশ্লেষণ কৰে।
অতএব, সমাকৰণ হৈছে মূল্যায়নৰ পূৰ্বৰ চর্ত, আৰু মূল্যায়ন হৈছে চূড়ান্ত বিশ্লেষণমূলক অধ্যায়।
Frohock-এ নীতি মূল্যায়নৰ ক্ষেত্ৰত চাৰিখন মৌলিক ধাৰণাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে— ন্যায়, দক্ষতা, জনস্বাৰ্থ আৰু
সর্বোৎকৃষ্টতা।
(১) প্ৰভাৱশালীতা (Effectiveness): প্ৰভাৱশালীতা বুলি বুজায়,
নীতি এটা তেওঁৰ
উদ্দেশ্য বা লক্ষ্যত উপনীত হ’ব পাৰিলেনে নাই।
- ই মূল্যায়ন কৰে—নীতিয়ে হিতাধিকাৰীসকলৰ জীৱনত প্ৰকৃতভাৱে কিমান উন্নতি
আনিছে?
- উদাহৰণ: দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস, স্বাস্থ্য সেৱা বৃদ্ধি, শিক্ষা সুবিধা ইত্যাদি।
ই এক কঠিন অধ্যায়, কিয়নো লক্ষ্য পূৰণৰ পৰিমাণ সদায় সংখ্যাত প্ৰকাশযোগ্য নহয়।
(২) দক্ষতা (Efficiency): দক্ষতা মানে হ’ল—সীমিত সম্পদ ব্যৱহাৰ কৰি অধিক
ফল লাভ কৰা।
- ই খৰচ আৰু আয়ৰ তুলনাত নীতি কিমান লাভজনক আছিল সেয়া নির্ধাৰণ কৰে।
- কম সময় আৰু ব্যয়ত উচ্চ ফলাফল হ'লে তাক দক্ষ বুলি গণ্য কৰা হয়।
- উদাহৰণ: যিকোনো স্বাস্থ্য নীতিয়ে কিমান কম খৰচত অধিক সংখ্যক ৰোগীক আৰোগ্য
কৰিছে।
(৩) পর্যাপ্ততা (Adequacy): এই নিৰ্ধাৰকে মূল্যায়ন কৰে—নীতিখনে লক্ষ্য পূৰণৰ
বাবে যথেষ্ট আছিলনে নাই।
- ই লক্ষ্য আৰু প্ৰাপ্ত ফলাফলৰ মাজত সমন্বয় স্থাপন কৰে।
- উদাহৰণ: দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসৰ উদ্দেশ্য থকা কাৰ্যসূচীৰ দ্বাৰা গাঁৱলীয়া জনতাৰ
আয় আদৌ বৃদ্ধি পালে নে নাই?
প্ৰায় সময়তে ৰাজনৈতিক গোট আৰু হিতাধিকাৰী গোটৰ মতপার্থক্য এই ক্ষেত্ৰত দেখা
যায়।
(৪) সম ন্যায় (Equity or Fairness): সম ন্যায় বোলে—নীতিৰ দ্বাৰা
সৃষ্ট লাভালাভবোৰ সকলো গোষ্ঠীৰ মাজত ন্যায়ভাৱে বিতৰণ হৈছে নে নাই।
- উদাহৰণ: শিক্ষা নীতিয়ে সকলো জাতি, লিংগ, আৰু সাম্প্ৰদায়িক গোষ্ঠীৰ বাবে সম সুবিধা নিশ্চয় কৰিছে নে?
ইয়াক ধৰি লোৱা হয় যে, যদি কোনো কাৰ্যসূচীয়ে পক্ষপাতমূলকভাৱে লাভ বিতৰণ
কৰে, তেনেহলে সেই নীতি অপূর্ণ বুলি বিবেচিত হয়।
(৫) উত্তৰদায়িতা (Accountability): উত্তৰদায়িতা বোলে—নীতিখনে
কোনো বিশেষ গোষ্ঠীৰ প্ৰয়োজনৰ প্ৰতি কতটা সংবেদনশীল।
- উদাহৰণ: যদি শিক্ষা নীতি এটাই মাত্ৰ নাগৰিক সুবিধাসম্পন্ন অঞ্চলৰ বাবে
কার্যকৰী হয়, তেনেহলে ই গাঁৱলীয়া বা পশ্চাদপদ গোটৰ প্ৰতি
অনুত্তৰদায়ী।
এই নির্ধাৰকে হিতাধিকাৰী গোটৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু মূল্যবোধৰ প্রতিফলন দেখুৱায়।
(৬) উপযোগিতা (Appropriateness): উপযোগিতা বুজায়—নীতিখন উপযুক্ত মূল্যবোধ,
সামাজিক আদৰ্শ আৰু
জন মেনে লোৱা প্ৰচলিত নীতিত উপযুক্ত নে নহয়।
- উদাহৰণ: যান-জট হ্ৰাসৰ বাবে নীতি, যি অধিক আৰ্থিক
বা সামাজিক কষ্টৰ সৃষ্টি কৰে, সেয়া উপযোগী নহ’ব পাৰে।
উপযোগিতাৰ মূল্যায়ন সমাজৰ আদৰ্শ আৰু নীতিগত চেতনাৰ লগত গহীনভাৱে জড়িত।
নীতি মূল্যায়ন হৈছে জন নীতি প্ৰক্ৰিয়াৰ এক
প্ৰয়োজনীয় অধ্যায়, যাৰ দ্বাৰা এটা নীতিৰ সফলতা, কার্যক্ষমতা, ন্যায়বোধ আৰু সমাজত প্ৰভাৱ
নিৰ্ণয় কৰা হয়। এই মূল্যায়ন ব্যৱস্থাৰ মাধ্যমে ভবিষ্যৎ নীতি গঠনত সাহায্য কৰে আৰু
বিদ্যমান নীতিসমূহ পুনৰ পর্যবেক্ষণৰ সুযোগ দিয়ে।
অতএব, উন্নয়নৰ লক্ষ্যত কেৱল নীতি গ্ৰহণ নহয়, বৰং সঠিক মূল্যায়নৰ
দ্বাৰা তাৰ ফলাফলসমূহ জানিবলৈ আৰু উন্নয়ন ক্ষেত্ৰত নতুন পদক্ষেপ ল’বলৈ যথেষ্ট সহায়
প্ৰদান কৰে।
৬। মূল্যায়নৰ প্ৰধান কাৰ্যবোৰ কি কি? নীতি মূল্যায়নৰ আকাৰ বা আকৃতিবোৰ বর্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ নীতি বিশ্লেষণৰ ক্ষেত্ৰত মূল্যায়নে বহুমুখী
কাৰ্য সম্পাদন কৰে। ইয়াৰ জৰিয়তে নীতিৰ সফলতা আৰু সমাজত তাৰ প্ৰভাৱ বিশ্লেষণ কৰা
হয়। মূল্যায়নৰ মূল কাৰ্যসমূহ তলত দিয়া হ'লঃ
(১) তথ্য প্ৰদান: নীতি সম্পাদনৰ ক্ষেত্ৰত মূল্যায়নে বিশ্বাসযোগ্য
তথ্যৰ যোগান ধৰে। ইয়াৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হৈছে নীতিৰ দ্বাৰা সমাজত ঘটা প্ৰভাৱবোৰ
পৰিমাপ কৰা। বিশেষ উদ্দেশ্য পূৰণৰ ক্ষেত্ৰত মূল্যায়নে লক্ষ্যবোৰ পৰীক্ষা কৰে আৰু
বিতর্কিত নীতিসমূহৰ সম্ভাব্য সমাধান নিৰূপণ কৰে।
(২) লক্ষ্য আৰু উদ্দেশ্য স্পষ্ট কৰা: নীতি প্ৰস্তুতকৰণত লক্ষ্য
আৰু উদ্দেশ্য নিৰ্ধাৰণত মূল্যায়নে সহায় কৰে। মূল্যায়নৰ জৰিয়তে নীতি
প্ৰস্তুতকাৰীয়ে নিজৰ মূল্যবোধ স্পষ্টভাৱে প্ৰকাশ কৰে, যাৰ ফলস্বৰূপে নীতি অধিক
সুসংহত হয়।
(৩) নীতিগত সমস্যা পুনৰ গঠন: মূল্যায়নৰ ফলস্বৰূপে নীতিগত সমস্যাবোৰ পুনৰ গঠন
কৰা হয়। ই নতুন লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ আৰু সমাধান পথ বিচাৰিবলৈ সহায় কৰে। ফলস্বৰূপে,
নীতি কাৰ্যসূচীসমূহক
অধিক কার্যকৰী আৰু সমাজ উপযোগী কৰি তোলা হয়।
নীতি মূল্যায়ন এক জটিল প্ৰক্ৰিয়া। এই প্ৰক্ৰিয়া
আনুষ্ঠানিক আৰু অনানুষ্ঠানিক দুয়ো ধৰণে সম্পাদিত হ’ব পাৰে। সাধাৰণতে, চৰকাৰী-বেচৰকাৰী
গৱেষক, সংবাদ মাধ্যম, সংগঠিত গোষ্ঠী, আয়োগ, ৰাজহুৱা স্বার্থ সংগঠন আদিয়ে এই মূল্যায়নত অংশ লয়।
নীতি মূল্যায়নৰ প্ৰধান ধৰণসমূহ
(ক) কাৰ্যকৰী কৰ্মচাৰী বৃন্দৰ দ্বাৰা মূল্যায়ন: কাৰ্যসূচী সম্পাদনকাৰী
কৰ্মচাৰীৰ দ্বাৰা কৰা মূল্যায়নত তাত থকা অন্তৰংগ জ্ঞানৰ বাবে কিছু সুবিধা থাকে।
তেওঁলোকে প্ৰাসঙ্গিক তথ্য সহজে লাভ কৰে আৰু নীতি গঠনত স্বাৰ্থ-সংঘাতৰ সম্ভাৱনাও কম
থাকে। যদিও, দক্ষতাৰ অভাৱ আৰু সম্পূর্ণ নিৰপেক্ষতা নথকাৰ সম্ভাৱনা এই মূল্যায়নৰ সীমাবদ্ধতা।
(খ) বিশেষজ্ঞ কৰ্মচাৰী বৃন্দৰ দ্বাৰা মূল্যায়ন: মূল্যায়ন আৰু বিশ্লেষণত
নিযুক্ত বিশেষজ্ঞৰ দ্বাৰা এই মূল্যায়ন সম্পাদিত হয়। এই মূল্যায়নৰ সুবিধা হ'ল—তেওঁলোকে কোনো
বিশেষ কাৰ্যসূচীৰ সৈতে জড়িত নথকাৰ বাবে অধিক স্বতন্ত্ৰ আৰু বস্তুনিষ্ঠ মূল্যায়ন
আগবঢ়াব পাৰে।
(গ) সংসদীয় কমিটিৰ দ্বাৰা মূল্যায়ন: নীতিসমূহ সংসদৰ আইনগত অধীনত
থকাৰ বাবে সংসদীয় কমিটিসমূহে মূল্যায়নত গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে। কমিটিৰ
শুনানি, পুঙ্খানুপুঙ্খ পৰীক্ষা আদি প্ৰক্ৰিয়াৰে তেওঁলোকে বিভিন্ন নীতিৰ কাৰ্যক্ষমতা
আৰু প্ৰভাৱ বিশ্লেষণ কৰে। ভাৰতত ৰাজহুৱা হিচাপ কমিটি, গণনা কমিটি, বাচনি কমিটি আদি এই
মূল্যায়নত জড়িত থাকে।
(ঘ) নিয়ন্ত্রক আৰু মহালেখা পৰীক্ষকৰ দ্বাৰা মূল্যায়ন: ভাৰতৰ নিয়ন্ত্রক আৰু
মহালেখা পৰীক্ষকৰ (CAG) কাৰ্যালয়ে সংসদৰ প্ৰতিবেদন ৰূপে নীতি মূল্যায়ন আগবঢ়ায়। এই প্ৰতিষ্ঠানৰ হাতত
সংসদৰ ওপৰত কার্যপালিকাৰ দায়বদ্ধতা নিশ্চিত কৰাৰ বৃহৎ দায়িত্ব থাকে।
(ঙ) ৰাজহুৱা অনুসন্ধান আয়োগৰ দ্বাৰা মূল্যায়ন: ১৯৫২ চনৰ অনুসন্ধান আইন
অনুসৰি গঠন কৰা আয়োগবোৰে বিশেষ নীতিৰ মূল্যায়ন কৰে। এই আয়োগসমূহে সময়-সময়ত বিশেষ
ক্ষেত্ৰ যেনে নগৰ উন্নয়ন, শিক্ষা, স্বাস্থ্য ইত্যাদিত মূল্যায়ন চলাই আৰু নতুন
নীতিৰ পৰামৰ্শ দিয়ে।
এইদৰে, নীতি বিশ্লেষণত মূল্যায়নে নীতিৰ গঠন, কাৰ্য্যন্বয়ন,
ফলাফল আৰু প্ৰভাৱবোৰ
বিচাৰ কৰি তাত প্রয়োজনীয় পৰিৱর্তন আৰু সংস্কাৰৰ পথ নিৰ্দেশ কৰে।
৭। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি অধ্যয়নৰ প্রয়োজনীয়তা বহল আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰৰ সৃষ্টি হিচাপে, জন নীতিয়ে সমাজবিজ্ঞানৰ
বিভিন্ন শাখা যেনে— ৰাজনীতি বিজ্ঞান, লোক প্রশাসন, অৰ্থনীতি, ব্যৱস্থাপনা আদিৰ
কার্যসূচীত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান অধিকাৰ কৰি আহিছে। সমাজৰ জটিলতা বৃদ্ধি পাবৰ লগে
লগে জননীতিৰ ক্ষেত্ৰখনো অধিক গুৰুত্ব লাভ কৰিছে। বৰ্তমান সময়ত জননীতি কেৱল চৰকাৰী
কাৰ্যৰ কাৰণ আৰু ফলাফল ব্যাখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত সীমাবদ্ধ নহয়, বৰঞ্চ ই এক বৈজ্ঞানিক
জ্ঞানৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰ হিচাবেও বিবেচিত হৈছে। জননীতিৰ অধ্যয়ন সমাজৰ বিভিন্ন
সামাজিক সমস্যা আৰু ব্যাধি চিনাক্ত কৰি, এক সামাজিক ব্যৱস্থাক অতীতৰ পৰা ভৱিষ্যতলৈ গতি
দিয়াত সহায়ক হয়। সেয়েহে জননীতি এখন সমাজৰ বাবে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ যন্ত্ৰৰ দৰে কাম
কৰে।
উদাৰীকৰণ, ব্যক্তিগতকৰণ আৰু গোলকীকৰণৰ
যুগত চৰকাৰৰ ভূমিকা যথেষ্ট পৰিৱর্তিত হৈছে। এনে পৰিৱেশত জননীতিৰ প্ৰয়োজনীয়তা
বৃদ্ধি পাইছে, বিশেষকৈ জনসাধাৰণৰ ৰাজনৈতিক সচেতনতা আৰু গণতান্ত্রিক সামৰ্থ্য বৃদ্ধিৰ
ক্ষেত্ৰত। লাচউৱেলৰ মতে, জননীতি জনশিক্ষা হিচাপে কাম কৰে। তেওঁৰ মতে,
গণতন্ত্র যদি কেৱল
সম্ভ্ৰান্ত শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থৰক্ষাত ব্যস্ত থাকে, তেন্তে ই ব্যৰ্থ প্ৰমাণিত
হ’ব। সেয়েহে তেওঁৰ মতে, নীতিৰ মূল লক্ষ্য হ’ল— মূল্যবোধ গঠন কৰা, যিয়ে সমাজৰ সকলো লোকে
সমপৰ্য্যায়ভাৱে বিকাশ ঘটাব পাৰে।
বিশেষকৈ তৃতীয় বিশ্বৰ বহু সংখ্যক দেশৰ চৰকাৰে
সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ জৰিয়তে জাতীয় পুনৰুত্থানৰ দিশে আগবাঢ়িবলৈ চেষ্টা
কৰিছে। এই দেশবোৰে নিজৰ সমাজ আৰু অৰ্থনীতিৰ সুষম বিকাশৰ লগতে ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ
সক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিব বিচাৰে। সেয়েহে, জননীতিৰ লগত জড়িত দৃষ্টিভংগী, কৌশল আৰু ধাৰণাবোৰৰ
অধ্যয়ন বাঞ্ছনীয়। জননীতিৰ অধ্যয়ন এই ক্ষেত্ৰত এক শক্তিশালী দৃষ্টিভংগী আগবঢ়ায় আৰু
সমাজক ভৱিষ্যতলৈ আগবঢ়োৱাৰ পথ দেখুৱায়।
জননীতি সদায় অতীতৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত গঠিত হয়।
বিকাশশীল দেশসমূহত জননীতি কেনেকৈ উদ্ভৱ হৈছে, কি ধৰণৰ সমস্যাৰ সৈতে ই
জড়িত, আৰু কিদৰে এই নীতিবোৰ বৰ্তমান সময়ত প্ৰয়োগ হৈছে— এই সকলোবোৰ প্ৰশ্ন জননীতি
অধ্যয়নৰ কেন্দ্ৰবিন্দু। লগতে, পৰিৱেশ, প্ৰযুক্তিবিদ্যা, নগৰীকৰণ, ঔদ্যোগিকতা আৰু
সামাজিক সংগঠনৰ দৰে ক্ষেত্ৰত জটিলতা বৃদ্ধি পোৱাৰ ফলত ৰাজহুৱা খণ্ডৰ পৰিসৰো
বাঢ়িছে। ফলস্বৰূপে, জননীতিবোৰো অধিক বিস্তৃত আৰু গভীৰ হৈছে।
জননীতিৰ অধ্যয়ন দুটা প্ৰধান কাৰণত কৰিব লগা হয়—
(ক) নীতি বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ বাবে: জননীতিৰ অধ্যয়নে নীতিগত
সিদ্ধান্তৰ পৃষ্ঠভূমি, কাৰণ, আৰু ফলাফল বুজিবলৈ সহায় কৰে। ই একেধাৰে ‘নির্ভৰশীল চলক’ আৰু ‘স্বতন্ত্র চলক’
হিচাপে বিবেচিত হয়। যদি জননীতিক ‘নির্ভৰশীল চলক’ হিচাপে ধৰা হয়, তেন্তে ই পৰিৱেশীয়
উপাদানবোৰৰ দ্বাৰা আকৃতি লাভ কৰে। আৰু যদি ই ‘স্বতন্ত্র চলক’ হিচাপে বিবেচিত হয়,
তেন্তে ই পৰিৱেশত
পৰিৱৰ্তন আনিব পাৰে। ইদৰে, জন নীতিৰ অধ্যয়নে বাস্তৱিক সমস্যা সমাধানৰ
ক্ষেত্ৰত বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰয়োগক সহজ কৰি তোলে।
(খ) ৰাজনৈতিক আৰু প্ৰশাসনিক কাৰণত: জননীতি অধ্যয়ন ৰাজনৈতিক আৰু
প্ৰশাসনিক ক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ সহজ কৰে। এই অধ্যয়নে চৰকাৰক যুক্তিযুক্ত নীতি
গ্ৰহণ কৰাত সহায় কৰে আৰু অৰ্থনীতিৰ বিভিন্ন খণ্ডত প্রশাসনিক বিকাশ সাধন কৰে। লগতে,
ই চৰকাৰী বিতর্কিত
বিষয় যেনে— ৰাজহুৱা গুৰুত্ব, মূল্যবোধ, আৰু সেইবোৰৰ নীতিত
ৰূপান্তৰকৰণ আদি ক্ষেত্ৰত প্ৰশাসকসকলক সহায় কৰে। ৰাজনীতি বিজ্ঞানী, লোক প্রশাসনৰ বিষয়া,
আৰু শৈক্ষিকসকল
যিসকল সমাজসেৱামূলক বা নীতি গঠনকাৰ্যত জড়িত থাকে, তেওঁলোকে জননীতিৰ যোগেদি
সমাজত গঠনমূলক ভূমিকা পালন কৰে।
জননীতিৰ অধ্যয়ন সমাজ, চৰকাৰ আৰু বিজ্ঞানৰ
সংমিশ্ৰণৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ। এই অধ্যয়নে জনসাধাৰণৰ কল্যাণ আৰু গণতান্ত্ৰিক সমাজ
গঠন কৰাৰ পথ প্ৰশস্ত কৰে।
৮। বর্তমান সময়ত জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতিপ্রাসংগিক হয়নে? ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ আধুনিক ৰাজনৈতিক পৰিপ্ৰেক্ষিতত জন নীতি হৈছে এক
লক্ষ্য-প্ৰণোদিত কাৰ্যপদ্ধতি। ই কেতিয়াবা সংকীর্ণ প্ৰকৃতিৰ হ’ব পাৰে—যেনে পৰিয়াল
পৰিকল্পনা, আৰু কেতিয়াবা বিস্তৃত প্ৰকৃতিৰ—যি সমগ্ৰ ৰাষ্ট্ৰৰ জনসাধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য
হয়। এই নীতিবোৰে ব্যক্তিগত, সামাজিক আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় জীৱনক গভীৰভাৱে প্রভাৱিত
কৰে। কিছু নীতিৰ ফলাফল দৃশ্যমান হ’লেও, কিছুমান অদৃশ্যভাৱে সমাজত প্ৰভাৱ পেলায়।
জন নীতি হৈছে তেনে নীতি যিবোৰ চৰকাৰী সংস্থা আৰু
বিষয়া সকলে গৃহীত আৰু ৰূপায়ণ কৰা হয়। ডেভিড ইষ্টনে মতে, "জন নীতি হৈছে সমাজৰ
ভিতৰত থকা মূল্যবোধবোৰৰ এক কর্তৃত্বসূচক বিতৰণ।" ই এক প্ৰক্ৰিয়া, য’ত নীতিৰ জৰিয়তে
সংগঠন বা চৰকাৰে লক্ষ্যসমূহ বাস্তৱ ৰূপ দিয়ে।
নীতিবোৰ দৈনন্দিন জীৱনত এক পথপ্ৰদৰ্শকৰ ৰূপত কাম
কৰে। ই হ'ল হ্ৰস্বকালীন সিদ্ধান্ত, যাৰ দ্বাৰা চৰকাৰ বা যিকোনো সংগঠনে নিজৰ
লক্ষ্যপূৰণৰ দিশে পদক্ষেপ লয়। সেয়ে, জন নীতিয়ে ব্যক্তি, সমাজ আৰু ৰাজ্য—এই তিনিটাই
সংযোগ কৰে।
জন নীতিৰ অধ্যয়নৰ প্ৰাসংগিকতা
(১) শৈক্ষিক বিষয়াৰ ক্ষেত্ৰতঃ শৈক্ষিক বিষয়াসকলে জন নীতিক কেতিয়াবা নিৰ্বাহৰ ফলাফল
স্বৰূপ বিবেচনা কৰে, আৰু কেতিয়াবা স্বতন্ত্ৰ চলক হিচাপে ব্যাখ্যা দিয়ে। তেওঁলোকে অধ্যয়ন কৰে যে কিদৰে ৰাজনৈতিক, সামাজিক আৰু
অৰ্থনৈতিক পৰিৱেশে জন নীতি গঠন কৰে, আৰু কিদৰে জন নীতিয়ে সেই পৰিৱেশত ঘূৰি প্ৰভাৱ
পেলায়।
(২) বৃত্তিজীৱীসকলৰ ক্ষেত্ৰতঃ বৃত্তিজীৱীসকলে বাস্তৱ জীৱনৰ সমস্যাৰ সমাধান
বিচাৰি উলিওৱাৰ ক্ষেত্ৰত জন নীতিৰ অধ্যয়ন কৰে। এই অধ্যয়নে তেওঁলোকক সমাজবিজ্ঞানৰ
জ্ঞান প্ৰয়োগ কৰি, বস্তুনিষ্ঠভাৱে নীতিবোৰ ৰূপায়ণ কৰিবলৈ সহায় কৰে।
(৩) সাধাৰণ জনসাধাৰণৰ ক্ষেত্ৰতঃ সাধাৰণ নাগৰিকৰ ক্ষেত্ৰত জন নীতিৰ অধ্যয়ন দ্বাৰা ৰাজনৈতিক সচেতনতা বৃদ্ধি পায়। নাগৰিকে
যদি নীতি সম্পৰ্কে বুজাব পাৰে, তেন্তে সঠিক নীতি গঠন হোৱাৰ সম্ভাৱনা বৃদ্ধি
পায়। এই সচেতনতা ৰাষ্ট্ৰীয় নীতি গঠনত এক সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰে।
জন নীতি বিভিন্ন ক্ষেত্ৰৰ সৈতে জড়িত থাকে—
- সাংবিধানিক নীতি
- বৈদেশিক নীতি
- পৌৰ অধিকাৰ
- পৰিবেশ সংৰক্ষণ
- স্বাস্থ্য, শিক্ষা, বাসস্থান, কৰ, বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তি, মুদ্রাস্ফীতি আদি
মিটচেল টেইট-জৰৰ মতে, জন নীতিৰ অন্তৰ্গত বিষয়বস্তুসমূহ হ’ল—
- চৰকাৰী বিদ্যালয়ত শিক্ষা প্ৰদান
- যাতায়াতৰ সুবিধা
- খোৱা পানীৰ যোগান
- ৰাষ্ট্ৰীয় সুৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা
সেয়েহে জন নীতিয়ে ব্যক্তি আৰু সমাজ উভয়ৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলায়।
জন নীতি হৈছে ৰাষ্ট্ৰীয় বিকাশ, জনসেৱা আৰু ৰাজনৈতিক
সচেতনতাৰ অন্যতম মাৰ্গ। ই চৰকাৰী কাৰ্য্যকলাপৰ মূল আধাৰ। প্ৰতিজন নাগৰিক, বিষয়াৰ লগতে গৱেষক
আৰু নীতি-নির্মাতাৰ বাবে এই অধ্যয়ন সময়োপযোগী আৰু প্ৰাসংগিক। বৰ্তমান সময়ত ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষা
নীতি, স্বাস্থ্য আঁচনি, বৈদেশিক নীতি, আয়কৰ নীতি, কৰ্পোৰেট নীতি আদিত জন নীতিৰ
বিস্তৃত প্ৰয়োগ দেখা যায়।
৯। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতিৰ লগত জড়িত দৃষ্টিভংগীবোৰ কি কি? বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নীতি বিজ্ঞান এই ধাৰণাৰ ওপৰত আধাৰিত যে চৰকাৰে
সুদৃঢ় নীতি নিৰ্মাণৰ জৰিয়তে সমাজৰ সমস্যাবোৰ সমাধান কৰে। জননীতিৰ ক্ষেত্ৰত বহুতো
দৃষ্টিভংগী সময়ৰ সৈতে বিকাশ লাভ কৰিছে, যিবোৰ তলত আলোচনা কৰা হ’লঃ
(ক) হেৰল্ড লাচৱেলৰ নীতি বিজ্ঞানৰ ধাৰণা: হেৰল্ড লাচৱেলক জননীতি
বিজ্ঞানৰ পিতৃ হিচাপে গণ্য কৰা হয়। ১৯৫১ চনত তেওঁৰ ‘The Policy
Orientation’ নামৰ গ্ৰন্থখনত তেওঁ নীতি বিজ্ঞানৰ গুৰুত্ব বর্ণনা কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, নীতি বিজ্ঞান হৈছে
এনে এক অধ্যয়ন পদ্ধতি যি নীতি ৰচনা, সম্পাদন আৰু প্ৰাসংগিক সিদ্ধান্ত লোৱাৰ ক্ষেত্ৰত
সহায়ক।
নীতি বিজ্ঞানৰ বৈশিষ্ট্য:
- প্ৰাসংগিক
- বহু-বিভাগীয়
- সমস্যাকেন্দ্ৰিক
নীতি বিজ্ঞানৰ দুই দৃষ্টিভংগী:
- নীতি বিশ্লেষণ: জ্ঞান আৰু নীতি প্রক্রিয়াৰ ওপৰত কেন্দ্ৰিত।
- নীতি প্ৰক্ৰিয়াৰ বিশ্লেষণ: নীতি গঠন আৰু
ৰূপায়ণ বিষয়ক অধ্যয়ন।
লাচৱেলৰ মতে, সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ আৰু
মূল্যায়নৰ ক্ষেত্ৰত যৌক্তিক কৌশল ব্যৱহাৰ কৰাটো আৱশ্যক। এই দৃষ্টিভংগী প্ৰথমে
সামৰিক ক্ষেত্ৰত প্রয়োগ হৈছিল, কিন্তু ১৯৫০ৰ দশকৰ পিছৰ পৰাই শিক্ষা, স্বাস্থ্য, যোগাযোগ আদিতো
প্ৰয়োগ হৈছিল।
(খ) হার্বাৰ্ট চাইমনৰ সীমিত যৌক্তিকতা: চাইমন “Bounded
Rationality” নামৰ ধাৰণাটোৰ প্ৰস্তুতি দিছিল। তেওঁৰ মতে, সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ প্ৰক্ৰিয়াত
মানৱীয় যৌক্তিকতা সীমিত হয়।
চাইমনৰ যৌক্তিক সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ ধাপ:
- সমস্যা চিনাক্তকৰণ
- বিকল্পৰ বিশ্লেষণ
- সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ
চাইমনে বাস্তৱিক জীৱনৰ সাংগঠনিক পৰিৱেশত
সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কেনেদৰে সংঘটিত হয় সেয়া বিশ্লেষণ কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, নীতি নিৰ্মাতাৰ
সিদ্ধান্ত সকলো ক্ষেত্রতে একে ধৰণৰ যৌক্তিক নহয়।
(গ) চাৰ্লছ লিণ্ডব্লোমৰ "বৰ্ধিতকৰণ" দৃষ্টিভংগী: চাইমনৰ যৌক্তিক
সিদ্ধান্ত দৃষ্টিভংগীৰ বিকল্প হিচাপে চাৰ্লছ লিণ্ডব্লোমে "The
Science of Muddling Through" (১৯৫৯) নামৰ প্ৰবন্ধত বৰ্ধিতকৰণ (Incrementalism)
তত্ত্ব দাঙি ধৰে।
তেওঁৰ মতে, নীতি গঠন একধৰণৰ ধীৰগতিত
আগবাঢ়ি যোৱা প্ৰক্ৰিয়া। ই একেবাৰে নতুন নীতি নহয়, বৰং বিদ্যমান নীতিৰ অলপ
পৰিবৰ্তিত ৰূপ। নীতি গঠন সম্পূৰ্ণ যৌক্তিকতা আৰু পৰিকল্পনাৰ ফল নহয়; ই এক জটিল, ধাপে-ধাপে আগবাঢ়ি
যোৱা প্ৰক্ৰিয়া।
(ঘ) ডেভিড ইষ্টনৰ “ব্লেক বক্স” দৃষ্টিভংগী: ইষ্টনে ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাক
এক “Input-Output” পদ্ধতি হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিছিল। তেওঁৰ মতে,
সমাজৰ দাবী, আশা-আকাংক্ষা আৰু
সমালোচনাসমূহ Input হিচাপে পদ্ধতিত প্ৰবেশ কৰে, আৰু চৰকাৰে যি নীতি
গঠন কৰে তাক Output বুলি কোৱা হয়।
ইষ্টনৰ মতে, ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাই মূল্যৰ
অধিকাৰিক বিতৰণ কৰে। এই ধাৰণাটোৱে জননীতি অধ্যয়ন এক ব্যৱস্থাগত দৃষ্টিভংগীৰ পৰা
কৰাত সহায় কৰে।
(ঙ) আলমণ্ড আৰু পাৱেলৰ দৃষ্টিভংগী: আলমণ্ডে ৰাজনৈতিক পদ্ধতিক উৎপাদক আৰু কাৰ্য হিচাপে ভাগ কৰিছিল।
উৎপাদক কাৰ্য:
- মত একত্ৰীকৰণ
- নীতি গঠন
- নীতি ৰূপায়ণ
নিষ্ক্ৰিয় কাৰ্য:
- নিয়ন্ত্রণ
- বিতৰণ
- আজ্ঞাদান
ইয়ে জননীতি গঠনত ব্যৱস্থাগত দৃষ্টিভংগীৰ এক বিস্তৃত ৰূপ আগবঢ়ায়।
(চ) জিওফ্রে ভিকাৰৰ দৃষ্টিভংগী: ১৯৬৫ চনত তেওঁৰ ‘The
Art of Judgement’ নামৰ গ্ৰন্থত ভিকাৰে নীতি গঠনক এক জটিল মানৱিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে চিহ্নিত
কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, নীতি গঠনত যুক্তি, মূল্যবোধ, অভিজ্ঞতা আৰু পৰ্যবেক্ষণ একেলগে কাম কৰে। সমস্যাবোৰৰ চূড়ান্ত সমাধান নহয়,
বরং লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ
আৰু কাৰ্যপন্থা সুস্পষ্ট কৰাটোৱে মূল বিষয়।
(ছ) য়েহেজকেল দ্ৰৰৰ যুক্তিবাদী দৃষ্টিভংগী: ইজৰাইলৰ ৰাজনৈতিক বিজ্ঞানী
য়েহেজকেল দ্ৰৰে ১৯৬৮ চনত ‘Public Policy Making Re-examined’ লিখি জননীতি অধ্যয়নৰ
ক্ষেত্ৰত এক নতুন দিশ প্ৰদান কৰে। তেওঁ লিণ্ডব্লোমৰ ধীৰগতিশীল দৃষ্টিভংগীৰ
সমালোচনা কৰি যুক্তিবাদৰ এক উন্নত ৰূপ আগবঢ়ায়। দ্ৰৰৰ মতে, বিকাশশীল দেশবোৰৰ নীতি
নিৰ্মাণ প্ৰক্ৰিয়াত যুক্তি আৰু কৌশলিক চিন্তাৰ একত্ৰিকৰণ আৱশ্যক।
১০। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতিৰ গুৰুত্ব আৰু প্ৰাসংগিকত সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰশাসনত চৰকাৰী বা
ৰাজহুৱা নীতিবোৰৰ প্ৰাসংগিকতা গভীৰ। এই নীতিবোৰে চৰকাৰৰ কাম-কাজৰ দিশ নিৰ্ধাৰণ কৰে
আৰু নাগৰিকৰ সৈতে চৰকাৰৰ সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলে। তলত চৰকাৰী নীতিৰ কিছুমান মুখ্য
প্ৰাসংগিকতা উল্লেখ কৰা হ’লঃ
(১) চৰকাৰী নীতি হৈছে চৰকাৰৰ কাৰ্যপথৰ আৰ্হি। চৰকাৰে নিজা লক্ষ্য আৰু অগ্ৰাধিকাৰৰ
ভিত্তিত, সীমিত সম্পদৰ ব্যৱহাৰ কৰি জনসাধাৰণৰ সমস্যাৰ সমাধানৰ বাবে নীতি প্ৰণয়ন কৰে।
নীতি অবিহনে চৰকাৰৰ কাম-কাজ দিশহীন হৈ পৰে, যেনে গন্তব্যহীন যাত্ৰা।
সেইবাবে নীতিৰ দ্বাৰা চৰকাৰে কাৰ্য সম্পাদন, তদাৰক আৰু মূল্যায়ন কৰিবলৈ
সক্ষম হয়।
(২) ৰাজহুৱা নীতিয়ে নাগৰিকসকলক চৰকাৰৰ উদ্দেশ্য, আঁচনি আৰু ব্যৱস্থাসমূহৰ
বিষয়ে অৱগত কৰি তোলে। ইয়াৰ ফলত নাগৰিকসকলে চৰকাৰৰ পদক্ষেপসমূহৰ মূল্যায়ন কৰিব পাৰে
আৰু সচেতনতা বৃদ্ধি পায়। ই গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ শক্তিশালী দিশ।
(৩) চৰকাৰী নীতিবোৰে জনসাধাৰণক চৰকাৰৰ ওপৰত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰাৰ সুযোগ দিয়ে। নীতি
ৰূপায়ণত সফলতা বা বিফলতা বিষয়ে জনসাধাৰণে মতামত দিব পাৰে, যাৰ ফলত চৰকাৰৰ ওপৰত
দায়বদ্ধতাৰ বোধ জন্মে আৰু কার্যদক্ষতা বৃদ্ধি পায়।
(৪) চৰকাৰী নীতিবোৰে চৰকাৰৰ দৃষ্টিভংগী, প্ৰতিক্ৰিয়া আৰু সিদ্ধান্তসমূহ জনসাধাৰণৰ আগত
স্পষ্ট কৰে। ইয়াৰ জৰিয়তে স্বার্থান্বেষী গোট, প্ৰভাৱ গোষ্ঠী আৰু সাধাৰণ
নাগৰিকে নিজৰ দাবীৰ পৃষ্ঠপোষণ কৰিব পাৰে। প্ৰয়োজনত আন্দোলন বা সমালোচনাৰ জৰিয়তে
জনচাপ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
(৫) নীতি প্ৰস্তুতকৰণ হৈছে এখন জটিল প্ৰক্ৰিয়া য’ত বিভিন্ন ক্ষেত্ৰৰ বিশেষজ্ঞ,
যেনে ৰাজনৈতিক
বিজ্ঞানী, প্ৰশাসনবিদ, অৰ্থনীতিবিদ, সমাজতত্ত্ববিদ, উকিল আদিৰ সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ থাকে। এই প্ৰক্ৰিয়াই বৃত্তিগত পেছাসমূহৰ বিকাশ আৰু
আন্ত-সংলাপৰ এক মঞ্চ সৃষ্টি কৰে।
এইদৰে চৰকাৰী নীতিবোৰে কেৱল প্রশাসনিক কাম-কাজেই
নহয়, নাগৰিকৰ ভূমিকা, সচেতনতা, সামাজিক-অৰ্থনৈতিক সমস্যাৰ সমাধান আৰু গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধ প্ৰতিষ্ঠাতো
নিশ্চিত কৰে। সেয়ে, ৰাজহুৱা নীতিবোৰৰ প্ৰাসংগিকতা অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ।
১১। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি আৰু সিদ্ধান্ত সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বহু সময়ত “নীতি” আৰু “সিদ্ধান্ত” শব্দ দুটিকে
একে অৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰা দেখা যায়, যদিও এইটো সঠিক নহয়। নীতি আৰু সিদ্ধান্ত একে নহয়;
ইয়াৰ মাজত গহীন
সম্পৰ্কৰ লগতে মূলগত পাৰ্থক্য আছে।
সিদ্ধান্ত হৈছে কোনো সমস্যা সমাধানৰ বাবে
বিভিন্ন বিকল্প ব্যৱস্থাৰ মাজৰ পৰা এক ব্যৱস্থা বাছি লোৱাৰ পদ্ধতি। বিকল্পসমূহ
নাথাকিলে সিদ্ধান্ত লোৱা সম্ভৱ নহয়। সেয়ে সিদ্ধান্ত মানেই হৈছে—বিকল্পসমূহৰ ভিতৰত
পৰ্যালোচনাৰ জৰিয়তে উপযুক্ত পথ নিৰ্বাচন কৰা। সিদ্ধান্ত গ্রহণকাৰীয়ে বিকল্পসমূহৰ
লাভ-ক্ষতি বিশ্লেষণ কৰি উপযুক্ত ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰে। সিদ্ধান্ত দুটা প্ৰকাৰৰ হ’ব
পাৰে—
১. নির্ধাৰিত কাৰ্যসূচী থকা সিদ্ধান্ত (Programmed Decision): এই ধৰণৰ সিদ্ধান্ত
সাধাৰণতে পুনৰাবৃত্ত হয়। ইয়াত সমস্যাৰ এক নিৰ্দিষ্ট গঠন থাকে আৰু তাৰ সমাধানৰ বাবে
প্ৰচলিত পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, এটা পুথিভঁৰাল ১০ বজাৰ পৰা
৫ বজালৈ খোলা থকাৰ সিদ্ধান্ত।
২. নির্ধাৰিত কাৰ্যসূচী নথকা সিদ্ধান্ত (Non-Programmed Decision): এইধৰণৰ সিদ্ধান্ত
নতুন, জটিল আৰু অপ্রত্যাশিত সমস্যাৰ ক্ষেত্ৰত লোৱা হয়। ইয়াৰ বাবে অভিজ্ঞতা, উদ্ভাৱনী ক্ষমতা আৰু
দক্ষতা প্ৰয়োজন হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, ২০১৯-২০ চনৰ ক’ভিড-১৯ মহামাৰীকালীন ব্যৱস্থা।
ৰাজহুৱা নীতি হৈছে কোনো বিশেষ লক্ষ্য সাধনৰ
উদ্দেশ্যে চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা এক বিস্তৃত, সংগঠিত আৰু দীৰ্ঘকালীন পন্থা বা কৌশল।
সিদ্ধান্তৰ তুলনাত নীতি অধিক গঠনত্মক আৰু বহল পৰিসৰৰ হয়। ই একেটা ক্ষেত্ৰত বহু
সিদ্ধান্তক সামৰি লয় আৰু সম্প্ৰসাৰিত কাঠামোত কাৰ্যকৰী হয়।
১২। নীতি মূল্যায়ন প্রক্ৰিয়াৰ সময়ত সম্মুখীন হোৱা সমস্যাবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ নীতি প্ৰক্ৰিয়াৰ অন্তিম তথা গুৰুত্বপূর্ণ
পৰ্যায়টো হ'ল নীতি মূল্যায়ন। এই পৰ্যায়ত গ্ৰহণ কৰা কোনো নীতিৰ প্ৰয়োগৰ পিছত তাৰ ফলাফল আৰু কাৰ্যক্ষমতা
পৰ্যালোচনা কৰা হয়। Wholey-ৰ মতে,
“নীতি মূল্যায়ন হ'ল—ৰাষ্ট্ৰীয় কাৰ্যসূচী এটাৰ সামগ্রিক ফলপ্ৰসূতাৰ মূল্য নিৰূপণ।”
নীতি মূল্যায়নৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল—নীতিৰ লক্ষ্যবোৰ
কেনেকৈ অর্জিত হৈছে, কাৰ্যসূচীৰ সফলতা বা বিফলতাৰ মূল কাৰণ কি, আৰু ভবিষ্যতে ইয়াক অধিক
কার্যকৰী কৰিবলৈ কি পৰিৱর্তন কৰিব লাগিব, সেয়া নিৰূপণ কৰা।
নীতি মূল্যায়নৰ প্ৰধান উপাদানসমূহ:
- নীতিৰ লক্ষ্যবোৰ স্পষ্টভাৱে নিৰ্ধাৰণ কৰা।
- সেই লক্ষ্যবোৰ লাভ হোৱাৰ পৰিমাণ/মাত্ৰা পৰিমাপ কৰা।
- সংগঠনৰ কাৰ্যপদ্ধতি উন্নত কৰাৰ বাবে পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা।
নীতি মূল্যায়নৰ ক্ষেত্ৰত থকা মুখ্য সমস্যাসমূহ:
(ক) লক্ষ্যৰ অস্পষ্টতা: যদি নীতিৰ লক্ষ্যবোৰ অস্পষ্ট বা ঠিকভাৱে
পৰিমাপযোগ্য নহয়, তেন্তে মূল্যায়ন কৰাটো জটিল হৈ পৰে। বহুসময়ত বিধানকর্তা আৰু প্ৰশাসকসকলে একে
কাৰ্যসূচীৰ বাবে পৃথক লক্ষ্য নির্ধাৰণ কৰে, যাৰ ফলত একেটা কাৰ্যসূচীৰ
বেলিকৈ বাখ্যা আৰু পৰিণাম দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰতীয় সংবিধানৰ
প্ৰস্তাৱনাত বহু উন্নয়নমূলক লক্ষ্য উল্লেখ আছে, কিন্তু সেয়া বদ্ধ ভাষাত
নথকা বাবে বাস্তৱত কিমান সফলতা আহিল—সেয়া মাপিবলৈ অসুবিধা হয়।
(খ) ফলাফল পৰিমাপৰ সমস্যা: যদিও লক্ষ্যবোৰ স্পষ্টভাৱে উল্লেখ থাকে, তথাপিও কাৰ্যসূচীৰ
বাস্তৱ ফলাফল পৰিমাপ কৰাটো কঠিন হ’ব পাৰে, বিশেষকৈ ৰাজহুৱা খণ্ডৰ ক্ষেত্ৰত। বহু সময়ত
লক্ষ্য হাসিল হ’ল নে নহ’ল—সেয়া সংখ্যাত্মকভাৱে বা বিশ্লেষণাত্মকভাৱে প্ৰতিপন্ন
কৰাটো কঠিন হয়।
(গ) তথ্য সংগ্ৰহ আৰু লক্ষ্যবস্তু প্ৰাপ্তিৰ সমস্যা: কাৰ্যসূচীৰ ফলাফল
পৰ্যালোচনাৰ বাবে যথেষ্ট তথ্য সংগ্ৰহ নোহোৱাটো এক ডাঙৰ সমস্যা। কেতিয়াবা তথ্য
থাকিলেও সেয়া যুক্তিযুক্ত নহ’ব পাৰে বা সঠিক সময়ত সংগ্ৰহ নোহোৱাৰ বাবে বিশ্লেষণৰ
মান কমে।
১৩। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি প্রস্তুতকৰণৰ কৌশল সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নীতি নিৰ্ধাৰক, প্রশাসক আৰু
পৰিচালকসকল—সকলোয়ে, সংগঠন ডাঙৰ বা সৰু যিয়েই নহওক, নীতি নিৰ্ধাৰণৰ প্ৰক্ৰিয়াত বিভিন্ন কৌশল অৱলম্বন
কৰে। এই কৌশলসমূহে যুক্তিযুক্ত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত সহায় কৰে, বিশেষকৈ পূৰ্বানুমান আৰু
প্ৰভাৱ মূল্যায়ন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত। তলত এনে কেইবাখন কৌশল উল্লেখ কৰা হৈছে—
(ক) খৰচ আৰু লাভৰ পৰ্যালোচনা (Cost-Benefit Analysis): এই কৌশল আধুনিক নীতি
পৰ্যালোচনাৰ ক্ষেত্ৰত এক জৰুৰী আৰু ব্যৱহাৰিক পদ্ধতি। কম খৰচত অধিক লাভালাভৰ
সম্ভাৱনা থকা নীতি ব্যৱহাৰযোগ্য বুলি গণ্য কৰা হয়। ১৯০২ চনত আমেৰিকাত "নদী
আৰু বন্দৰ আইন"ৰ অধীনত এই পদ্ধতি প্ৰথমবাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। সেই সময়ত
সামাজিক লাভ নিশ্চিত কৰি নদী বান্ধ আঁচনি গ্ৰহণ কৰা হৈছিল।
(খ) অৰ্থনৈতিক পূৰ্বানুমান (Economic Forecasting): এই কৌশলত, কিবা এটা নীতি গ্ৰহণ
কৰি, তাৰ দ্বাৰা ভৱিষ্যতে লাভ হ’ব নে নহ’ব তাৰ পূৰ্বানুমান কৰা হয়। এই পদ্ধতি
১৯৬০-৭০ দশকত বহু উন্নত দেশে গ্ৰহণ কৰিছিল। 'অর্থনৈতিক সহযোগিতা আৰু
উন্নয়ন সংস্থা' (OECD)ৰ দ্বাৰাও এই কৌশল ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।
(গ) গৱেষণা আৰু পদ্ধতি বিশ্লেষণ (Operations Research): এই কৌশলে
গৱেষণাভিত্তিক অধ্যয়ন আৰু বিশ্লেষণত গুৰুত্ব দিয়ে। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পাছত
আমেৰিকা আৰু ব্ৰিটেইনে এই পদ্ধতি সামৰিক ক্ষেত্ৰত গ্ৰহণ কৰিছিল। বৃহৎ তথ্য-পাতি
বিশ্লেষণ কৰি, বিভিন্ন বিকল্পৰ ভিতৰত যুক্তিসিদ্ধ সিদ্ধান্ত ল’ব পৰা যায়। এই পদ্ধতি পদ্ধতিগত
আৰু যুক্তিবাদী সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত সহায়ক।
(ঘ) পৰিকল্পনা, আঁচনি আৰু বাজেট পদ্ধতি (PPBS - Planning
Programming Budgeting System): এই কৌশল আমেৰিকাৰ কেনেডী প্ৰশাসনে ১৯৬০ চনত
ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ইয়াৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল প্রশাসনিক দক্ষতা বৃদ্ধি আৰু
নীতি-নিৰ্ধাৰণ প্ৰক্ৰিয়াক উন্নত কৰা। বাজেট আৰু নীতিৰ ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্কত দৃষ্টি দি,
এই কৌশলে দীঘলীয়া
আঁচনিৰ সহায়ত লক্ষ্য অর্জনৰ পথ দেখুৱায়।
PPBS কৌশলৰ মূল দিশসমূহঃ
- প্ৰতিটো চৰকাৰী খণ্ডত লক্ষ্যৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা আৰু স্পষ্টকৰণ।
- বিকল্প ব্যৱস্থাবোৰৰ বিশ্লেষণ আৰু লাভজনক বিকল্প বাচনি।
- আঁচনি অনুসৰি লক্ষ্যত উপনীত হোৱাৰ চেষ্টা।
- দক্ষ আৰু ফলপ্ৰসু বিকল্প ব্যৱস্থাৰ গ্ৰহণ।
(ঙ) প্ৰভাৱ মূল্যায়ন (Impact Assessment): এই কৌশল বিশেষকৈ পৰিৱেশ আৰু
সামাজিক ক্ষেত্ৰত ব্যৱহাৰ হয়। পৰিৱেশগত প্ৰভাৱ, প্ৰযুক্তিগত প্ৰভাৱ আদিৰ
মূল্যায়নৰ জৰিয়তে সম্ভাৱ্য ফলাফলসমূহৰ পূর্বাভাস প্ৰদান কৰা হয়। এই পদ্ধতিত আৰ্হিৰ
ব্যৱহাৰ, সংখ্যাগত বিশ্লেষণ আদিও অন্তর্ভুক্ত হয়।
এক কার্যকৰী নীতি বিশ্লেষণৰ বাবে সঠিক
দৃষ্টিভংগী আৰু যোগ্য কৌশলৰ প্ৰয়োজন। নীতি বিশ্লেষকসকলে বিভিন্ন কৌশলৰ
সুবিধা-অসুবিধা বিশ্লেষণ কৰি, নীতি নিৰ্ধাৰকসকলক যুক্তিবাদী আৰু ফলপ্ৰসু
সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত সহায় কৰিব পাৰে। একাধিক কৌশল মিলাই ব্যৱহাৰ কৰিলে নীতি নিৰ্ধাৰণ
অধিক ফলদায়ী হ’ব পাৰে।
১৪। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি ৰূপায়ন আৰু তদাৰক সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ আঁচনি ৰূপায়ণ, তদাৰক আৰু মূল্যায়ন হৈছে
যিকোনো উন্নয়নমূলক প্ৰকল্প পৰিচালনাৰ এক জটিল আৰু সুসংগঠিত অংশ। কিছুমান নিৰ্ধারিত
লক্ষ্য পূৰণৰ উদ্দেশ্যে, প্ৰকল্পৰ সহায়ত সুচাৰুৰূপে আঁচনি ৰূপায়ণ কৰা হয়।
বাস্তৱতে, এখন কার্যসূচী বহু প্ৰকল্প অন্তর্ভুক্ত কৰে, আৰু এই সামগ্ৰিক
প্রক্রিয়াটোৱেই হ’ল আঁচনি ৰূপায়ণ।
এটা আঁচনিৰ ভিতৰত বহু কার্যসূচী থাকে আৰু সেই
কার্যসূচীসমূহ আকৌ ভিন্ন-ভিন্ন প্ৰকল্পত বিভক্ত থাকে। আঁচনিৰ পৰিসৰ ব্যাপক,
কাৰণ ই একাধিক
কার্যসূচী আৰু প্ৰকল্পৰ সংমিশ্ৰণ। প্রতিটো প্ৰকল্পই কি কাম, কেতিয়া, কেনে ভাৱে আৰু কাৰ দ্বাৰা সম্পাদিত হ’ব তাৰ
সঠিক দিশ নিৰ্দেশ কৰে।
তদাৰক হৈছে প্ৰকল্পৰ প্ৰগতিৰ ওপৰত নিয়মীয়াভাৱে
লক্ষ্য ৰাখি প্ৰয়োজন অনুসৰি পৰিবর্তন বা সংশোধন কৰা। ই মূলতঃ দুই দিশৰ বিচ্যুতি
পৰ্যবেক্ষণ কৰে —
- শাৰীৰিক দিশ: যিসকল লোকে আঁচনিৰ পৰা লাভ পাব, সেইসকললৈ আঁচনিৰ সুবিধা প্ৰয়োগ হৈছে নে নাই।
- বিত্তীয় দিশ: আঁচনিৰ বাবে নিযুক্ত ধন সঠিক খাতে ব্যৱহৃত
হৈছে নে নাই।
তদাৰকৰ অন্যতম উদ্দেশ্য হ’ল বিচ্যুতিৰ ক্ষেত্ৰ
চিনাক্ত কৰি সঠিক সমাধানৰ পৰামৰ্শ প্ৰদান কৰা, যাৰ দ্বাৰা আঁচনি অধিক
সুচাৰুৰূপে আগবাঢ়ি যাব পাৰে।
মূল্যায়ন হ’ল আঁচনিৰ প্ৰভাৱ, গতি আৰু সফলতা
সম্পৰ্কে গভীৰ বিশ্লেষণ কৰা এক প্রক্রিয়া। ই মূলতঃ আঁচনিৰ ধনাত্মক দিশ শক্তিশালী
আৰু ঋণাত্মক দিশ হ্ৰাস কৰাৰ কৌশল প্ৰস্তুত কৰি দিয়ে। সমান্তৰাল (mid-term)
মূল্যায়নেয় আঁচনি
চলি থকাৰ সময়তে পৰিবৰ্তন আনি আঁচনি সফল কৰিব পাৰে।
উন্নয়নশীল দেশসমূহত, বিশেষকৈ ভাৰতত, কৃষি আৰু
গ্ৰামোন্নয়ন আঁচনিসমূহ অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ। দেশৰ সৰহসংখ্যক দৰিদ্ৰ লোক
গ্ৰামাঞ্চলত বাস কৰে, যিসকলৰ উন্নয়নৰ বাবে এই আঁচনিসমূহ কাৰ্যকৰী ৰূপায়ণ হোৱাটো আবশ্যক।
তথাপি, পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনা আৰম্ভ হোৱাৰ পৰা বহু ধন
ব্যয় হোৱা সত্ত্বেও, আঁচনিৰ ফল প্ৰত্যাশিত নহ’বলৈ বহু কাৰণ আছে—
- অভিজ্ঞ কৰ্মচাৰী আৰু উৎসর্গীকৃত নেতৃত্বৰ অভাৱ,
- চৰকাৰী সদিচ্ছাৰ ঘাট,
- হিতাধিকাৰীসকলৰ অংশগ্ৰহণৰ অভাৱ।
সেয়ে, সফল আঁচনি ৰূপায়ণৰ বাবে আঁচনি প্রস্তুতকাৰী,
ৰূপায়নকাৰী সংস্থা
আৰু হিতাধিকাৰীসকল সচেতন হ’ব লাগিব। তদাৰক আৰু মূল্যায়নৰ ব্যৱস্থাও
শক্তিশালী হ’ব লাগিব।
সফল আঁচনি ৰূপায়ণৰ বাবে নিম্নলিখিত ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব লাগে—
- তদাৰক কমিটি, মূল্যায়ন কমিটি, নির্মাণ কমিটি,
ৰাজহুৱা অডিট ইত্যাদিৰ
দ্বাৰা নিয়মীয়া পৰ্যবেক্ষণ।
- কার্যক্ষম বাজেট ব্যৱস্থাৰে প্ৰতিটো কার্যৰ অগ্ৰগতিৰ শতকৰা পৰিমাপকৰণ।
- শতকৰা ভিত্তিক মূল্যায়ন: কাৰ্যৰ কিমান
ভাগ সম্পন্ন হৈছে, ব্যয় কিমান হৈছে ইত্যাদি পৰিসংখ্যানে ৰূপায়নৰ সফলতা
বুজি পোৱা যায়।
- প্ৰগতি প্রতিবেদন, লক্ষ্য-কেন্দ্ৰিক সমীক্ষা, বিশ্লেষণ ইত্যাদিৰ সহায় ল’ব।
সফল আঁচনি ৰূপায়ণৰ বাবে কেবল আঁচনি গ্ৰহণ কৰিলেই
নহয়, তাৰ যথাযথ ৰূপায়ণ, তদাৰক আৰু মূল্যায়ন প্ৰয়োজন। বিশেষকৈ গ্ৰামোন্নয়ন আঁচনিৰ ক্ষেত্ৰত এই তিনিও
উপাদান—ৰূপায়ণ, তদাৰক আৰু মূল্যায়ন—অত্যন্ত জৰুৰী। এইবোৰ কার্যক্ষমভাৱে গ্ৰহণ কৰিলে আঁচনিৰ
লক্ষ্যসমূহ অধিক সুচাৰু আৰু কার্যদক্ষতাৰে সম্পাদন হ’ব পাৰিব।
১৫। জননীতি বা চৰকাৰী নীতি নাইবা লোকনীতি ৰ মূল্যায়ন সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰে কেৱল নীতি প্ৰস্তুত কৰিলেই নহয়, সেই নীতিসমূহ
কার্যকৰীভাৱে ৰূপায়ণ কৰা অতি আবশ্যক। কোনো নীতিৰ লক্ষ্য আৰু উদ্দেশ্যৰ সৈতে সংগতি
ৰাখি আঁচনিসমূহ কার্যকৰীভাৱে ৰূপায়ণ হৈছে নে নাই, তাৰ তদাৰক আৰু মূল্যায়ন
কৰাৰ প্ৰয়োজন হয়। এই মূল্যায়নৰ মাধ্যমেই চৰকাৰৰ নীতি, সিদ্ধান্ত আৰু আঁচনি সমূহ
কেতিয়ালৈকে সফলভাবে ৰূপায়িত হৈছে, সেয়া জানিব পৰা যায়।
মূল্যায়নৰ এই পৰ্যায়টো চৰকাৰী নীতি প্ৰক্ৰিয়াৰ
এটা গুৰুত্বপূর্ণ অংশ, যি কার্যৰূপায়ণৰ খতিয়ান পৰ্যালোচনা কৰে। এই পুনৰ মূল্যায়নে চৰকাৰৰ ইচ্ছিত বা
আশা কৰা ফলাফল লাভ হৈছে নে নাই, তাৰ তুলনামূলক অধ্যয়ন কৰে। এইদৰে নীতিৰ ৰূপায়ণৰ
বাস্তৱ ফলাফল প্ৰকাশ পায়। কোনো নীতিক সফল বুলি গণ্য কৰিব পাৰি, যেতিয়া মূল্যায়নত
পোহৰলৈ আহে যে আঁচনি বা নীতি যথাযথ ৰূপে বাস্তবায়িত হৈছে। কিন্তু যদি মূল্যায়নে
এইটো প্ৰমাণ কৰে যে ৰূপায়ণ প্ৰক্ৰিয়াত বিসংগতি, ত্ৰুটি-বিচ্যুতি আছে,
তেন্তে চৰকাৰে
মূল্যায়নৰ ভিত্তিত সেই নীতিত পুনৰ সংশোধন আনি পুনৰ গ্ৰহণৰ পদক্ষেপ ল’ব পাৰে।
সেইবাবে, মূল্যায়ন হ'ল কোনো আঁচনি বা
নীতিৰ কাৰ্যদক্ষতা আৰু সঠিকতা পৰীক্ষা কৰাৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ প্ৰচেষ্টা। ইয়াৰ
জৰিয়তে আঁচনি ৰূপায়ণত থকা ভুল-ত্রুটি চিনাক্ত কৰি, সঠিক ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব
পাৰি আৰু আঁচনিৰ বিৰূপ প্ৰভাৱ হ্ৰাস কৰিব পাৰি।
সাধাৰণ জনতাৰ সহায়ত মূল্যায়ন প্ৰক্ৰিয়া অধিক
ফলপ্ৰসূ হ’ব পাৰে। জনসাধাৰণে নিজৰ অভিজ্ঞতা আৰু মতামতৰ জৰিয়তে আঁচনিৰ বাস্তব
ৰূপায়ণৰ অভিজ্ঞতা চৰকাৰলৈ অৱগত কৰিব পাৰে। ই নীতিৰ সমাজৰ ওপৰত পৰা প্ৰভাৱ সম্বন্ধে
চৰকাৰক সজাগ কৰি তোলে।
মূল্যায়নৰ জৰিয়তে প্ৰকল্পৰ কৃতকাৰ্যতা, প্ৰভাৱ আৰু সম্ভাৱ্য
বিফলতা নিৰূপণ কৰা হয়। কোনো নীতিৰ সফলতা, কাৰ্যক্ষমতা বা সমাজৰ ওপৰত পৰা প্ৰভাৱসমূহ
জানিবলৈ মূল্যায়ন অতি প্ৰয়োজনীয়।
মূল্যায়ন প্ৰক্ৰিয়াটোক সফলভাৱে সম্পাদন কৰাৰ বাবে সাধাৰণতে পাঁচটা ধাপ অনুসৰণ
কৰা হয়:
(ক) মূল্যায়নৰ উদ্দেশ্য চিনাক্তকৰণ – কিয় মূল্যায়ন কৰিব লাগিছে তাৰ লক্ষ্য স্থিৰ
কৰা।
(খ) মূল্যায়ন কৰিব লগা ক্ষেত্ৰ নিৰ্ধাৰণ – ক’ত ক’ত মূল্যায়ন প্ৰয়োজন, সেই অংশবোৰ চিনাক্ত
কৰা।
(গ) মূল্যায়নৰ পদ্ধতি নিৰ্বাচন – তথ্য সংগ্ৰহ, বিশ্লেষণ আদিৰ পদ্ধতি
নিৰ্ধাৰণ কৰা।
(ঘ) পৰিণামৰ বিশ্লেষণ – সংগৃহীত তথ্যৰ সঠিক ব্যাখ্যা প্ৰদান কৰা।
(ঙ) মূল্যায়নৰ প্ৰতিবেদন প্ৰস্তুত – গৱেষণাৰ ফলাফলৰ ওপৰত আধাৰিত এক সুসংহত
প্ৰতিবেদন প্ৰস্তুত কৰা।
সেয়েহে, নীতিৰ সফলতা নির্ভৰ কৰে সেই নীতিৰ সুচিন্তিত
ৰূপায়ণ, সঠিক তদাৰক আৰু বিজ্ঞানভিত্তিক মূল্যায়নৰ ওপৰত।
