Chapter 4
সামাজিক কল্যাণমূলক প্রশাসন (Social Welfare Administration)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। "Social Welfare in India" গ্ৰন্থৰ লিখক কোন?
উত্তৰঃ Miss Narsian S. J.
২। "কেন্দ্রীয় সামাজিক কল্যাণ পৰিষদ" কেতিয়া গঠন কৰা হয়?
৩। "কেন্দ্রীয় সামাজিক কল্যাণ পৰিষদৰ লক্ষ্য কি?
উত্তৰঃ "কেন্দ্ৰীয় সামাজিক কল্যাণ পৰিষদ"ৰ মুখ্য লক্ষ্য আছিল সমাজ কল্যাণমূলক কাৰ্যসূচীসমূহৰ বিস্তাৰ ঘটোৱা আৰু স্বেচ্ছাসেবী সংগঠনসমূহৰ সহায়ত বিশেষকৈ মহিলা আৰু শিশু কল্যাণৰ ক্ষেত্ৰত বিভিন্ন আঁচনি সফলভাৱে ৰূপায়ণ কৰা।
৪। শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন (RTE) কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় সংবিধানৰ ২১ (ক) অনুচ্ছেদত শিক্ষা
অধিকাৰক মৌলিক অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হৈছে, যাৰ অধীনত সকলো নাগৰিকে সম
অধিকাৰৰ ভিত্তিত শিক্ষা লাভৰ সুবিধা প্ৰদান কৰা হৈছে। ২০০৯ চনৰ 'শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন'ৰ জৰিয়তে ৬ বছৰৰ পৰা
১৪ বছৰ বয়সৰ সকলো শিশুক বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষাৰ ব্যৱস্থা নিশ্চিত কৰা
হৈছে।
চমু প্রশ্নোত্তৰ :
উত্তৰঃ ভাৰতৰ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ দ্বাৰা প্ৰতিষ্ঠিত
"কেন্দ্ৰীয় সামাজিক কল্যাণ পৰিষদ"ৰ প্ৰথমগৰাকী সভানেত্ৰী দুর্গাবাই
দেশমুখে সামাজিক কল্যাণক কিছুমান বিশেষ কাৰ্যৰ সমষ্টিৰূপে বিবেচনা কৰি উল্লেখ
কৰিছিল— “সামাজিক কল্যাণ হৈছে সমাজৰ তলৰ স্তৰৰ, সহজে প্ৰভাৱিত হোৱাৰ
সম্ভাৱনাযুক্ত জনগোষ্ঠী, যেনে মহিলা, শিশু, বিকলাংগ আৰু মানসিক
অসুস্থ ব্যক্তিসকলৰ সহায় আৰু উন্নয়নৰ বাবে গৃহীত এক বিশেষ ব্যৱস্থা।”
ফ্রাইদলেণ্ডাৰে সামাজিক কল্যাণক সংজ্ঞায়িত কৰি
কয়— “সামাজিক কল্যাণ হৈছে তেনে এক সংগঠিত সেৱা আৰু প্রতিষ্ঠানসমূহৰ সমষ্টি,
যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তি
বা দলবিশেষৰ জীৱনমান আৰু স্বাস্থ্যত সন্তোষজনক উন্নতি সাধন কৰা হয়।”
সমাজশাস্ত্ৰবিদ উইলনস্কিৰ মতে, সমাজ কল্যাণ হৈছে
এনে এক ব্যৱস্থা, য'ত সকলো নাগৰিক অথবা কোনো নিৰ্দিষ্ট জনগোষ্ঠীৰ স্বাস্থ্য উন্নয়ন, সামৰ্থ্য বৃদ্ধি তথা
সামগ্ৰিক কল্যাণৰ উদ্দেশ্যে বিভিন্ন সহায়ক অনুষ্ঠান আৰু কাৰ্যসূচীৰ যোগান দিয়া হয়।
ভাৰতৰ পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনাৰ দৃষ্টিত, সমাজ কল্যাণৰ মুখ্য
উদ্দেশ্য হৈছে সামাজিক স্বাস্থ্য লাভ কৰা। ইয়াত ‘সামাজিক স্বাস্থ্য’ৰ অৰ্থ
হৈছে—যথোচিত জীৱনমান, সামাজিক ন্যায়ৰ নিশ্চয়তা, ব্যক্তি তথা গোটৰ আত্মউন্নয়নৰ সুযোগ, সাংস্কৃতিক বিকাশৰ
সহায়ক পৰিৱেশ আৰু সামাজিক সম্প্ৰীতিৰ লক্ষ্যে মানৱ সম্পৰ্কসমূহৰ পুনৰগঠন।
২। সাম্প্রতিক সমাজ কল্যাণৰ মাপকাঠীয়ে কি কি দিশ সামৰি লয়?
উত্তৰঃ আধুনিক সমাজ কল্যাণৰ মূল্যাংকন বা মাপকাঠীয়ে
নিম্নলিখিত মূল দিশসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰিব পাৰে—
(ক) নিঃসহায় আৰু বয়োজ্যেষ্ঠ নাগৰিকসকলৰ যত্ন আৰু কল্যাণৰ বাবে বিশেষ সেৱা
আগবঢ়োৱা।
(খ) মানসিকভাৱে বিভ্ৰান্ত বা বাধাগ্ৰস্ত ব্যক্তিসকলৰ চিকিসা আৰু পূৰ্ণবাসন
ব্যৱস্থা।
(গ) অপৰাধ সংঘটন কৰা ব্যক্তিসকলক পুনঃসংস্থাপন তথা সমাজত পুনৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰাৰ
ব্যৱস্থা।
(ঘ) অনাথ, অৱহেলিত, নিৰাশ্ৰয় আৰু বিপথগামী শিশুসকলৰ উপযুক্ত যত্ন, শিক্ষাদান আৰু পুনৰ গঠনৰ
ব্যৱস্থা।
(ঙ) শাৰীৰিকভাৱে অক্ষম অথবা দীঘলীয়া ৰোগত আক্ৰান্ত ব্যক্তিসকলৰ বাবে সহায়ক সেৱা।
(চ) দৰিদ্ৰ আৰু সমস্যাগ্ৰস্ত পৰিয়ালসমূহক খাদ্য, বাসস্থান, স্বাস্থ্য আৰু
শিক্ষা আদি ক্ষেত্ৰত সহায়-সহযোগিতা প্ৰদান কৰা।
(ছ) বিশেষকৈ যুৱসকলৰ বাবে প্ৰেৰণামূলক, শিক্ষামূলক আৰু গঠনমূলক কার্যসূচী হাতত লোৱা,
যাতে তেওঁলোকে সমাজত
এক দায়িত্বশীল ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
৩। সামাজিক কল্যাণমূলক প্রশাসনৰ নীতিসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ সামূহিক কল্যাণ প্ৰশাসনৰ কিছুমান মুখ্য নীতি তলত
পুনঃসংগঠিত ৰূপত উল্লেখ কৰা হ’ল—
(১) মানৱ সেৱাৰ নীতি: সমাজৰ সকলো সদস্যৰ কল্যাণ আৰু উন্নতিৰ বাবে সেৱা
আগবঢ়োৱাৰ মানসিকতা অৱলম্বন কৰা।
(২) সুবিন্যস্ত সংগঠনৰ নীতি: প্ৰশাসনিক অভিকৰণসমূহক সুচল, কাৰ্যকৰী আৰু
উদ্দেশ্যমূলকভাৱে সংগঠিত কৰা।
(৩) যুক্তিসংগত নিযুক্তি নীতি: দক্ষতা আৰু যোগ্যতাৰ ভিত্তিত ঠিক ব্যক্তিক সঠিক
পদত নিযুক্তিৰ ব্যৱস্থা কৰা।
(৪) স্বাস্থ্যসম্মত কৰ্ম পৰিৱেশৰ নীতি: কাম কৰাৰ বাবে অনুকূল,
প্ৰেৰণাদায়ক আৰু
সমৰ্থনমূলক পৰিৱেশ নিৰ্মাণ কৰা।
(৫) কর্তৃত্ব আৰু প্ৰতিনিধিত্বৰ নীতি: সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত নেতৃত্ব আৰু জনসাধাৰণৰ
অংশগ্ৰহণক মান্যতা দিয়া।
(৬) সু-সম্পৰ্ক ৰক্ষাৰ নীতি: জনসাধাৰণৰ সৈতে সদ্ভাৱপূর্ণ, স্বচ্ছ আৰু
উত্তৰদায়ী সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা।
(৭) গণতান্ত্ৰিক নীতি: গণইচ্ছাক প্ৰাধান্য দি সমঅধিকাৰ, স্বচ্ছতা আৰু
জনঅংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰা।
(৮) বিত্তীয় দায়বদ্ধতাৰ নীতি: আয়-ব্যয়ত সজাগতা, মিতব্যয়িতা আৰু জবাবদিহিতা
ৰাখি বাজেট ব্যৱস্থাপনা কৰা।
(৯) সুশৃঙ্খল পৰিচালনাৰ নীতি: সেৱা প্ৰদানত সময়ানুগতা, কার্যকৰিতা আৰু দক্ষতা
নিশ্চিত কৰা।
(১০) আত্ম মূল্যায়ন আৰু মূল্যায়নৰ নীতি: কাম-কাজৰ গুণগতমান, ফলাফল আৰু
কাৰ্যকৰিতাৰ নিৰীক্ষা আৰু পৰ্যালোচনা কৰা।
(১১) তথ্য সংৰক্ষণৰ নীতি: প্ৰশাসনিক তথ্য আৰু নথিপত্ৰ সুচলভাৱে সংৰক্ষণ,
ব্যৱস্থাপনা আৰু
প্ৰয়োজন অনুসৰি প্ৰদান কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা।
৪। শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন, ২০০৯ ৰ বিষয়ে এটি চমুটোকা লিখা।
উত্তৰঃ সম্মিলিত ৰাষ্ট্ৰসংঘই ১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰ
তাৰিখে মানৱ অধিকাৰৰ সার্বজনীন ঘোষণা পত্র গ্ৰহণ কৰি ইয়াৰ প্ৰস্তাৱনাত উল্লেখ
কৰিছিল যে — শিক্ষাৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ব লাগিব মানৱ অধিকাৰৰ
জ্ঞান, বোধ আৰু গুৰুত্বৰ প্ৰসাৰ ঘটোৱা। এই লক্ষ্যৰ ভিত্তিতেই ভাৰতীয় সংবিধানৰ ২১(ক) অনুচ্ছেদ সংশোধন কৰি ২০০৯ চনত “শিশুৰ
বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন” (Right to
Education Act, 2009) প্ৰণয়ন কৰা হয়।
এই আইনৰ খচৰা প্ৰথমবাৰৰ বাবে ২০০৫ চনত তৈয়াৰ কৰা হৈছিল। আইনখনত
ব্যক্তিগত খণ্ডৰ বিদ্যালয়সমূহক নিজৰ জামভৰ্তিৰ ২৫% আসন আৰ্থ-সামাজিকভাৱে
পিছপৰা তথা বঞ্চিত শিশুবিলাকৰ বাবে সংৰক্ষণ কৰাৰ দফাটোৱে বিতৰ্কৰ সূচনা কৰিছিল। এই
দফাটোক লৈ শিক্ষাৰ কেন্দ্ৰীয় উপদেষ্টা পৰিষদৰ উপ-সমিতিয়ে মত দিছিল যে, এই ব্যৱস্থা এখন গণতান্ত্ৰিক সমাজ
গঠন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক মুখ্য প্ৰয়োজনীয়তা। ভাৰতীয় আইন আয়োগেও আৰম্ভণিতে ৫০% সংৰক্ষণৰ
প্ৰস্তাৱ দিছিল।
এই আইনখন ২০০৯ চনৰ ২ জুলাইত
কেন্দ্ৰীয় কেবিনেটত অনুমোদন পায়। তাৰ পিছত, ২০ জুলাইত ৰাজ্যসভাত,
আৰু ৪ আগষ্টত লোকসভাত
গৃহীত হয়। ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদনৰ পিছত ২৬ আগষ্ট, ২০০৯ তাৰিখে এই আইনখন
আনুষ্ঠানিক ৰূপত গৃহীত হয়। এই আইন ২০১০ চনৰ ১ এপ্ৰিলৰ পৰা, জম্মু-কাশ্মীৰ বাদে সমগ্ৰ দেশত বলবৎ কৰা
হয়।
ভাৰত এই আইন প্ৰণয়ন কৰা ১৩৫খন ৰাষ্ট্ৰৰ
ভিতৰত এখন, যিয়ে ৬ বছৰৰ পৰা ১৪ বছৰ বয়সৰ সকলো শিশুক ৮ বছৰীয়া প্ৰাথমিক শিক্ষা
বাধ্যতামূলক আৰু বিনামূলীয়া হিচাপে প্ৰদান কৰাৰ নিশ্চয়তা দিয়ে। এই আইন
অনুসৰি, ব্যক্তিগত বিদ্যালয়সমূহে আয় আৰু সামাজিকভাৱে দুৰ্বল শ্রেণীৰ শিশুবোৰক ২৫% আসন সংৰক্ষণ কৰি
ভর্তি কৰিব লাগিব। এই সংৰক্ষিত আসন খালী ৰখাৰ ক্ষেত্ৰত বিদ্যালয়সমূহ জবাবদিহিতাৰ অধীন হব লাগিব। সেইসাথে,
এই শিশুবোৰৰ সুবিধাৰ
বাবে বিশেষ নীতি-ব্যৱস্থা আৰু সহায়-সহযোগৰ প্ৰয়ান নিশ্চিত কৰা হৈছে।
এই আইনখনে শিক্ষা অধিকাৰক এক মৌলিক
অধিকাৰৰ স্বীকৃতি দিয়া ভাৰতীয় সমাজৰ এক ঐতিহাসিক পদক্ষেপ হিচাপে বিবেচিত হয়।
৫। শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন, ২০০৯ ৰ মৌলিক বৈশিষ্ট্যসমূহ লিখা।
উত্তৰঃ শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন, ২০০৯ (Right to
Education Act, 2009) ৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল, যিবোৰ এই আইনখনৰ উদ্দেশ্য
আৰু কাৰ্যকৰীতাক প্ৰতিফলিত কৰে—
(১) ৬ বছৰ পৰা ১৪ বছৰ বয়সৰ সকলো শিশুক বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক
শিক্ষা প্ৰদান নিশ্চিত কৰা।
(২) চৰকাৰী বিদ্যালয়সমূহত বিনামূলীয়া শিক্ষা দিয়া হ’ব আৰু বিদ্যালয়সমূহ বিদ্যালয় পৰিচালনা
সমিতিৰে দ্বাৰা পৰিচালিত হ’ব; এই সমিতিত ৭৫% সদস্য অভিভাৱক হ’ব
লাগিব।
(৩) ব্যক্তিগত খণ্ডৰ বিদ্যালয়সমূহে ২৫% আসন আৰ্থ-সামাজিকভাৱে দুৰ্বল
তথা বঞ্চিত শিশুৰ বাবে সংৰক্ষণ কৰিব লাগিব; এই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ খৰচ
চৰকাৰে বহন কৰিব।
(৪) কোনো শিশুৰ পৰা নামভৰ্তিৰ সময়ত কোনো ধৰণৰ ফিচ বা বৰঙণি লোৱা যাব নোৱাৰিব।
(৫) নামভৰ্তিৰ ক্ষেত্ৰত অভিভাৱক বা শিশুক সাক্ষাৎকাৰ বা পৰীক্ষাৰ জৰিয়তে বাছনি কৰা
নাযায়।
(৬) কোনো শিশুক বয়সৰ প্ৰমাণপত্ৰৰ অভাৱত বিদ্যালয়ত নামভৰ্তিৰ পৰা বঞ্চিত কৰা নাযায়।
(৭) অষ্টম শ্ৰেণী পৰ্যন্ত শিক্ষাৰ সময়ছোৱাত কোনো শিশুকে বহিষ্কাৰ বা অব্যাহতি দিয়া যাব নোৱাৰিব।
তদুপৰি, শিক্ষক আৰু ছাত্ৰৰ উপযুক্ত অনুপাত ৰক্ষা কৰাৰ কথাও আইনে
নিৰ্ধাৰণ কৰিছে।
(৮) শিশুক শাৰীৰিক বা মানসিক শাস্তি দিয়া সম্পূৰ্ণৰূপে নিষিদ্ধ।
(৯) কোনো শিক্ষকে ব্যক্তিগত টিউশন (Private Tuition) দিয়াটো নিষিদ্ধ।
(১০) এই আইন কাৰ্যকৰী হোৱাৰ পাঁচ বছৰৰ ভিতৰত সকলো শিক্ষকে শিক্ষকতাৰ
বৃত্তিগত (Professional) যোগ্যতা লাভ কৰা বাধ্যতামূলক।
(১১) প্ৰাথমিক শিক্ষাৰ মান নিৰীক্ষণৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰাধিকৰণ (National
Authority for Elementary Education Standards) গঠন কৰা হ’ব।
(১২) তিনিবছৰৰ সময়ছোৱাৰ ভিতৰত কোনো বিদ্যালয়ে আৱশ্যকীয় শাৰীৰিক
আন্তঃগাঁথনি (Infrastructure) পূৰণ নকৰিলে, তেওঁলোকৰ স্বীকৃতি বাতিল কৰা হ’ব।
(১৩) শিক্ষা অধিকাৰ আইন (RTE) ভংগ কৰাৰ বাবদ ব্যক্তিগত বিদ্যালয়সমূহে
জৰিমনা ভৰিব লাগিব।
এই আইনে সমান সুযোগ, অন্তর্ভুক্তি আৰু শিক্ষাৰ গুণগত মান নিশ্চিত কৰি সকলো শিশুক এক সমতামূলক আৰু মানৱীয় শিক্ষা ব্যৱস্থা প্ৰদানৰ লক্ষ্য লৈ আগবাঢ়ে।
৬। ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযান কি?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযান (National Health Mission - NHM) হৈছে ভাৰত চৰকাৰে আৰম্ভ কৰা এক বিস্তৃত স্বাস্থ্য পৰিকল্পনা, যাৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হৈছে দেশৰ জনস্বাস্থ্য ব্যৱস্থাৰ ত্ৰুটিসমূহৰ উত্তৰণ ঘটোৱা। এই অভিযানে সৃজনশীলতা, বিকেন্দ্ৰীকৰণ আৰু জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
৭। ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযানৰ নির্দিষ্ট লক্ষ্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযানৰ মুখ্য লক্ষ্যসমূহ
হৈছে—
(১) গ্ৰাম্য আৰু নগৰাঞ্চলত শিশু আৰু মাতৃ মৃত্যুৰ হাৰ হ্ৰাস কৰা;
(২) খাদ্য, পুষ্টি, বিশুদ্ধ খোৱা পানী আৰু অনাময় শৌচাগাৰৰ সুবিধা সকলো লোকৰ বাবে
সহজলভ্য কৰি তোলা;
(৩) মহিলা আৰু শিশুৰ স্বাস্থ্যৰ উন্নয়ন আৰু সকলোৰে বাবে ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা গঢ়ি তোলা সেৱাত
গুৰুত্ব আৰোপ কৰা;
(৪) সংক্ৰামক আৰু অসংক্ৰামক ৰোগ, লগতে স্থানীয় মহামাৰীৰ প্ৰতিৰোধ
আৰু নিয়ন্ত্ৰণ নিশ্চিত কৰা;
(৫) সহজলভ্য আৰু সংহত প্রাথমিক স্বাস্থ্য সেৱা প্ৰদান কৰা;
(৬) স্থানীয় স্বাস্থ্য পৰম্পৰা, আয়ুস তথা ভাৰতীয় ঐতিহ্যবাহী
চিকিৎসা পদ্ধতিক পুনৰুজ্জীৱিত কৰি মূল স্বাস্থ্য ধাৰাৰ সৈতে সংহত কৰা।
৮। খাদ্য নিৰাপত্তা মানে কি?
মানৱ জীৱনৰ ভিতৰত খাদ্য হৈছে এক মুখ্য
প্ৰয়োজন। খাদ্য অবিহনে জীৱন কল্পনাই কৰিব নোৱাৰি। সেই বাবে খাদ্যক মানৱ নিৰাপত্তাৰ
অন্যতম মৌলিক দিশ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
এখন গণতান্ত্রিক ৰাষ্ট্ৰত
প্ৰতিজন নাগৰিকৰ খাদ্য লাভৰ অধিকাৰ থাকে, আৰু সেই অধিকাৰ ৰক্ষা কৰাটো ৰাষ্ট্ৰৰ দায়িত্ব।
সেয়ে, প্ৰতিখন গণতান্ত্রিক দেশই খাদ্য নিৰাপত্তা সুনিশ্চিত কৰিবলৈ চেষ্টা
কৰে, যাতে প্ৰতিগৰাকী নাগৰিকে প্ৰয়োজনীয় খাদ্য লাভ কৰিব পাৰে।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। সামাজিক কল্যাণৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ ‘সামাজিক কল্যাণ’ এটা পৰিৱর্তনশীল ধাৰণা,
যাৰ অৰ্থ সময়ৰ লগে
লগে সমাজৰ প্রয়োজন আৰু দৃষ্টিভংগীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সলনি হয়। আৰম্ভণিতে এই
ধাৰণাটোৱে মাত্ৰ দৰিদ্ৰ, বিধবা, শাৰীৰিকভাৱে অক্ষম আদি সমাজৰ দুৰ্বল সদস্যসকলৰ
দুঃখ-দুৰ্দশা লাঘৱ কৰাকহে প্ৰধান লক্ষ্য হিচাপে গণ্য কৰিছিল। কিন্তু সময়ৰ প্ৰবাহত
এই ধাৰণাৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি পায়। এতিয়া স্বাস্থ্য, শিক্ষা, বাসস্থান, ন্যায়বিচাৰ আৰু শ্রম
অধিকাৰৰ দৰে অধিক বিস্তৃত সামাজিক সেৱাসমূহো এই কল্যাণমূলক ব্যৱস্থাৰ অংশ হৈ পৰিছে।
সামাজিক কল্যাণ মাথোঁ দুৰ্বল শ্ৰেণীৰ কাৰণে
নহয়, ই সামগ্ৰিক সমাজৰ—বিশেষকৈ সুবিধা বঞ্চিত, দৰিদ্ৰ, মহিলা, শিশু, শাৰীৰিক বা
মানসিকভাৱে অক্ষম ব্যক্তিসকলৰ সুৰক্ষা, উন্নয়ন আৰু অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰিবলৈ সংগঠিত
ব্যৱস্থাৰ ৰূপত কাম কৰে। এই ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে ধনী বা উচ্চ শ্ৰেণীৰ পৰা সংগৃহীত
কৰসমূহ দুৰ্বল গোটৰ উন্নয়নৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়, যাৰ জৰিয়তে সমাজত সাম্যতা
বজাই ৰখা সম্ভৱ হয়।
দুৰ্গাবাই দেশমুখৰ মতে, সামাজিক কল্যাণ সাধাৰণ
শিক্ষা বা স্বাস্থ্য সেৱাৰ পৰা ভিন্ন, কিয়নো ই সমাজৰ অতি দুৰ্বল গোট—যেনে, নাৰী, শিশু, শাৰীৰিক বা
মানসিকভাৱে বিকলাংগসকলৰ বাবে উদ্দেশ্যনিষ্ঠ বিশেষ সেৱাসমূহৰ সৈতে জড়িত। তেওঁ এই
ধাৰণাটোক "বিশেষ সমস্যা-ভিত্তিক সহায়মূলক কাৰ্যকলাপৰ সমষ্টি" হিচাপে
ব্যাখ্যা কৰিছে।
- Prof.
Friedlanderৰ মতে – “সামাজিক কল্যাণ হৈছে সামাজিক সেৱা আৰু
অনুষ্ঠানসমূহৰ এটা সংগঠিত ব্যৱস্থা, যাৰ জৰিয়তে নিৰ্দিষ্ট ব্যক্তি আৰু গোটৰ
জীৱনমান আৰু স্বাস্থ্য সন্তোষজনকভাৱে উন্নীত কৰা হয়।”
- এনচাইক্লোপেডিয়া ব্রিটেনিকা মতে –“সামাজিক কল্যাণ
হৈছে আইন আৰু সংগঠনসমূহৰ এনে এক ব্যৱস্থা, যাৰ জৰিয়তে
চৰকাৰে নাগৰিকসকলক বেকাৰত্ব, দুর্ঘটনা, ৰোগ আৰু
বাৰ্ধক্যৰ বিপৰীতে সামাজিক বীমাৰ সহায়ত সুৰক্ষা প্ৰদান কৰে।”
- এলিজাবেথ উইকেনডেনৰ মতে –“সামাজিক কল্যাণ হৈছে এনে এক সংহত ব্যৱস্থা,
যাৰ জৰিয়তে সামাজিক ন্যায় আৰু শৃংখলাৰ সংৰক্ষণৰ বাবে
জনসাধাৰণৰ মৌলিক সামাজিক প্ৰয়োজনসমূহ পূৰণৰ লক্ষ্যৰে আইন, আঁচনি আৰু সেৱাসমূহ কাৰ্যকৰী কৰা হয়।”
- ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ জাতীয় উন্নয়ন পৰিকল্পনাৰ মতে – “সামাজিক কল্যাণ
হৈছে এনে সংগঠিত কাৰ্যকলাপসমূহৰ সমষ্টি, যাৰ জৰিয়তে
ব্যক্তি, গোট আৰু সম্প্ৰদায়ক উন্নয়নমূলক কামত অংশ ল’বলৈ উৎসাহিত
কৰা হয়।”
- Howardৰ মতে – “সামাজিক কল্যাণ বিশেষকৈ শাৰীৰিক, মানসিক, আৱেগিক, অৰ্থনৈতিক বা সামাজিকভাৱে সুবিধাবঞ্চিত
ব্যক্তি বা গোটৰ জীৱনমান উন্নীত কৰাত লক্ষ্যৰে কৰা হস্তক্ষেপ।”
- ভাৰতৰ নীতি আয়োগৰ মতে – “সামাজিক কল্যাণ হৈছে এনে সেৱাসমূহৰ সমষ্টি,
যাৰ জৰিয়তে আৰ্থ-সামাজিক, শাৰীৰিক আৰু
মানসিকভাৱে প্রতিবন্ধী, তথা সুযোগ-সুবিধা পৰা বঞ্চিত লোকসকলৰ বিশেষ
প্ৰয়োজন পূৰণৰ চেষ্টা কৰা হয়।”
সার্বিকভাৱে, সামাজিক কল্যাণ হৈছে সমাজৰ বিশেষ
সুবিধাবঞ্চিত গোট—বিশেষকৈ দৰিদ্ৰ, দুৰ্বল, অনগ্ৰসৰ, মহিলা, শিশু, বিকলাংগ আৰু
মানসিকভাৱে সমস্যাগ্ৰস্ত ব্যক্তি বা গোটসমূহৰ জীৱনমান উন্নত কৰাৰ লক্ষ্যৰে সংগঠিত
ৰাজহুৱা বা ব্যক্তিগত উদ্যোগসমূহ। এই ধাৰণাটো ব্যক্তিগত কল্যাণৰ লগতে সামগ্ৰিক
সমাজ কল্যাণৰ সৈতে ওতোপ্ৰোতোভাৱে জড়িত।
২। সামাজিক কল্যাণকামী প্রশাসন কি? সামাজিক কল্যাণকামী প্রশাসনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সামাজিক কল্যাণমূলক প্রশাসন হৈছে এক সংগঠিত প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ জৰিয়তে সামাজিক নীতি সমূহক
বাস্তবমুখী সামাজিক সেৱালৈ ৰূপান্তৰিত কৰা হয়।
এই প্ৰক্ৰিয়াটোৰ লগত চৰকাৰী, বেচৰকাৰী, স্বেচ্ছাসেৱী আৰু নিগমীয় অভিকৰণসমূহৰ সমন্বিত ভূমিকা জড়িত থাকে। ই বিজ্ঞানসন্মত আৰু বৃত্তিমূলক দুয়ো ধৰণৰ কাৰ্য, যাৰ জৰিয়তে
সমাজকৰ্মৰ ব্যৱস্থাপনাৰ উত্তৰণ ঘটে।
সামাজিক কল্যাণমূলক প্রশাসনক "সামাজিক কৰ্মৰ
প্ৰয়োগিক ৰূপ" হিচাবেও গণ্য কৰা হয়, কিয়নো ই সমাজৰ দুৰ্বল
গোটসমূহ—নাৰী, শিশু, বৃদ্ধ, বিকলাংগ, অসুখত আক্রান্ত, অনুসূচিত জাতি আৰু জনজাতি আদিৰ বাবে বিশেষ আঁচনি তথা সেৱাৰ সু-সংগঠিত
ৰূপায়ণত সহায়ক হয়।
এই প্রশাসনে সামাজিক নীতি আৰু আইনবোৰক
কার্যত ৰূপ দিবলৈ প্ৰয়োজনীয় সম্পদ, বিষয়াসকল, প্ৰকল্প আৰু প্ৰশাসনিক গঠনৰ
ব্যৱস্থাপনা কৰে। ই সমাজৰ সুবিধা বঞ্চিত সকলক আত্মনির্ভৰশীল কৰাৰ বাবে উপলব্ধ
সম্পদসমূহ উন্মুক্ত কৰি, তেওঁলোকৰ সমস্যা সমাধানত সহায় কৰে।
ইয়াৰ লগত তথ্য-প্ৰযুক্তি আৰু বৈদ্যুতিন প্রশাসনৰ সম্পৃক্ততাও অত্যন্ত
গুৰুত্বপূৰ্ণ, যাৰ জৰিয়তে আঁচনি সমূহ অধিক ফলপ্ৰসু, দ্ৰুত আৰু স্বচ্ছভাৱে কাৰ্যকৰী হ’ব পাৰে।
- জন চি. কিডনিঘৰ মতে: “সামাজিক
কল্যাণমূলক প্রশাসন হৈছে এক দ্বিমুখী প্ৰক্ৰিয়া—(১) সামাজিক নীতিসমূহক সংগঠিত
সেৱালৈ ৰূপান্তৰ কৰা, আৰু (২) নীতি উন্নয়নলৈ অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত
পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা।”
- ৱাল্টাৰ এ. ফ্ৰিডলেণ্ডাৰৰ মতে: “সামাজিক
কল্যাণমূলক প্রশাসনে চৰকাৰী বা বেচৰকাৰী অভিকৰণসমূহৰ সামাজিক লক্ষ্যসমূহক
হিতাধিকাৰীলৈ সেৱা, সুবিধা আৰু সহায়ৰ ৰূপত ৰূপান্তৰিত কৰে।”
- আৰ্থাৰ ডানহামৰ মতে: “প্ৰশাসন হৈছে
সংগঠনৰ কাঠামোৰ ভিতৰত কাম-কাজৰ এনে এক প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ জৰিয়তে
সমন্বয় সাধন, দিশ-নিৰ্দেশনা, নিয়ন্ত্ৰণ আৰু
পৰিচালনা কৰা হয়।”
- হেলে ট্ৰেকাৰৰ মতে: “সামাজিক
কল্যাণমূলক প্রশাসন হৈছে এনে এক প্ৰক্ৰিয়া যি জনগণৰ অন্তৰ্নিহিত সামৰ্থ্য
উন্মোচন কৰে, সংগঠিত কৰে আৰু সমাজৰ উপলব্ধ সম্পদ ব্যৱহাৰৰ জৰিয়তে
প্রয়োজনীয় সেৱাসমূহ প্ৰদান কৰে।”
- আমেৰিকান সংসদৰ সংজ্ঞা অনুসৰি: “সামাজিক
কল্যাণমূলক প্রশাসন হৈছে লক্ষ্য, নীতি আৰু মানদণ্ডৰ ভিত্তিত সম্পদসমূহক
ফলপ্ৰসু সামাজিক সেৱালৈ ৰূপান্তৰ কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ জৰিয়তে
সমস্যা চিনাক্তকৰণ, বিকাৰ নিৰ্ণয় আৰু সমাধানৰ প্ৰচেষ্টা কৰা
হয়।”
উপৰোক্ত সংজ্ঞা আৰু ব্যাখ্যাৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে সামাজিক কল্যাণমূলক
প্রশাসন হৈছে এক প্ৰাতিষ্ঠানিক আৰু প্ৰযুক্তিবান্ধৱ প্ৰক্ৰিয়া, যি সমাজৰ দুৰ্বল গোটসমূহলৈ নানান আঁচনি আৰু
সেৱাৰ জৰিয়তে সহায় আগবঢ়ায়।
এই প্রশাসনে সমাজত ন্যায়, সমতা আৰু কল্যাণৰ বাট মুকলি
কৰে। চৰকাৰী হোৱাক বা বেচৰকাৰী—যিকোনো সামাজিক সংস্থাই এই ধাৰণাটোৰ অধীনত
কাৰ্যকৰীভাৱে সমাজৰ বাবে পৰিবৰ্তন অনাবশ্যক কৰি তুলিব পাৰে।
৩। সামাজিক কল্যাণমূলক প্রশাসনৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ যদিও "প্ৰশাসন" শব্দটো ৰাজনৈতিক,
ব্যৱসায়িক আৰু
সামাজিক ক্ষেত্ৰত ব্যাপকভাবে ব্যৱহৃত হয়, তথাপিও সামাজিক কল্যাণমূলক
প্রশাসনৰ কিছুমান নির্দিষ্ট বৈশিষ্ট্য থাকে, যি একে ধৰণৰ অন্য
প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থাৰ পৰা পৃথক কৰি তোলে। এই বৈশিষ্ট্যসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে:
(১) লক্ষ্যভিত্তিক অভিকৰণৰ সৈতে জড়িত সামাজিক কল্যাণমূলক প্রশাসন বিভিন্ন সামাজিক
অভিকৰণৰ সৈতে সম্পৃক্ত থাকে। এই অভিকৰণসমূহ বিশেষভাবে নিৰ্ধাৰিত সম্প্ৰদায় বা
জনগোষ্ঠীৰ কল্যাণক লৈ লক্ষ্যস্থিৰ কৰি কাম কৰে।
(২) সামাজিক সমস্যাৰ ত্ৰিস্তৰীয় সমাধান এই প্রশাসনে সামাজিক
সমস্যাসমূহক ত্ৰিস্তৰীয়ভাৱে সমাধান কৰাৰ চেষ্টা কৰে—
(ক) সমাজত ত্ৰুটিপূৰ্ণ কাৰ্যকলাপসমূহ পুনৰুদ্ধাৰ কৰা,
(খ) ব্যক্তি আৰু সমাজৰ বাবে সম্পদ সংগ্ৰহ আৰু ব্যৱস্থাপনা কৰা,
(গ) ভবিষ্যতে যেন নতুন সমস্যা না ঘটে তাৰ বাবে প্ৰতিৰোধমূলক ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা।
(৩) বোর্ড আৰু জন-প্ৰতিনিধিত্বযুক্ত গঠন যদিও অভিকৰণবোৰৰ প্ৰকৃতি,
গঠন আৰু আঁচনিসমূহ
ভিন্ন হয়, তথাপি প্ৰতিখনত উচ্চতম নিৰ্ণায়ক সংস্থা হিচাপে এক পৰিচালনা
বোর্ড থাকে। এই বোর্ডত সেই সম্প্ৰদায়ৰ জনপ্ৰতিনিধিৰ অংশগ্ৰহণ থাকে, যিসকলৰ বাবে সেই
সেৱা প্ৰদান কৰা হয়।
(৪) সক্রিয় জন-অংশগ্ৰহণ আৰু সম্পদৰ উত্তম ব্যৱহাৰ প্ৰতিটো আঁচনি যাতে নিজৰ
লক্ষ্য অনুযায়ী সফলভাৱে বাস্তৱায়িত হয়, তাৰ বাবে জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰাৰ লগতে
উপলব্ধ সম্পদৰ উত্তম ব্যৱহাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
(৫) আর্থিক সামৰ্থ্যৰ ভিত্তিত সংস্থাপন অভিকৰণসমূহে নিজৰ আর্থিক সামৰ্থ্যৰ
ভিতৰত থাকি নিজস্ব সম্পদ সংৰক্ষণ কৰে। কিন্তু ইহঁতৰ সীমা অতিক্ৰম কৰাটো অনুচিত,
কিয়নো ই সংগঠনৰ
স্থায়িত্বক ক্ষতিগ্রস্ত কৰিব পাৰে।
(৬) সহযোগিতামূলক কাম-কাজ আৰু অংশীদাৰিত্ব সামাজিক কল্যাণমূলক
অভিকৰণসমূহে সাধাৰণতে সহযোগিতাৰ মনোভাৱৰে কাম কৰে আৰু প্ৰশাসনিক দিশত সকলো শ্ৰেণীৰ
জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰে।
(৭) বৃত্তিগত মানৱ সম্পদৰ নিয়োগ সমপ্রতি, এই অভিকৰণসমূহত পেশাগতভাৱে
অৰ্হতাসম্পন্ন ব্যক্তি নিযুক্ত কৰাৰ প্ৰবণতা বৃদ্ধি পাইছে। ইয়াৰ ফলত
প্রশাসনত পেশাদাৰীতা আৰু দক্ষতা বৃদ্ধি হৈছে, যি কাম-কাজত বৃত্তিমূলক
দৃষ্টিভংগীৰ বিকাশ ঘটাইছে।
৪। সামাজিক কল্যাণ প্রশাসনৰ কাৰ্যাৱলীৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সামাজিক কল্যাণ প্রশাসন হৈছে এনে এক প্ৰশাসনিক
প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ দ্বাৰা বিভিন্ন অভিকৰণ বা সংস্থা সমাজৰ বঞ্চিত, অনগ্ৰসৰ আৰু সহায়ৰ প্ৰয়োজন
থকা শ্ৰেণীৰ বাবে বিভিন্ন কল্যাণমূলক সেৱা আগবঢ়ায়। এই প্ৰশাসনৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে
সামাজিক ন্যায়, সমতা আৰু ভ্ৰাতৃত্ব স্থাপন কৰা। এই উদ্দেশ্য সফল কৰিবলৈ সামাজিক কল্যাণ
প্রশাসনে কিছুমান নির্দিষ্ট কার্যাবলী সম্পাদন কৰে, যিবোৰ তলত বৰ্ণনা কৰা হৈছে—
(১) লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ আৰু তথ্য সংগ্ৰহ সামাজিক কল্যাণ অভিকৰণসমূহে যিকোনো আঁচনি
বা পদক্ষেপ হাতত লোৱাৰ পূৰ্বে সমাজৰ সমস্যাৰ বাস্তৱ পৰিস্থিতি অনুধাৱন কৰিবলৈ
প্ৰয়োজনীয় তথ্য সংগ্ৰহ কৰে। বিশেষকৈ কোন ভৌগোলিক এলেকাত কি ধৰণৰ সমস্যা আছে,
তাৰ স্পষ্ট জ্ঞান
লাভ কৰা অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
(২) তথ্য বিশ্লেষণ আৰু পদক্ষেপ পৰিকল্পনা সংগ্ৰহীত তথ্যসমূহ বিশ্লেষণ কৰি সেই
অনুসৰি সামাজিক সমস্যাৰ সমাধানৰ বাবে সুনির্দিষ্ট পদক্ষেপ আৰু আঁচনি প্ৰস্তুত কৰা
হয়।
(৩) কার্য-অভিযান আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ সমস্যাৰ প্ৰতি সঁহাৰি দিবলৈ উপযুক্ত
কার্য-অভিযান, নীতি আৰু ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হয়। সেই অনুসৰি অভিকৰণসমূহৰ কাম-কাজ সুচাৰুৰূপে
চলাবলৈ পৰিচালনাৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়।
(৪) দিশ-নিৰ্ব্দেশ আৰু তদাৰকী কাৰ্যসিদ্ধিৰ বাবে লক্ষ্য, উদ্দেশ্য আৰু আঁচনি
বাস্তৱায়ন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সংশ্লিষ্ট বিষয়া-কর্মচাৰীসকলক স্পষ্ট দিশ-নিৰ্ব্দেশ আৰু
পৰ্যবেক্ষণ প্ৰদান কৰা হয়।
(৫) জন-সচেতনতা আৰু স্বেচ্ছাসেৱক সক্ৰিয়কৰণ অভিকৰণৰ লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ
স্বেচ্ছাসেৱকসকলক উৎসাহিত কৰি সমাজৰ লগত সংযোগ স্থাপন কৰা হয়।
(৬) দায়িত্ব বণ্টন আৰু সমন্বয় প্ৰশাসনীয় দিশৰ পৰা বিভিন্ন বিষয়া বা বিভাগক
তেওঁলোকৰ ক্ষমতা অনুসৰি দায়িত্ব দিয়া হয় আৰু দায়িত্ব পালনৰ ক্ষেত্ৰত সমন্বয় ৰক্ষা
কৰা হয়।
(৭) নীতি, বিধি আৰু দায়িত্ব নিৰ্ধাৰণ প্ৰতিটো বিষয়া-কর্মচাৰী যাতে অভিকৰণৰ লক্ষ্যবোৰেৰে
সঁচাকৈ সম্পৃক্ত হয়, তাৰ বাবে স্পষ্ট নীতি, বিধি, প্ৰক্ৰিয়া আৰু জবাবদিহিৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়।
(৮) তথ্য-পাতি আৰু অগ্ৰগতি মূল্যায়ন কাজৰ অগ্ৰগতি জানিবলৈ নিয়মিতভাৱে তথ্য-পাতি
সংগ্ৰহ আৰু বিশ্লেষণ কৰা হয়। এই বিষয়সমূহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ভবিষ্যৎ পৰিকল্পনা সাজি
তোলা হয়।
(৯) বিত্তীয় পৰিচালনা অর্থ হৈছে যিকোনো অভিকৰণৰ জীৱনশক্তি। গতিকে খৰচৰ ক্ষেত্ৰত
সজাগতা আৰু পৰিকল্পিত ব্যৱস্থাপনাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
(১০) মানৰ নিৰ্ধাৰণ প্ৰতিটো অভিকৰণে তেওঁলোকৰ কৰ্মপদ্ধতিৰ মান নিৰ্ধাৰণ কৰে,
যাৰ দ্বাৰা কামৰ
গুণগত মান আৰু দায়বদ্ধতা নিশ্চিত হয়।
(১১) মসৃণ যোগাযোগ ব্যৱস্থা অভিকৰণৰ ভিতৰৰ সকলো স্তৰৰ মাজত আৰু সমাজৰ লগত মুক্ত,
স্পষ্ট আৰু নিয়মিত
যোগাযোগ বজাই ৰখা হয়, যাতে ভুল বুজাবুজি নোহোৱাকৈ কাম আগবঢ়োৱা যায়।
(১২) আন্তঃ-সংগঠন সমন্বয় একেলগে একেটা উদ্দেশ্যৰ বাবে কৰ্মৰত বিভিন্ন অভিকৰণ বা
সংস্থাসমূহৰ মাজত সহায়-সহযোগিতা আৰু সমন্বয় ৰক্ষা কৰা হয়।
(১৩) তদাৰকী আৰু মূল্যায়ন অভিকৰণৰ আঁচনি আৰু পদক্ষেপসমূহৰ ফলাফল কিমান সফল হৈছে
সেয়া জানিবলৈ তদাৰকী আৰু মূল্যায়নৰ প্ৰক্ৰিয়া নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয়।
৫। শিক্ষাৰ অধিকাৰ বুলিলে কি বুজা? আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ শিক্ষা হৈছে ব্যক্তিগত আৰু সামাজিক উন্নয়নৰ এক
মুখ্য উপাদান। ব্যক্তি জীৱনৰ গুণগত মান উন্নয়নৰ লগতে বিজ্ঞান, প্ৰযুক্তি আৰু
অৰ্থনৈতিক অগ্ৰগতিত শিক্ষাই মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে। শিক্ষা দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণ,
সামাজিক সমতা স্থাপন
আৰু এক সুবিন্যস্ত সমাজ গঠনত এক অপরিহার্য হাতিয়াৰ। এই উপলব্ধিয়ে বিশ্বজুৰি
শিক্ষাৰ অধিকাৰ সম্পৰ্কে সচেতনতাৰ সৃষ্টি কৰিছে আৰু বিভিন্ন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠন
শিক্ষাৰ প্ৰসাৰৰ বাবে বিশেষ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিছে।
১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰত গৃহীত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মানৱ অধিকাৰ সনদৰ
২৬নং অনুচ্ছেদত উল্লেখ কৰা হৈছে— “সকলোৱে শিক্ষাৰ অধিকাৰ লাভ কৰিব। প্ৰাথমিক
শিক্ষা বাধ্যতামূলক আৰু বিনামূলীয়া হ'ব। ব্যক্তিত্বৰ বিকাশৰ বাবে শিক্ষা প্ৰয়োজনীয়।
মাক-দেউতাকৰ নিজৰ সন্তানৰ শিক্ষাৰ ধৰণ নিৰ্বাচন কৰাৰ অধিকাৰ থাকিব।”
এই ধাৰণাৰ আধাৰত ১৯৬৬ চনৰ আন্তর্জাতিক
অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক অধিকাৰ চুক্তি পত্ৰৰ ১৩ নং
অনুচ্ছেদত কোৱা হৈছে যে— "সকল মানুহে শিক্ষাৰ অধিকাৰ লাভ কৰিব। শিক্ষা যেন
মানুহৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশত সহায়ক হয় আৰু তেওঁলোকক মৌলিক অধিকাৰ উপভোগৰ বাবে যোগ্য
কৰি তোলে।"
এই অনুচ্ছেদত তিনিটা মূল দিশত গুৰুত্ব দিয়া হৈছে:
- বাধ্যতামূলক বিনামূলীয়া প্ৰাথমিক শিক্ষা;
- কাৰিকৰী আৰু বৃত্তিমূলক শিক্ষা লাভৰ সহজগম্যতা;
- উচ্চ শিক্ষালৈ যোগ্যতাৰ ভিত্তিত সকলোৰে মুকলি প্ৰৱেশাধিকাৰ।
ভাৰত এখন বিশাল আৰু বৈচিত্ৰ্যপূৰ্ণ দেশ। কেন্দ্ৰ
আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ মাজত দায়বদ্ধতা ভাগ-বতৰা কৰি দেশৰ উন্নয়নমূলক আঁচনি ৰূপায়ণ কৰা
হয়। ১৯৭৬ চনৰ সংবিধানৰ ৪২ তম সংশোধনীৰ জৰিয়তে ‘শিক্ষা’ বিষয়টো
ৰাজ্যিক সূচীৰ পৰা সমৱৰ্তী সূচীত স্থানান্তৰ কৰা হয়, যাতে কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য
দুয়োটাই শিক্ষা উন্নয়নত অংশ ল’ব পাৰে।
ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষা নীতি (NEP) 1986 (1992
চনত সংশোধিত) মতে, শিক্ষা উন্নয়নৰ
ক্ষেত্ৰত কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যৰ অৰ্থপূৰ্ণ অংশীদাৰিত্ব নিশ্চিত কৰা হয়। কেন্দ্ৰীয়
পৰিকল্পনা আয়োগে ৰাজ্যসমূহ, কেন্দ্ৰশাসিত অঞ্চল আৰু অন্যান্য অংশীদাৰৰ সৈতে
আলোচনাৰ জৰিয়তে পঞ্চবৰ্ষিক উন্নয়ন পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰে।
সকলোৱে শিক্ষাৰ অধিকাৰ (Education for
All) লক্ষ্য ১৯৫০ চনৰ সংবিধান প্ৰচলনৰ পিছৰে পৰা ভাৰত চৰকাৰৰ এক মৌলিক অগ্ৰাধিকাৰ
হৈ পৰে। ২০০০ চনৰ “ডাকাৰ ফ্ৰেমৱৰ্ক”-ৰ লগত সামঞ্জস্য ৰাখি ভাৰতেও সকলোৱে শিক্ষাৰ
লক্ষ্যত উপনীত হোৱাৰ বাবে বিভিন্ন আঁচনিৰ ৰূপায়ণ আৰম্ভ কৰে। ২০০১ চনৰ পৰা ভাৰত
চৰকাৰে বিশেষকৈ এই লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ কিছু গুৰুত্বপূর্ণ আঁচনি গ্ৰহণ কৰে:
- সৰ্বশিক্ষা অভিযান (SSA)
- মধ্যাহ্ন ভোজন আঁচনি (MDM)
- ৰাষ্ট্ৰীয় মাধ্যমিক শিক্ষা অভিযান (RMSA)
- বেটি বচাও, বেটি পড়াও
- Right
to Education Act, 2009 (RTE)
এই সকলো আঁচনি বিকেন্দ্রীকৃত ব্যৱস্থাপনা আৰু
স্থানীয় স্ব-শাসিত সংস্থাৰ জড়িতকৰণৰ জৰিয়তে জিলা পৰ্যায়ত ৰূপায়ণ কৰা হৈছে।
৬। শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন, ২০০৯ৰ বিষয়ে বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ১৯৪৮ চনৰ ১০ ডিচেম্বৰত অনুষ্ঠিত হোৱা সম্মিলিত
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধারণ সভাত গৃহীত মানৱ অধিকাৰৰ সার্বজনীন
ঘোষণা পত্র অনুসৰি শিক্ষা সকলোৰে বাবে এক মৌলিক অধিকাৰ
হিচাপে স্বীকৃত হয়। এই ঘোষণাৰ ভিত্তিতেই ভাৰতীয় সংবিধানত ২০০২ চনৰ ৮৬তম
সংশোধনৰ জৰিয়তে অনুচ্ছেদ ২১(ক) সংযোজন কৰা হয়, যাৰ অধীনত ৬-১৪ বছৰ বয়সৰ শিশুৰ বাবে বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষাক মৌলিক
অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হয়।
এই অনুচ্ছেদ অনুসৰি, ২০০৯ চনত "শিশুৰ
বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষা অধিকাৰ আইন, ২০০৯" (Right
to Education Act, 2009) জাৰী কৰা হয়। এই আইন ২০১০ চনৰ ১ এপ্ৰিলৰ পৰা সৰ্বভাৰতীয়ভাৱে বলবৎ হয়
(প্ৰথমে জম্মু আৰু কাশ্মীৰ বাদে; ২০১৯ত সেইখনতো বলবৎ হয়)।
- সংবিধান প্ৰস্তুতকালৰ পৰাই শিক্ষাৰ অধিকাৰ অতি গুৰুত্বপূর্ণ বুলি বিবেচিত
হৈছিল।
- ২০০২ চনৰ ৮৬তম সংশোধনে শিক্ষাক মৌলিক অধিকাৰ হিচাপে স্থাপন কৰি এক বিশেষ
দিশা দেখুৱায়।
- ২০০৫ চনত আইনখনৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰা হয়; ব্যক্তিগত
বিদ্যালয়ত ২৫% আসন সংৰক্ষণৰ দিশত বিতৰ্ক উঠে।
- কেন্দ্ৰীয় উপদেষ্টা পৰিষদে গণতান্ত্ৰিক সমাজ গঠনৰ লক্ষ্যৰে এই দিশটোক
আগবঢ়ায়।
- ২০০৯ চনৰ ২ জুলাইত আইনখন কেবিনেটে অনুমোদিত হয়, ২০ জুলাইত
ৰাজ্যসভাত আৰু ৪ আগষ্টত লোকসভাত গৃহীত হয়।
- ২৬ আগষ্ট ২০০৯ত ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদন লাভ কৰে আৰু ২০১০ চনৰ ১ এপ্ৰিলত ড° মনমোহন সিঙৰ বক্ততাৰ জৰিয়তে বলবৎ হয়।
৬-১৪ বছৰ বয়সৰ সকলো শিশুক আৰ্থিক, সামাজিক, আৰু প্রাতিষ্ঠানিক
বাধা নোহোৱাকৈ বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষা লাভ কৰাৰ নিশ্চয়তা প্ৰদান
কৰা।
মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ:
(ক) ৬-১৪ বছৰ বয়সৰ সকলো শিশুক বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষা।
(খ) চৰকাৰী বিদ্যালয়সমূহে বিনামূলীয়া শিক্ষা প্ৰদান কৰিব; ৭৫% অভিভাৱকে বিদ্যালয়
পৰিচালনা সমিতিত থাকিব।
(গ) ব্যক্তিগত বিদ্যালয়ে ২৫% আসন দুখীয়া আৰু পশ্চাৎপৰা শিশুৰ বাবে সংৰক্ষণ কৰিব;
খৰচ চৰকাৰে বহন কৰিব।
(ঘ) বিদ্যালয়ে নামভৰ্তিৰ বাবে কোনো ধৰণৰ মাচুল বা দান ল’ব নোৱাৰিব।
(ঙ) নামভৰ্তিৰ বাবে কোনো পৰীক্ষা বা সাক্ষাৎকাৰ ল’ব নোৱাৰিব।
(চ) জন্মপত্ৰ নাথাকিলেও শিশুক নামভৰ্তিৰ পৰা বঞ্চিত কৰিব নোৱাৰিব।
(ছ) কোনো শিশুক অষ্টম শ্ৰেণীলৈকে স্কুল এৰি যাবলৈ বাধ্য কৰা নাযায় বা বহিষ্কাৰ
কৰিব নোৱাৰি।
(জ) কোনো শিশুক শাৰীৰিক বা মানসিক শাস্তি দিব নোৱাৰি।
(ঝ) শিক্ষকে ব্যক্তিগত টিউচন দিব নালাগে।
(ঞ) ৫ বছৰৰ ভিতৰত সকলো শিক্ষকক প্ৰয়োজনীয় প্ৰশিক্ষণ গ্ৰহণ কৰিব লাগিব।
(ট) শিক্ষাৰ মান পৰ্যবেক্ষণৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থা গঠন।
(ঠ) ৩ বছৰৰ ভিতৰত বিদ্যালয়ৰ গঠনমূলক মান (infrastructure) উন্নয়ন নোহ’লে স্বীকৃতি
বাতিল হ’ব।
(ড) আইন লঙ্ঘন কৰা বিদ্যালয়ে জৰিমনা দিব লাগিব।
৭। ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযান কি? আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ স্বাস্থ্য হৈছে সামাজিক নিৰাপত্তা আৰু ৰাষ্ট্ৰীয়
উন্নয়নৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ মৌলিক দিশ। আধুনিক যুগত স্বাস্থ্য নিৰাপত্তা প্ৰায় সকলো
ৰাষ্ট্ৰৰ মূল বিষয় হৈ পৰিছে। যিকোনো ৰাষ্ট্ৰৰ উন্নয়নৰ গতি, উৎপাদনক্ষমতা আৰু সামাজিক
স্থিতিশীলতা বহুলাংশে স্বাস্থ্য ব্যৱস্থাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। স্বাস্থ্য নিৰাপত্তা
বিষয়টো শিক্ষা, দৰিদ্রতা, জীৱনমান, জীৱিকা, আৰু পৰিৱেশৰ লগত ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত। যেতিয়া স্বাস্থ্য নিৰাপত্তা সুনিশ্চিত হয়,
তেতিয়াহে আন
সামাজিক-আৰ্থিক উন্নয়নো সম্ভৱ হয়।
স্বাস্থ্য নিৰাপত্তাই মূলতঃ ৰাইজক বেমাৰ,
মহামাৰী, দীৰ্ঘকালীন ৰোগ,
অপুষ্টি, আৰু দুঃস্থ
স্বাস্থ্য ব্যৱস্থাৰ পৰা সুৰক্ষা দিয়াৰ কথা বোলে। কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰসমূহে
নাগৰিকসকলক প্ৰদান কৰা বিভিন্ন সামাজিক সেৱাৰ ভিতৰত স্বাস্থ্য সেৱা অন্যতম আৰু
অত্যন্ত মুখ্য।
সম্প্রতি বিশ্বজুৰি দেখা দিয়া নানা নতুন আৰু
ভয়ংকৰ মহামাৰী, যেনে- এইডছ, মেলেৰিয়া, বার্ড ফ্লু, ক’ভিড-১৯ আদিয়ে স্বাস্থ্যৰ ওপৰত ভয়ংকৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে। এইসমূহ ঘটনাই
স্বাস্থ্য-নিৰাপত্তাক এক স্পর্শকাতৰ আৰু চেলেঞ্জিং বিষয় হিচাপে বিশ্ববাসীৰ আগত
উপস্থাপন কৰিছে। এনে পৰিস্থিতিত স্বাস্থ্য নিৰাপত্তা প্ৰদান কৰাটো কেৱল সামাজিক
সেৱা নহয়, বরঞ্চ ৰাষ্ট্ৰীয় নিৰাপত্তাৰো অংশ হৈ পৰিছে।
স্বাধীনতাৰ সময়ৰ পৰাই ভাৰত চৰকাৰে স্বাস্থ্যক
মৌলিক অধিকাৰ ৰূপে বিবেচনা কৰি জনগণৰ স্বাস্থ্য নিৰাপত্তা নিশ্চিত কৰিবলৈ বিভিন্ন
নীতি আৰু আঁচনি গ্ৰহণ কৰি আহিছে।
প্ৰধান কাম-কাজ আৰু পদক্ষেপসমূহঃ
- ভোৰ কমিটি (1946): স্বাধীনতাৰ পূৰ্বে গঠন হোৱা এই কমিটিয়ে
ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য সেৱাৰ বাবে এক সুসংগঠিত পৰিকল্পনা আগবঢ়াইছিল।
- চুখেই কমিটি (1948): স্বাস্থ্য ব্যৱস্থাৰ উন্নতিৰ বাবে
গুৰুত্বপূর্ণ পৰামৰ্শ আগবঢ়াই।
- পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনাসমূহ: ১৯৫০ আৰু ১৯৬০ৰ
দশকত মেলেৰিয়া, সৰু আই, ক’লৈৰা আদি মহামাৰী ৰোধৰ বাবে নানা
কাৰ্যসূচী হাতত লোৱা হৈছিল যদিও কাৰিকৰী সমস্যাৰ বাবে তেনে আঁচনি সমূহ
প্ৰত্যাশিত সফলতা লাভ নকৰিলে।
স্বাস্থ্য নীতিসমূহ আৰু আঁচনিসমূহ
১. ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য নীতি (National Health Policy):
- ১৯৮৩ চন: প্ৰথম ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য নীতি গৃহীত হয়,
যাৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল স্বাস্থ্য সেৱাক সার্বজনীন আৰু সহজলভ্য কৰি তোলা।
- ২০১৭ চন: নতুন স্বাস্থ্য নীতি গৃহীত হয় যিয়ে
প্ৰাথমিক স্বাস্থ্য সেৱা, চিকিৎসক-ছাত্ৰ অনুপাত আৰু স্বাস্থ্য
অবকাঠামোৰ উন্নয়নক গুৰুত্ব দিয়ে।
২. ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযান (National Health Mission):
- ২০০৫ চন: ৰাষ্ট্ৰীয় গ্রাম্য স্বাস্থ্য অভিযান (NRHM) আৰম্ভ হয় গ্ৰাম্য জনগণৰ স্বাস্থ্য সুবিধা উন্নত কৰাৰ উদ্দেশ্যে।
- ২০১৩ চন: ৰাষ্ট্ৰীয় নগৰ স্বাস্থ্য অভিযান (NUHM) আৰম্ভ হয় নগৰ অঞ্চলৰ বাবে।
- ২০১৩ চনত এই দুয়োটা অভিযান মিলাই National Health Mission
(NHM) ৰূপে একত্ৰ কৰা হয়।
৩. আয়ুষ্মান ভাৰত (Ayushman Bharat):
- ২০১৮ চন: স্বাস্থ্য নীতি ২০১৭ অনুসৰি মোদী চৰকাৰে
"আয়ুষ্মান ভাৰত" আঁচনি আৰম্ভ কৰে।
- লক্ষ্য: দুখীয়া পৰিয়ালক বছৰত ৫ লাখ টকালৈকে
বিনামূলীয়া চিকিৎসা সেৱা প্ৰদান।
- এই আঁচনিৰ দ্বাৰা গৰিব আৰু পশ্চাৎপৰা জনগণ জটিল চিকিৎসা খৰচৰ পৰা ৰেহাই
পাইছে।
স্বাস্থ্য নিৰাপত্তা হৈছে উন্নয়ন, সামাজিক ন্যায় আৰু
দাৰিদ্ৰ্য নিবাৰণৰ মূখ্য আধাৰ। আধুনিক যুগৰ কল্যাণকামী ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত
স্বাস্থ্যক এক মৌলিক অধিকাৰ হিচাপে স্বীকাৰ কৰা হৈছে। ভাৰত চৰকাৰে স্বাধীনতাৰ পাছৰ
পৰা বিভিন্ন নীতি, আঁচনি আৰু কাৰ্যসূচীৰ জৰিয়তে স্বাস্থ্য নিৰাপত্তাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ
পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিছে। স্বাস্থ্যবান সমাজেই হ'ল শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ
আধাৰ — এই চেতনাৰে স্বাস্থ্য বিষয়ক কৰ্মপন্থা আগবঢ়োৱা সময়ৰ দাবী।
৮। ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰামীণ স্বাস্থ্য অভিযানৰ উদ্দেশ্য আৰু মৌলিক পন্থা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতৰ সংবিধানৰ সপ্তম অনুসূচীৰ ক্ষমতা বিভাজন
অনুসৰি, জনস্বাস্থ্য এক ৰাজ্য সূচীভুক্ত বিষয়। সেয়া মানে, জনস্বাস্থ্যৰ
ক্ষেত্ৰত আইন প্রণয়ন আৰু পৰিচালনাৰ দায়িত্ব প্ৰধানকৈ ৰাজ্য চৰকাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
কিন্তু বাস্তৱ জীৱনত প্ৰয়োজনীয় অৰ্থ, জনবলেৰ অভাৱ আৰু অৰ্দ্ধ-উন্নত
স্বাস্থ্য পৰিকাঠামোৰ বাবে বহু ৰাজ্যেই বিশেষকৈ গ্ৰাম্য অঞ্চলসমূহত
জনস্বাস্থ্য সেৱা যথাযথভাৱে প্ৰদান কৰিব পৰা নাই।
এই সমস্যাবোৰৰ সমাধান আৰু ভাৰতৰ গ্ৰাম্য অঞ্চলত
এক শক্তিশালী স্বাস্থ্য সেৱা গঢ়ি তোলাৰ লক্ষ্য লৈ ২০০৫ চনত ভাৰত চৰকাৰে
"ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰামীণ স্বাস্থ্য অভিযান (NRHM)" আৰম্ভ কৰে।
লক্ষ্য আৰু উদ্দেশ্য
এই অভিযানত কিছুমান ৰাজ্যৰ জনস্বাস্থ্য সূচক
দুর্বল হোৱাৰ বাবে বিশেষভাৱে গুৰুত্ব দিয়া হৈছে। এই ৰাজ্যবোৰ হ'ল— হিমাচল প্ৰদেশ,
বৰাখণ্ড (Assam),
চিকিম, বিহাৰ, জম্মু-কাশ্মীৰ,
ছত্তীশগড়, মধ্য প্ৰদেশ,
উৰিষ্যা, ৰাজস্থান, উত্তৰ প্ৰদেশ,
উত্তৰাখণ্ড, আদি।
মৌলিক পন্থা আৰু কৌশল
৯। ৰাষ্ট্ৰীয় নগৰ স্বাস্থ্য অভিযানৰ উদ্দেশ্য আৰু লক্ষ্য সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰীয় নগৰ স্বাস্থ্য অভিযান (National
Urban Health Mission) হৈছে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযান (National Health Mission)ৰ এখন উপ-আঁচনি,
যাৰ শুভাৰম্ভ ২০১৩
চনত কৰা হয়। ই ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰামীণ স্বাস্থ্য অভিযান (NRHM)*ৰ দৰে নগৰ এলেকাৰ দৰিদ্ৰ
আৰু বঞ্চিত জনসংখ্যাৰ বাবে স্বাস্থ্য সেৱা প্ৰদানৰ উদ্দেশ্যেৰে আৰম্ভ কৰা হৈছিল।
এই আঁচনিখন ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য অভিযানৰ অন্তৰ্গত এক বিশেষ পদক্ষেপ হিচাপে
অন্তর্ভুক্ত কৰা হয়।
এই আঁচনিৰ অধীনত, ৫০,০০০ বা ততোধিক জনসংখ্যা থকা
নগৰ, চহৰ, জিলাৰ মহকুমা আৰু ৰাজ্যৰ ৰাজধানীসমূহক অন্তর্ভুক্ত কৰা হৈছে। বস্তিৰ অধিবাসী,
গৃহহীন লোক, দুঃস্থ শ্ৰমিক,
ৰিক্সাচালক, পদপথত ব্যৱসায় কৰা
ব্যক্তি, অনাথ শিশু আদি পিছপৰা আৰু সুবিধাবঞ্চিত শ্ৰেণীৰ লোকসকলক প্ৰধানভাৱে লক্ষ্য কৰা
হৈছে।
উদ্দেশ্য আৰু লক্ষ্যসমূহঃ
১. নগৰ দৰিদ্ৰসকলৰ স্বাস্থ্য সেৱা নিশ্চিতকৰণঃ নগৰ অঞ্চলত বসবাস কৰা
দুখীয়া আৰু পিছপৰা শ্ৰেণীৰ লোকসকলৰ স্বাস্থ্যজনিত প্ৰয়োজন পূৰণৰ বাবে অঞ্চলভিত্তিক
স্বাস্থ্য সেৱা যোগান ধৰা।
২. সংগঠনিক কৌশল আৰু পৰিচালন ব্যৱস্থাৰ উন্নয়নঃ নগৰ স্বাস্থ্য সমস্যাবোৰ
সমাধান কৰিবলৈ শক্তিশালী সংগঠনত্মক কাঠামো আৰু পৰিচালন পদ্ধতি গঢ়ি তোলা।
৩. সম্প্ৰদায়ভিত্তিক সহযোগিতাঃ স্থানীয় গোট আৰু সম্প্ৰদায়ৰ সৈতে সমন্বয় কৰি
স্বাস্থ্য কার্যকলাপসমূহ বাস্তৱায়ন কৰা।
৪. স্বাস্থ্য সেৱাৰ পৰিকাঠামো উন্নয়নঃ নগৰ দৰিদ্ৰসকলৰ বাবে যথেষ্ট
পৰিমাণৰ প্ৰাথমিক চিকিৎসা সুবিধা সৃষ্টি কৰা।
এই আঁচনিখনৰ কাৰ্য্যন্বয়ন স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসন গোটসমূহৰ (যেনে: পৌৰসভা,
পৌৰ নিগম) জৰিয়তে
ৰাজ্যিক চৰকাৰে কৰে। অর্থ সংস্থাপন ক্ষেত্ৰত কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্যিক চৰকাৰৰ মাজত
পুঁজিৰ যোগান অনুপাত হয়—
- সাধাৰণভাৱে: ৭৫:২৫
- উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চল আৰু পাহাৰীয়া ৰাজ্যসমূহৰ ক্ষেত্ৰত: ৯০:১০
এই ৰাষ্ট্ৰীয় আঁচনিৰ জৰিয়তে নগৰ অঞ্চলত বসবাস
কৰা সুবিধাবঞ্চিত জনগোষ্ঠীক উন্নত মানৰ স্বাস্থ্য সেৱা প্ৰদান কৰাৰ লগতে
স্বাস্থ্যক্ষেত্ৰত সাম্যতা স্থাপন কৰাৰ দিশে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা
হৈছে।
১০। খাদ্য নিৰাপত্তা মানে কি? খাদ্য নিৰাপত্তা সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, নিৰাপত্তা বুলিলে বোঝায় — ভাবুকি, বিপদ বা অনিশ্চয়তাৰ পৰা পোৱা সুৰক্ষা আৰু নিশ্চয়তা। ই এনে পৰিস্থিতি সূচায়, য’ত ব্যক্তিজনে নিৰ্ভয়ে,
নিশ্চিন্তভাবে নিজৰ
অস্তিত্ব বজাই ৰাখি জীৱন অতিবাহিত কৰিব পাৰে। এই ক্ষেত্ৰত মানৱ নিৰাপত্তা হৈছে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ, যাৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে মানুহক বিভিন্ন ধৰণৰ
ভাবুকি, দুখ-দুৰ্দশা বা সংকটৰ পৰা সুৰক্ষা প্ৰদান কৰা।
মানৱ জীৱনৰ আধাৰ খাদ্য। খাদ্য অবিহনে জীৱন
অচিন্তনীয়। এই বাবে খাদ্য মানৱ নিৰাপত্তাৰ এক প্ৰধান দিশ হিচাপে বিবেচিত।
গণতান্ত্রিক ৰাষ্ট্ৰত প্ৰতিজন নাগৰিকৰ বাবে প্রয়োজনীয় খাদ্য লাভ কৰা এটা অধিকাৰ,
যাক খাদ্য নিৰাপত্তা বুলি কোৱা হয়। খাদ্য
নিৰাপত্তাৰ অৰ্থ হৈছে — প্ৰতিটো ব্যক্তি সকলো সময়তে পৰ্যাপ্ত, পুষ্টিকৰ, সুৰক্ষিত খাদ্য লাভ কৰাৰ সুনিশ্চিত
ব্যৱস্থা।
১৯৪৮ চনৰ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মানৱ অধিকাৰৰ সার্বজনীন
ঘোষণাপত্ৰৰ ২৫ নং অনুচ্ছেদত ব্যক্তিক আৰু তেওঁৰ পৰিয়ালক সুস্বাস্থ্য আৰু উচ্চ মানদণ্ডৰ
জীৱনধাৰণৰ অধিকাৰ স্বীকৃতি দিয়া হৈছে, য’ত খাদ্য, বাসস্থান, চিকিৎসা, আৰু সামাজিক
সুৰক্ষাৰ অধিকাৰ অন্তৰ্ভুক্ত। লগতে মাতৃত্ব আৰু শিশুকেও বিশেষ সুৰক্ষা প্ৰদানৰ কথা
উল্লেখ কৰা হৈছে।
FAO (Food and Agriculture Organization)ৰ মতে— "যেতিয়া
সকলো লোক, সকলো সময়তে শারীৰিক আৰু অৰ্থনৈতিকভাৱে যথেষ্ট পৰিমাণৰ পুষ্টিকৰ আৰু
স্বাস্থ্যকৰ খাদ্য লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হয়, যি তেওঁলোকৰ স্বাস্থ্যবান আৰু সক্ৰিয় জীৱনৰ বাবে
প্ৰয়োজনীয় — তেতিয়াহে খাদ্য নিৰাপত্তা নিশ্চিত হয়।"
FAO ৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ উদ্দেশ্যেৰে প্ৰতি বছৰে ১৬
অক্টোবৰ তাৰিখে বিশ্ব খাদ্য দিৱস পালন কৰা হয়। ১৯৮১ চন পৰাই এই দিৱস উদযাপন কৰা
হৈছে, যাৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল— খাদ্যৰ যোগান, বিতৰণ, অপচয় আৰু সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সচেতনতা বৃদ্ধি কৰা। পৃথিৱীৰ ১৫০ ৰো অধিক দেশত এই
দিৱস উদযাপন কৰা হয়। ভাৰতত ই খাদ্য অভিযন্তাৰ দিৱস হিচাবেও পালন কৰা হয়।
১৯৬৬ চনৰ 'Economic, Social and Cultural
Rights' সম্পর্কীয় আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চুক্তিপত্ৰৰ ১১ নং অনুচ্ছেদত খাদ্য অধিকাৰৰ ওপৰত
বিশেষ গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে। তাৰ ১ নং দফাই এই অধিকাৰটো স্বীকৃতি দি, ৰাষ্ট্ৰসমূহক এই
অধিকাৰ সুনিশ্চিত কৰাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় ব্যৱস্থা গ্ৰহণৰ আহ্বান জনাইছে।
১১। বিশ্বৰ প্রেক্ষাপটত খাদ্যৰ অধিকাৰ সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ খাদ্যৰ অধিকাৰ হৈছে এক স্বীকৃত মৌলিক মানৱ
অধিকাৰ। এই অধিকাৰৰ ওপৰতে আন বহুতো অধিকাৰৰ বাস্তবায়ন নিৰ্ভৰ কৰে। খাদ্যৰ অধিকাৰ
অৰ্থ হ’ল — প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ নিজৰ লগতে পৰিয়ালৰ পৰিপুষ্ট ভৰণ-পোষণৰ অধিকাৰ,
যাক কোনো ধৰণে
অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি। ই এক স্বাস্থ্যকৰ, পুষ্টিকৰ আৰু মানৱ মৰ্যাদাৰ উপযোগী জীৱনৰ বাবে
খাদ্য লাভ কৰাৰ অধিকাৰ।
এই অধিকাৰ নিশ্চিত কৰাৰ দায়িত্ব ৰাজ্যৰ ওপৰত
পৰে, যাৰ জৰিয়তে সমাজৰ প্ৰতিজন সদস্যে পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ খাদ্য লাভ কৰিব পাৰে।
খাদ্যৰ অধিকাৰ পূৰ্ণৰূপে কার্যকৰী নোহোৱালৈকে মানৱ জাতিয়ে উন্নয়ন আৰু সুখী জীৱনৰ
লক্ষ্য অর্জন কৰিব নোৱাৰে।
১৯৪৮ চনৰ মানৱ অধিকাৰৰ সার্বজনীন
ঘোষণাপত্ৰৰ ২৫ নং অনুচ্ছেদত এই অধিকাৰ সুনিৰ্দিষ্টভাৱে স্বীকৃতি দিয়া হৈছে। লগতে,
১৯৬৬ চনৰ অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু
সাংস্কৃতিক অধিকাৰৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চুক্তিৰ ১১ নং অনুচ্ছেদত খাদ্যৰ অধিকাৰ
স্পষ্টকৈ উল্লেখ আছে।
খাদ্য সুৰক্ষা (Food Security): খাদ্য সুৰক্ষা বুজায় —
"যেতিয়া সকলো মানুহে সকলো সময়তে শাৰীৰিকভাৱে আৰু অৰ্থনৈতিকভাৱে নিৰাপদ,
পুষ্টিকৰ, আৰু পছন্দৰ খাদ্য
লাভ কৰে, যাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকে স্বাস্থ্যকৰ আৰু সক্ৰিয় জীৱন-যাপন কৰিব পাৰে।" — FAO
(১৯৯৬)
FAO (Food and Agriculture Organization)-ই ১৬ অক্টোবৰক বিশ্ব খাদ্য দিৱস ৰূপে পালন কৰে,
যাৰ মূল উদ্দেশ্য
খাদ্য সুৰক্ষাৰ বিষয়ে জনসাধাৰণৰ মাজত সজাগতা
সৃষ্টি কৰা।
খাদ্য সুৰক্ষাৰ চাৰিখন মুখ্য দিশ:
১. খাদ্যৰ পৰ্যাপ্ততা (Availability): যথেষ্ট পৰিমাণৰ খাদ্য
উৎপাদন বা আমদানি আৰু সংৰক্ষণ নিশ্চিত কৰা। ভাৰতত ১৯৬০ চনত আৰম্ভ হোৱা সেউজ
বিপ্লৱৰ জৰিয়তে এই ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য অগ্ৰগতি হৈছে।
২. খাদ্যৰ প্ৰাপ্যতা (Accessibility): খাদ্য ক্ৰয় কৰাৰ সামৰ্থ্য,
অৰ্থাৎ আয়, নিয়োগ, আৰু সামাজিক সুৰক্ষা
ব্যৱস্থা যেনে-PDS, NFSA (National Food Security Act) আদি।
- ব্যৱহাৰ (Utilization): খাদ্যৰ উপযুক্ত ব্যৱহাৰ, বিশুদ্ধ পানী, সঠিক স্বাস্থ্য আৰু পুষ্টি জ্ঞান, চিকিৎসা সুবিধা আদিৰ সৈতে জড়িত।
- সুস্থিৰতা (Stability): খাদ্যৰ যোগান, প্ৰাপ্যতা আৰু
ব্যৱহাৰৰ দিশত পৰিৱর্তনশীলতা কম থাকিব লাগে। প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ, মূল্যবৃদ্ধি বা সামাজিক-অর্থনৈতিক সমস্যা যেন খাদ্য প্ৰাপ্তিত বাধা নহয়।
ভাৰতবৰ্ষত খাদ্য সুৰক্ষাৰ অৱস্থা:
FAO-ৰ মতে, ভাৰতৰ ১৫.২% জনসংখ্যা অৱপুষ্টিত ভোগে।
পুষ্টিহীনতাৰ সৰ্বাধিক শিকার হৈছে মহিলা আৰু শিশুসকল। ১৫-৪৯ বছৰ বয়সৰ মহিলাৰ ৪৮%
এনিমিয়াত ভোগে, আৰু বহু শিশু জন্মত কম ওজনৰ হয়।
গোলকীয় ক্ষুধা সূচক ২০১৬ অনুসৰি:
- ৫ বছৰ অনুৰ্ধৰ ৩০.৭% শিশু কম ওজনৰ।
- ৩৮.৭% শিশু বয়স অনুযায়ী কম উচ্চতাৰ।
- প্ৰতিদিনে খাদ্য সম্পৰ্কীয় ৰোগত প্ৰায় ৩০০০ শিশুৰ মৃত্যু হয়।
খাদ্যৰ অধিকাৰ কেৱল এক মৌলিক অধিকাৰ নহয়,
ই মানুহৰ অস্তিত্ব,
বিকাশ আৰু মানবিক
মৰ্যাদাৰ প্ৰতি অঙ্গীকাৰ। খাদ্য সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰিবলৈ ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্তৰত নীতি আৰু পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়। খাদ্যৰ
অধিকাৰ বাস্তবায়নে এক সুস্থ, উৎপাদনশীল আৰু সৰ্বজনীনভাৱে সুৰক্ষিত সমাজ গঠন
কৰিবলৈ সহায় কৰে।
১২। খাদ্য অধিকাৰৰ প্ৰসংগত লোৱা গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপসমূহ কি কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰত চৰকাৰে যথেষ্ট পৰিমাণৰ পুষ্টিকৰ খাদ্যৰ
উপলব্ধতা আৰু প্রাপ্যতা নিশ্চিত কৰিবলৈ খাদ্য ভিত্তিক তিনিটা মুখ্য আঁচনি চলাইছে:
(ক) ৰাজহুৱা বিতৰণ ব্যৱস্থা (PDS)ঃ এই ব্যৱস্থা হৈছে
ভাৰত চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা আটাইতকৈ ডাঙৰ খাদ্য বিতৰণ শৃংখল। ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে দৰিদ্ৰ
পৰিয়ালসমূহক ভোগ্য সামগ্ৰী—চাউল, ঘেঁহু, চেনি, কেৰাচিন আদি—সুলভ মূল্যত প্ৰদান কৰা।
- ভাৰতীয় খাদ্য নিগম (FCI) খাদ্য শস্য সংগ্ৰহ কৰি 'বাফাৰ মজুত' হিচাপে ৰখে আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ জৰিয়তে বিতৰণ কৰে।
- BPL
আৰু APL পৰিয়ালৰ চিনাক্তকৰণ, আৱণ্টন আৰু
বিতৰণৰ দায়িত্ব ৰাজ্য চৰকাৰৰ।
- ১৯৯২ আৰু ১৯৯৭ত এই আঁচনিত বিশেষ গঠনমূলক সংস্কাৰ আনা হয়, যেনে দুখীয়া অঞ্চল, খৰাং পীড়িত অঞ্চল, আৰু দৰিদ্ৰ
শ্ৰেণীৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান।
দোষ/সীমাবদ্ধতা: বহু অঞ্চলত ক্ষুধা আৰু দৰিদ্ৰতা এতিয়াও বিদ্যমান।
(খ) সংহত শিশু বিকাশ সেৱা (ICDS)ঃ এই আঁচনি ১৯৭৫ চনত ভাৰত
চৰকাৰে আৰম্ভ কৰিছিল, যাৰ মূল লক্ষ্য ০-৬ বছৰ বয়সৰ শিশুসকল আৰু মাতৃসকলৰ পুষ্টি আৰু স্বাস্থ্য
উন্নয়ন।
- আৰম্ভণিত কেৱল দৰিদ্ৰ লোকসকলৰ বাবে সীমিত আছিল, কিন্তু ২০০৫ৰ
পাছত সকলো শ্ৰেণীক অন্তর্ভুক্ত কৰা হয়।
- আঁচনিৰ জৰিয়তে শিশুৰ মানসিক, দৈহিক বিকাশ, অপুষ্টি,
মল ৰোগ আদি ৰোধৰ লগতে মাতৃসকলক সচেতন কৰা হয়।
- উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলত ৯০:১০ অনুপাতে কেন্দ্র আৰু ৰাজ্য চৰকাৰে পুঁজি যোগায়।
(গ) বিদ্যালয় মধ্যাহ্ন ভোজন আঁচনি (MDMS)ঃ এই আঁচনি ১৯৯৫ চনত
আৰম্ভ হয়। উদ্দেশ্য আছিল দৰিদ্ৰ পৰিয়ালৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক বিদ্যালয়লৈ আহিবলৈ
উৎসাহিত কৰা আৰু পুষ্টি যোগান ধৰা।
- ২০০১ চনত বন্ধন প্ৰকৰণেৰে প্ৰস্তুত খাদ্য বিতৰণ আৰম্ভ হয়।
- ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক বছৰত ন্যূনতম ২০০ দিন, প্ৰতিদিনে ৩০০
কেলৰী আৰু ৮–১২ গ্ৰাম প্ৰটিনযুক্ত আহাৰ দিয়া হয়।
- ২০০৭ চনত উচ্চ প্ৰাথমিক বিদ্যালয়লৈ আৰু ২০০৮ চনত মাদ্ৰাছা আদিলৈ এই
আঁচনিৰ বিস্তাৰ কৰা হয়।
- উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলত শিশু প্ৰতি সহায়ৰ হাৰ বৃদ্ধি কৰা হয়।
- বিদ্যালয়ত রান্ধনীশালা, ভাঁজা-বাচা সামগ্ৰী, ৰান্ধনীৰ মাননি,
আৰু পৰিবহন খৰচ আদিও কভাৰ কৰা হয়।
- ২০১৪ৰ পৰা অসমত এই আঁচনি সৰ্বশিক্ষা অভিযানৰ অধীনত চলিছে।
লক্ষ্যসমূহ:
- দৰিদ্ৰ পৰিয়ালৰ শিশুসকলক বিদ্যালয়লৈ আহিবলৈ উৎসাহিত কৰা।
- বিদ্যালয়ত উপস্থিতি বৃদ্ধি আৰু পুষ্টি উন্নয়ন।
- গৰমৰ বন্ধকালীন সময়তো খাদ্য যোগান।
উত্তৰঃ ৰাজহুৱা বিতৰণ ব্যৱস্থাৰ (PDS) সংস্কাৰ সাধন আৰু
খাদ্য-পুষ্টিৰ সুৰক্ষাক মানুহৰ মৌলিক অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃতি দিয়াই এই আইনৰ মূল লক্ষ্য। এই আইনৰ অধীনত, লোকসকলক যথেষ্ট
পৰিমাণৰ, গুণগত মানসম্পন্ন খাদ্য সহজলভ্য দৰত দিয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে যাতে সম্মানজনক জীৱন যাপন নিশ্চিত হয়।
মূল বৈশিষ্ট্যসমূহঃ
১. পৰিসৰ আৰু অধিকাৰ
- এই আইন ৭০% গ্রাম্য জনসংখ্যা আৰু ৫০% নগৰীয় জনসংখ্যাৰ খাদ্য সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰিবলৈ লক্ষ্য
ৰখে।
- টিডিপিএছ (TPDS) ৰ অধীনত প্ৰতিজনে প্ৰতিমাহে ৫ কেজি খাদ্য
শস্য—চাউল (₹৩/কেজি), ঘেঁহু (₹২/কেজি),
আটা (₹১/কেজি)—লাভ কৰিব।
- অন্তোদয়া অন্ন যোজনা অনুসৰি দৰিদ্ৰ পৰিয়ালে প্ৰতিমাহে ৩৫ কেজি
চাউল পাব।
২. দৰ পুনৰীক্ষণ
- আইনৰ প্ৰথম ৩ বছৰত খাদ্য শস্যৰ দৰ স্থিৰ থাকিব।
- তাৰ পিছত, কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ন্যূনতম সমর্থিত দৰ অনুসৰি দামৰ সংশোধন কৰিব।
৩. মহিলা আৰু শিশুৰ পুষ্টি সমৰ্থন
- ৬ মাহৰ পৰা ৬ বছৰ বয়সৰ শিশুক পুষ্টিকৰ খাদ্য অঙ্গনবাড়ীৰ জৰিয়তে দিয়াৰ ব্যৱস্থা।
- অষ্টম শ্ৰেণী পৰ্যন্ত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে বিনামূলীয়া মধ্যাহ্ন ভোজন লাভ কৰিব।
- গৰ্ভৱতী আৰু দুগ্ধপান কৰোৱা মাতৃ সকলে ₹৬০০০ পৰ্যন্ত মাতৃত্ব সাহাৰ্য লাভ কৰিব।
৪. মহিলাৰ সৱলীকৰণ
- ১৮ বছৰৰ ওপৰৰ জ্যেষ্ঠ মহিলাক পৰিয়ালৰ মুৰব্বী হিচাপে ৰেচন কাৰ্ড প্ৰদান কৰা হয়।
৫. অভিযোগ নিষ্পত্তি ব্যৱস্থা
- জিলা আৰু ৰাজ্যিক স্তৰত অভিযোগ
নিষ্পত্তি ব্যৱস্থা থাকিব।
- ৰাজ্যে ইতিমধ্যে থকা ব্যৱস্থাও ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে।
৬. পৰিবহন ব্যয়ত সহায়
- কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে পৰিবহন ব্যয়, বিতৰণ, আৰু সুলভ মূল্যৰ দোকানৰ খৰচ বহন কৰাৰ বাবে বাজ্যসমূহক সহায় আগবঢ়ায়।
৭. খাদ্য সুৰক্ষা ভাট্টা
- যদি হিতাধিকাৰী খাদ্য নাপায়, তেনে অৱস্থাত খাদ্য সুৰক্ষা
ভাট্টা প্ৰদানৰ ব্যৱস্থা আছে।
৮. ৰাজ্যিক খাদ্য আয়োগ
- এই আয়োগে আইনখনৰ কাৰ্যকৰীকৰণ তদাৰকী, মূল্যায়ন,
পৰামৰ্শ, আৰু ধাৰা ভংগৰ তদন্ত কৰে।
৯. জৰিমনা বিধান
- জিলা অভিযোগ বিষয়াৰ নিৰ্দেশ উপেক্ষা কৰিলে ৰাজ্যিক খাদ্য
আয়োগে সংশ্লিষ্ট চৰকাৰী বিষয়া বা সংস্থাক জৰিমনা দিব পাৰে।
এই আইনখনে খাদ্য সুৰক্ষাক আইনী অধিকাৰ হিচাপে স্থাপন
কৰিছে। অপুষ্টি, ক্ষুধা আৰু দাৰিদ্ৰতা হ্ৰাস কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ই এক ঐতিহাসিক পদক্ষেপ হিচাপে বিবেচিত।
১৪। ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰাম্য নিয়োগ নিশ্চিত আইন কি? ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰাম্য নিয়োগ নিশ্চিত আইনৰ উদ্দেশ্য আৰু ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ গ্ৰাম্য দৰিদ্ৰতা আৰু নিবনুৱা সমস্যাৰ সমাধানৰ
বাবে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে বিভিন্ন আঁচনি গ্ৰহণ কৰিছে, যদিও সেই আঁচনিসমূহ বিশেষ
সফল নহ’ল। এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত, দশম পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনাৰ সময়ছোৱাত ২০০৫ চনৰ ৫
ছেপ্তেম্বৰত ‘ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰাম্য নিয়োগ নিশ্চিত আইন’ (NREGA, 2005) প্ৰণয়ন কৰি এক
যুগান্তকাৰী পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা হয়। এই আইনৰ অধীনত ২০০৬ চনৰ ২ ফেব্ৰুৱাৰীত পৰা ২০০
খন অতিকৈ পিছপৰা জিলাত আঁচনিখন কাৰ্যকৰী কৰা হয়। ২০০৭-০৮ আৰু ২০০৮-০৯ বৰ্ষত
আঁচনিখন দেশৰ প্ৰায় সকলো জিলালৈ বিস্তৃত কৰা হয়, আৰু ২০০৯ চনৰ ১ এপ্রিল
তাৰিখৰ পৰা এই আঁচনিখন "মহাত্মা গান্ধী ৰাষ্ট্ৰীয়
গ্ৰাম্য নিয়োগ নিশ্চিত আঁচনি (MGNREGS)" নামেৰে পৰিচিত হয়।
এই আঁচনিখনৰ মূল উদ্দেশ্য:
- গ্ৰামাঞ্চলৰ প্ৰতিটো পৰিয়ালক বছৰি ১০০ দিনৰ মজুৰি ভিত্তিক শাৰীৰিক কামৰ
ব্যৱস্থা কৰা।
- দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণ, মহিলা সবলীকৰণ, সামাজিক সমতা
প্ৰতিষ্ঠা আৰু অভ্যন্তৰীণ প্ৰৱজন ৰোধ কৰা।
- স্থায়ী সম্পদৰ সৃষ্টি আৰু পৰিৱেশ সংৰক্ষণ।
NREGS আঁচনিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ:
- আবেদন আৰু পঞ্জীয়ন: গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ ১৮ বছৰৰ ওপৰৰ প্ৰতিজন
প্রাপ্তবয়স্কে শাৰীৰিক কামৰ বাবে মৌখিক বা লিখিতভাৱে গাঁও পঞ্চায়তত আবেদন দিব
পাৰে।
- জব কাৰ্ড: গাঁও পঞ্চায়তে আবেদন পৰীক্ষা কৰি কামৰ
পৰিচয় পত্ৰ (Job Card) প্ৰদান কৰে, য’ত কাম বিচৰা
সকলো সদস্যৰ ফটো থাকে। ই ১৫ দিনৰ ভিতৰত দিব লাগে।
- কামৰ আবেদন: জব কাৰ্ডধাৰীয়ে ১৪ দিনৰ বাবে লিখিতভাৱে কাম
বিচাৰিব লাগে। আবেদন দিয়াৰ ১৫ দিনৰ ভিতৰত কাম দিব লাগিব।
- নিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত বাধ্যবাধকতা: ১৫ দিনৰ ভিতৰত
নিয়োগ নকৰিলে আবেদনকাৰীয়ে "নিবনুৱা ভাটা" লাভ কৰে।
- স্থানীয় কামৰ সুবিধা: কাম গাঁও পঞ্চায়তৰ ৫ কি.মি.ৰ ভিতৰত দিয়াৰ
বিধান আছে। বাহিৰত দিলে ১০% অতিৰিক্ত ভাতা (ভাড়াতীয়া সহায়) দিব লাগে।
- মজুৰি: ১৯৪৮ চনৰ ন্যূনতম মজুৰি আইনৰ অধীনত দৈনিক
মজুৰি (৬০ টকাৰ ওপৰত) দিয়া হয়।
- মহিলাৰ অংশগ্ৰহণ: মুঠ লাভগ্ৰাহীৰ অন্ততঃ ১/৩ মহিলা হ’ব লাগিব।
- সহায়ক সুবিধাসমূহ: শিশুৰ বাবে ওমলা ঘৰৰ ব্যৱস্থা, খোৱা পানী, ছাঁ, বিশ্ৰামাৰ্থে আশ্রয় প্রভৃতি।
- স্থানীয় ৰূপায়ণ: আঁচনিৰ কাৰ্যসূচী গাঁও পঞ্চায়তে প্ৰস্তুত
কৰে আৰু জিলা পৰিষদে অনুমোদন দিয়ে। ৫০% কাম গাঁও পঞ্চায়তে ৰূপায়ণ কৰে।
- আৰ্থিক ভাগ: মজুৰিৰ ১০০% খৰচ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ আৰু
বস্তুৰ ৭৫% খৰচো কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে বহন কৰে।
- সামাজিক পৰীক্ষণ: গাঁও সভাই আঁচনিখনৰ সামাজিক হিসাব পৰীক্ষণ
(social audit) সম্পন্ন কৰে।
- মধ্যভোগী নিষিদ্ধ: এই আঁচনিত ঠিকাদাৰ বা মধ্যসত্ত্বভোগীৰ
অংশগ্রহণ সম্পূৰ্ণ নিষিদ্ধ।
- অভিযোগ নিষ্পত্তি ব্যৱস্থা: অভিযোগ বা
ওজৰ-আপত্তি নিষ্পত্তিৰ ব্যৱস্থা আছে।
অনুমোদিত মূল কামৰ ধৰণ:
- জল সংৰক্ষণ আৰু সংগ্ৰহ
- খৰাং প্ৰতিৰোধ, বনানীকৰণ
- ক্ষুদ্ৰ জলসিঞ্চন নলা-নর্দমা
- ভূমি উন্নয়ন, ইন্দিৰা আৱাস যোজনাৰ অধীনত সুবিধা প্ৰদান
- পৰম্পৰাগত জল উৎসৰ উন্নয়ন
- বান নিয়ন্ত্ৰণ ব্যৱস্থা
- সকলো ঋতুৰ উপযোগী গাঁও সংযোগ পথ
- ৰাজ্যীয় চৰকাৰৰ অনুমোদিত আৰু কেন্দ্ৰীয় জাননী অনুসৰি অন্য কামসমূহ
এইদৰে, MGNREGS হৈছে ভাৰতবৰ্ষৰ
গ্রাম্য বিকাশ আৰু দৰিদ্ৰতা নাশৰ ক্ষেত্ৰত এক বৈপ্লৱিক আঁচনি, যাৰ জৰিয়তে সামাজিক
সুৰক্ষা আৰু আৰ্থিক স্থায়িত্ব নিশ্চিত কৰাৰ চেষ্টা কৰা হৈছে।
