Chapter 2
ন্যায় (Justice)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। ন্যায় মানে কি?
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, ন্যায় বুলিলে বুজোৱা হয়— আনৰ ওপৰত কোনো অন্যায় বা অবিচাৰ নকৰাকৈ নিজৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য যথাযথভাৱে পালন কৰা।
২। 'জাষ্টিছ'শব্দটো কি ভাষাৰ পৰা আহিছে?
উত্তৰঃ 'জাষ্টিছ' শব্দটো লেটিন শব্দ 'Jus' বা 'Justitia'-ৰ পৰা উদ্ভূত, যাৰ অৰ্থ সংলগ্ন কৰা, খাপ খুওৱা, বা উচিত দৰে চলা। এই শব্দটোৱে মূলত সমাজত ব্যক্তিসকলৰ মাজত ন্যায়, সাম্য আৰু সঠিকতা প্ৰতিষ্ঠাৰ চিন্তা প্ৰকাশ কৰে।
৩। কোনে ন্যায়ৰ আদৰ্শাত্মক তত্ত্বৰ কথা আলোচনা কৰিছে?
উত্তৰঃ প্লেটোৰ মতে, ন্যায় হৈছে– প্ৰতিজনে নিজৰ কৰ্তব্য পালন কৰা আৰু অন্যৰ কৰ্তব্যত হস্তক্ষেপ নকৰা। ই সমাজৰ শৃংখলা আৰু সংগঠন বজাই ৰাখে।
৪। প্লেটোৱে কোনখন গ্ৰন্থত ন্যায়ৰ ধাৰণাটো ব্যাখ্যা কৰিছে?
উত্তৰঃ প্লেটোৱে ‘ৰিপাব্লিক’ নামৰ প্ৰসিদ্ধ গ্ৰন্থখনত ন্যায়ৰ ধাৰণা ব্যাখ্যা কৰিছে। তাত তেওঁ ন্যায়ক সমাজৰ প্ৰত্যেক গোটে নিজৰ কৰ্তব্য পালন কৰাৰ ফলস্বৰূপ হোৱা শৃংখলাপূৰ্ণ অৱস্থা বুলি বর্ণনা কৰিছে।
৫। বাৰ্কাৰৰ মতে ন্যায় কাক বোলে?
উত্তৰঃ বাৰ্কাৰৰ মতে, ন্যায় মানে হৈছে — স্বাধীনতা, সমতা আৰু ভ্ৰাতৃত্ব এই তিনিটা মূল্যবোধৰ ভাৰসাম্যপূৰ্ণ সংমিশ্ৰণ।
৬। বেন আৰু পিটাৰছৰ মতে ন্যায়ৰ ধাৰণাটো কি?
উত্তৰঃ এওঁলোকৰ মতে, ন্যায় মানে হৈছে — সকলো ব্যক্তিক সমানভাৱে আৰু পক্ষপাতহীনভাবে ব্যৱহাৰ কৰা।
৭। ভি. ভি. ৰাফেলৰ মতে ন্যায়ৰ ধাৰণা কি?
উত্তৰঃ ৰাফেলৰ মতে, ন্যায় হৈছে এনে এটা নীতি, যি ব্যক্তি বিশেষৰ অধিকাৰ ৰক্ষা কৰাৰ লগতে সমাজৰ শৃংখলা আৰু সুশাসনো নিশ্চিত কৰে।
৮। কাণ্টৰ মতে ন্যায়ৰ ধাৰণা কি?
উত্তৰঃ কাণ্টৰ মতে, ন্যায় হৈছে— এনে এটা ব্যৱস্থা, য’ত স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ মাজত সঠিক সমন্বয় ৰক্ষা কৰা হয়।
৯। ন্যায়ৰ ধাৰণাটো স্থিতিশীল নে?
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ ধাৰণা এটা স্থিতিশীল নহয়, বৰং গতিশীল। সেয়েহে সময়, পৰিস্থিতি আৰু সমাজৰ প্ৰেক্ষাপট অনুসৰি ন্যায়ৰ অৰ্থ আৰু প্ৰয়োগ পদ্ধতিত পৰিৱৰ্তন ঘটে।
১০। বৈধিক ন্যায় বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ প্ৰচলিত নিয়ম-নীতি অনুসৰি জনসাধাৰণৰ মাজত উদ্ভৱ হোৱা বিবাদৰ মীমাংসা কৰি দোষীক উপযুক্ত শাস্তি প্ৰদান কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়াটোকেই বৈধিক ন্যায় বুলি কোৱা হয়।
১১। বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ এজন সমৰ্থকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ কালমার্ক্স।
১২। ছালমণ্ডৰ মতে ন্যায় কি?
উত্তৰঃ ছালমণ্ডৰ মতে, ন্যায়ৰ অৰ্থ হৈছে— প্ৰত্যেক ব্যক্তিক নিজৰ যোগ্যতা, প্ৰয়োজন আৰু অৱদান অনুসৰি তেওঁলোকৰ প্ৰাপ্যখিনি সঠিকভাৱে বিতৰণ কৰা।
১৩। ন্যায়ৰ মূৰ্তিৰ চকু বান্ধি থোৱা হয় কিয়?
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ মূৰ্তিৰ চকু বান্ধি ৰখা হয়, কাৰণ ই ন্যায়ৰ নিৰপেক্ষতা আৰু পক্ষপাতশূন্য স্বভাৱ প্ৰদৰ্শন কৰে। ন্যায় সকলৰ ক্ষেত্ৰতে সমান, কোনো ব্যক্তি বা গোষ্ঠীৰ প্ৰতি পক্ষপাত নকৰিব লাগে—এই ধাৰণাটোক প্ৰকাশ কৰিবলৈ মূৰ্তিৰ চকু বান্ধি দিয়া হয়।
১৪। অর্থনৈতিক ন্যায় বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ যি সমাজ ব্যৱস্থাত সকলো শ্ৰেণীৰ লোকে সমান সুযোগ-সুবিধা লাভ কৰে আৰু সম্পদৰ ন্যায়সঙ্গত বণ্টন নিশ্চিত কৰা হয়, তেনেকুৱা ব্যৱস্থাটোকেই অর্থনৈতিক ন্যায় বুলি কোৱা হয়।
১৫। ন্যায়ৰ তিনিটা নীতি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ তিনিটা মুখ্য নীতি হ'ল—
(ক) সম অধিকাৰ: সকলো ব্যক্তিয়ে আইনী আৰু সামাজিক ক্ষেত্ৰত সম সুযোগ আৰু অধিকাৰ
লাভ কৰাৰ নীতি।
(খ) সমানুপাতিক ন্যায়: ব্যক্তিৰ যোগ্যতা, অৱদান, আৰু দায়িত্বৰ
ভিত্তিত সুবিধা বা সম্পদ বণ্টনৰ নীতি।
(গ) বিশেষ প্রয়োজনীয় স্বীকৃতি: পিছু পৰা বা অক্ষম ব্যক্তিক উন্নয়ন আৰু সুযোগত আগবঢ়াবলৈ বিশেষ সুবিধা প্ৰদান কৰাৰ নীতি।
১৬। সামাজিক ন্যায় কাক বোলে?
উত্তৰঃ যিখন সমাজত জাতি, ধৰ্ম, ভাষা, বৰ্ণ আৰু লিংগ নির্বিশেষে সকলো ব্যক্তিয়ে সম অধিকাৰ, সম সুযোগ আৰু সম ব্যৱহাৰ লাভ কৰে, তেনে সমাজতে সামাজিক ন্যায় সঠিক অৰ্থত কাৰ্যকৰী বুলি কোৱা যায়।
১৭। ৰাজনৈতিক ন্যায় বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ যিখন সমাজত সকলো শ্ৰেণীৰ লোকে স্বাধীনভাবে মত প্ৰকাশ, ভোটাধিকাৰ আৰু চৰকাৰ গঠন প্রক্রিয়াত সমান অংশগ্ৰহণৰ সুবিধা পায়, সেই ব্যৱস্থাটোকেই ৰাজনৈতিক ন্যায় বুলি কোৱা হয়।
১৮। সমানুপাতিক ন্যায়ৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ যিবিধ ব্যৱস্থাত ব্যক্তি বিশেষৰ যোগ্যতা, দক্ষতা, আৰু অৱদান অনুসৰি ন্যায় প্ৰদান কৰা হয়, সেই ব্যৱস্থাটোকেই সমানুপাতিক ন্যায় বুলি কোৱা হয়।
১৯। তিনিটা ভিন্ন প্ৰকাৰৰ ন্যায়ৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ তিনিটা ভিন্ন প্ৰকাৰ হ'ল—
(১) আইনগত ন্যায়: সকলো নাগৰিকে আইনৰ দৃষ্টিত সমান সুবিধা আৰু সুৰক্ষা লাভ কৰাৰ
ন্যায়।
(২) ৰাজনৈতিক ন্যায়: সকলো নাগৰিকে ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত সমান অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ লাভ
কৰাৰ ন্যায়।
(৩) অর্থনৈতিক ন্যায়: সমাজৰ সকলো শ্ৰেণীৰ লোকে সম সুযোগ আৰু সম্পদত সম অংশীদাৰিত্ব লাভ কৰাৰ ন্যায়।
২০। এবিষ্ট'টলে উল্লেখ কৰা ন্যায়ৰ প্ৰধান ভাগ দুটা কি কি?
উত্তৰঃ এবিষ্ট টলে উল্লেখ কৰা ন্যায়ৰ দুটা মুখ্য ভাগ হ'ল—
(ক) বিতৰণমূলক ন্যায়: সম্পদ, সুযোগ-সুবিধা, আৰু দায়িত্বসমূহ ব্যক্তিৰ
যোগ্যতা, প্ৰয়োজন বা অৱদান অনুসৰি ন্যায়সঙ্গতভাৱে বিতৰণ কৰা।
(খ) সংশোধনমূলক ন্যায়: যিকোনো অন্যায়, ক্ষতি বা অপৰাধৰ ক্ষেত্ৰত উপযুক্ত ক্ষতিপূৰণ বা শাস্তি প্ৰদানৰ মাধ্যমে ন্যায় স্থাপন কৰা।
২১। উদাৰনৈতিকসকলৰ অৰ্থনৈতিক ন্যায় সম্পর্কে ভাবধাৰা কেনে?
উত্তৰঃ উদাৰনৈতিকসকলে অর্থনৈতিক ন্যায় বুলিলে সমাজৰ সকলো সদস্যৰ মৌলিক অৰ্থনৈতিক প্ৰয়োজনসমূহ পূৰণৰ ব্যৱস্থাক বুজাইছে। তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে মুক্ত বজাৰ আৰু মুক্ত প্ৰতিযোগিতাৰ মাধ্যমে ব্যক্তিৰ সক্ষমতা অনুসৰি সুযোগ সৃষ্টি হয়, যাৰ ফলত ব্যক্তিগত উন্নয়ন আৰু সামগ্ৰিক সমৃদ্ধি নিশ্চিত হয়।
২২। জন ৰাউলৰ মতে ন্যায়ৰ সমস্যাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ মানুহে উপভোগ কৰা অধিকাৰ, স্বাধীনতা, সুযোগ-সুবিধা, আৰু আয়-উপার্জনৰ ক্ষেত্ৰত যেতিয়া বৈষম্য দেখা দিয়ে, তেতিয়াই সেইবোৰ ন্যায় সম্পৰ্কীয় সমস্যাৰ ৰূপ লৈ উঠে। এই বৈষম্যসমূহেই সমাজত ন্যায়ৰ অভাৱৰ সংকেত দিয়ে।
২৩। খালী ঠাই পূৰণ কৰাঃ
(i) জাষ্টিচ (Justice) শব্দটো আহিছে শব্দৰ পৰা।
উত্তৰঃ জাষ্টিচ শব্দটো আহিছে লেটিন শব্দৰ পৰা
(ii) প্লেটোৰ মতে প্রত্যেকজন নাগৰিকৰ ত ন্যায় বিদ্যমান।
উত্তৰ: প্লেটোৰ মতে প্রত্যেকজন নাগৰিকৰ মনত ন্যায় বিদ্যমান।
(iii) ন্যায়িক সমতাৰ মূল অৰ্থ হৈছে আইনৰ দৃষ্টিত সমতা আৰু আইনৰ ।
উত্তৰ: ন্যায়িক সমতাৰ মূল অৰ্থ হৈছে আইনৰ দৃষ্টিত সমতা আৰু আইনৰ সুৰক্ষা।
২৪। শুদ্ধ/অশুদ্ধ বাছি উলিওৱাঃ
(ক) সামাজিক ন্যায় আৰু সমতাৰ মাজত গুৰুত্বপূৰ্ণ সম্বন্ধ আছে।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(খ) বৈষম্য দূৰীকৰণ সামাজিক ন্যায় প্রতিষ্ঠাৰ লক্ষ্য নহয়।
উত্তৰ: অশুদ্ধ।
(গ) সম্পদৰ পুনৰ বিতৰণ সামাজিক ন্যায় প্রতিষ্ঠাৰ উপায় নহয়।
উত্তৰ: অশুদ্ধ।
(ঘ) ভাৰতীয় সংস্কৃতিত ন্যায়ৰ ধাৰণাটোক ধর্ম বুলিও কোৱা হয়।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। ন্যায় কি?
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, নিজৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য সঠিকভাৱে পালন কৰি আনৰ ওপৰত কোনো অন্যায় বা অবিচাৰ নকৰাটোকেই ন্যায় বুলি কোৱা হয়। লগতে, সমাজৰ প্ৰতিজন সদস্যে যদি নিজৰ উপযুক্ত অধিকাৰ ভোগ কৰাৰ সুযোগ পায়, তেতিয়াই ন্যায় স্থাপন হয় বুলি ধৰা যায়। যদিও ন্যায়ৰ এক সর্বজনস্বীকৃত সংজ্ঞা দিয়াটোকঠিন, তথাপি নিজ কৰ্তব্য পালন আৰু আনৰ অধিকাৰক
সন্মান জনোৱাৰ মনোভাৱ হোৱাটোৱেই ন্যায়ৰ মূল কথা।
২। ন্যায়ৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ ‘ন্যায়’ শব্দটো গ্ৰীক শব্দ ‘Dikaiosune’-ৰ পৰা আহিছিল, যাৰ অৰ্থ হৈছে— সকল দোষক শাস্তি দিয়াৰ মাধ্যমে সমাজত শান্তি, শৃংখলা আৰু সমতা ৰক্ষা কৰা। আন এক অৰ্থত, ন্যায় মানে হ’ল— আনক অন্যায় নকৰাকৈ, সজ, সহজ আৰু নীতিপূৰ্ণভাৱে নিজৰ দায়িত্ব পালন কৰা।
৩। ন্যায় সম্পর্কে গ্রীক দার্শনিক প্লেটোৰ মতামত উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ প্লেটোৰ মতে, সকলো ব্যক্তিৰ গুণ, সামৰ্থ্য আৰু দক্ষতা
একে নহয়, সেইবাবে সকলো মানুহে সকলো ধৰণৰ কাম কৰিবলৈ উপযুক্ত নোহোৱাই স্বাভাৱিক। তেওঁ ন্যায়ৰ
ব্যাখ্যা কৰি কয় যে— ব্যক্তিৰ প্ৰৱৃত্তি আৰু সামৰ্থ্য অনুসৰি কৰ্ম
বিভাজন কৰাৰ নীতিটোৱেই ন্যায়।
এই প্ৰবৃত্তিবোৰৰ ভিত্তিত সমাজৰ লোকক তিনি শ্ৰেণীত ভাগ কৰিছে—
- উৎপাদক (যাৰ ভোগৰ প্ৰবৃত্তি বেছি)
- সৈনিক (যাৰ সাহসিকতা বেছি)
- দার্শনিক-ৰজা (যাৰ চিন্তাশক্তি উন্নত)
প্লেটোৰ মতে, এই তিনিও শ্ৰেণীৰ ব্যক্তি যদি নিজৰ উপযুক্ত কৰ্মত নিয়োজিত থাকে, তেনেহলে সমাজত ন্যায় প্রতিষ্ঠিত হয়। সেয়ে, নিজ-নিজ কৰ্মত নিযুক্ত থাকিলেই ন্যায় হ’ব— এইটো আছিল প্লেটোৰ ন্যায়ৰ মূল তত্ত্ব।
৪। ন্যায় সম্পর্কে এৰিষ্ট 'টলৰ মতামত ব্যক্ত কৰা।
উত্তৰঃ এৰিষ্ট'টলৰ মতে, ন্যায় মানে হ'ল— সমাজৰ প্ৰতি অৰিহণাৰ
ভিত্তিত ব্যক্তিৰ স্থান নিৰ্ধাৰণ কৰা। অৰ্থাৎ, যিসকলে সমাজৰ উন্নতিত বেছি
অৱদান দিয়ে, তেওঁলোকক সেই অনুপাতে অধিক মান-মৰ্যাদা আৰু সুবিধা দিয়াটো ন্যায়। এই ধাৰণাৰ আধাৰত, ব্যক্তিৰ যোগ্যতা
অনুসৰি তেওঁক পদমৰ্যাদা প্ৰদান কৰাটো কোনো অবিচাৰ নহয়; বৰঞ্চ ই ন্যায়ৰ প্ৰতিফলন।
এৰিষ্ট'টলে ন্যায়ৰ এই ধাৰণাটো দুটা ভাগত বিভাজন কৰিছে—
১. বিতৰণমূলক ন্যায় (Distributive Justice) – য’ত সম্পদ, মান-মৰ্যাদা আদি
ব্যক্তি বিশেষৰ যোগ্যতা অনুসৰি বিতৰণ কৰা হয়।
২. সংশোধনমূলক ন্যায় (Corrective Justice) – য’ত ব্যক্তি বিশেষৰ মাজত
হোৱা অন্যায় বা ক্ষতিপূৰণ সংশোধন কৰা হয়, যেনে আদালতকেন্দ্ৰিক ন্যায়পালন।
সেই মতে, ন্যায় মানে হ’ল যোগ্যতাৰ ভিত্তিত সমাজত সমতা আৰু শৃংখলা প্ৰতিষ্ঠা কৰা।
৫। ন্যায়ৰ তিনিটা নীতি কি কি?
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ তিনিটা মুখ্য নীতি হ'ল—
(ক) সকলো লোকৰ প্ৰতি সমান ব্যৱহাৰ – জাতি, ধৰ্ম, লিংগ আদি কোনোভেদ
নকৰি সকলক সমান সুযোগ আৰু অধিকাৰ প্ৰদান কৰা।
(খ) সমানুপাতিক ন্যায় – ব্যক্তি বিশেষৰ যোগ্যতা, সামৰ্থ্য আৰু অৱদান অনুসৰি
সুবিধা বা পদমৰ্যাদা বিতৰণ কৰা।
(গ) বিশেষ প্ৰয়োজনৰ স্বীকৃতি – যিসকল ব্যক্তি বা গোট বিশেষ সহায়ৰ প্ৰয়োজনত আছে, তেওঁলোকক অধিক সুবিধা প্ৰদান কৰি সত্যিকাৰ সমতা নিশ্চিত কৰা।
৬। বাউলৰ ন্যায়ৰ ধাৰণাটোৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ ৰাউলছৰ ন্যায়-তত্ত্বৰ কিছুমান মুখ্য বৈশিষ্ট্য তলত দিয়া হ’ল—
(১) ন্যায়ৰ মূল অৰ্থ হৈছে ন্যায়পৰায়ণতা, অৰ্থাৎ সমাজত ন্যায়িক নীতি
অনুসৰি ব্যৱস্থা গঠন।
(২) ৰাউলছৰ মতে, সমাজ হৈছে স্বাধীন আৰু সমান ব্যক্তি সকলৰ সহযোগিতাৰ ভিত্তিত গঠিত এক ব্যৱস্থা।
(৩) স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ ৰক্ষা কৰাটোৱেই ন্যায়ৰ মুখ্য উদ্দেশ্য।
(৪) প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে জীৱনৰ প্ৰাথমিক প্রয়োজনীয় বস্তুবোৰ
(যেনে—স্বাস্থ্য, শিক্ষা, সুযোগ আদি) লাভ কৰাৰ সুবিধা পালে তেতিয়াহে ন্যায় স্থাপিত হয়।
(৫) সমাজৰ দুৰ্বল আৰু অনুন্নত শ্ৰেণীসমূহক অধিক সুবিধা প্ৰদান কৰাৰ মাধ্যমে
সত্যিকাৰ ন্যায় প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পাৰি বুলি ৰাউলছ বিশ্বাস কৰে।
৭। বাউলৰ ন্যায়ৰ ধাৰণাটোৰ অসুবিধাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ ৰাউলছৰ ন্যায়ৰ তত্ত্বখন বহুতো চিন্তাবিদে সমালোচনা কৰিছে আৰু নিজৰ
দৃষ্টিভংগীৰে ন্যায়ৰ ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে। এই সমালোচনাসমূহৰ মূল দিশসমূহ হ'ল—
(১) উদাৰনৈতিকসকলৰ সমালোচনাঃ উদাৰনৈতিক চিন্তাবিদসকলে ৰাউলছৰ তত্ত্বত
ৰাষ্ট্ৰৰ অধিক হস্তক্ষেপৰ সমালোচনা কৰে। তেওঁলোকে ন্যায়ৰ মূলভিত্তি হিচাপে ব্যক্তি-স্বাধীনতাক
ধৰে আৰু অৰ্থ-সামাজিক ক্ষেত্ৰত অধিক হস্তক্ষেপক অস্বীকাৰ কৰে।
(৩) সামুহিকতাবাদী সকলৰ দৃষ্টিভংগীঃ সামুহিকতাবাদী
চিন্তাবিদসকলে ৰাউলছৰ তত্ত্বত ধনী শ্ৰেণীৰ সুবিধা অব্যাহত থাকে বুলি সমালোচনা কৰে।
তেওঁলোকে কয়, যদি সম সুযোগৰ নীতি কঠোৰভাৱে বলবৎ কৰা হয়, তেন্তে কিছুমান আৰ্থ-সামাজিক সমস্যাও সৃষ্টি হ’ব
পাৰে।
(৪) ব্যক্তি স্বতন্ত্রতাবাদীসকলৰ মতঃ জন বাউলছ ন্যায়ক গণতান্ত্রিক আৰু
সমতামূলক দৃষ্টিৰে চায়। কিন্তু ব্যক্তি স্বতন্ত্রতাবাদী চিন্তাবিদসকলে ন্যায়ৰ ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিৰ
স্বাধীনতা আৰু ব্যক্তিত্বক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে।
৮। সামাজিক ন্যায় কি? ইয়াৰ দুটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ যি সমাজত জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, ভাষা, জন্ম আদি কোনো ধৰণৰ সামাজিক পৰিচয়ৰ আধাৰত ব্যক্তিসকলৰ মাজত উচ্চ-নীচ, ডাঙৰ-সৰু বুলি
ভেদাভেদ কৰা নহয়, সেই সমাজক সামাজিক ন্যায়ত প্ৰতিষ্ঠিত সমাজ বুলি কোৱা হয়। সামাজিক ন্যায়ই বৈষম্য, অন্যায় আৰু অবিচাৰ
প্ৰথাৰ প্ৰতিকূলে থিয় লৈ সাম্য আৰু ন্যায়পূৰ্ণ পৰিৱেশ গঢ়ি তোলে।
সামাজিক ন্যায়ৰ ধাৰণা যথেষ্ট বিস্তৃত। এই ধাৰণাৰ অন্তৰ্গত হৈছে—
- সকলো শ্ৰেণীৰ লোকক সমান অধিকাৰ, সুযোগ আৰু সা-সুবিধা প্ৰদান,
- জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, লিংগ আদি
ভিত্তিত বৈষম্যৰ অৱসান,
- দুৰ্বল আৰু পশ্চাদপটীয়াভুক্ত শ্ৰেণীসমূহৰ upliftment।
- অন্যায়ৰ বিৰুদ্ধে হস্তক্ষেপ কৰে,
- সিমানাধিকতা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে,
- আৰু প্ৰয়োজনত ব্যক্তিগত অধিকাৰৰ কিছুমান অংশ ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থত ত্যাগ
কৰিবলৈ উৎসাহ দিয়ে (যেনেদৰে ৰাষ্ট্ৰীয় সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত হয়)।
সেয়ে, সামাজিক ন্যায়ৰ মূল লক্ষ্য হ'ল— ব্যক্তিগত স্বাৰ্থ আৰু সামাজিক কল্যাণৰ মাজত
সু-সমন্বয় সাধন কৰি ন্যায়পূৰ্ণ আৰু সমতা ভিত্তিক সমাজ গঠন কৰা।
সামাজিক ন্যায়ৰ বৈশিষ্ট্য:
(ক) সামাজিক ন্যায় থকা সমাজত উচ্চ-নীচ, ধনী-দুখীয়া আদিৰ ভেদাভেদ নাথাকে।
(খ) সমাজৰ সকলো মানুহে জাতি-ধর্ম-বর্ণ নির্বিশেষে সমঅধিকাৰ লাভ কৰে।
১০। সামাজিক ন্যায়ৰ প্ৰধান উদ্দেশ্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ সামাজিক ন্যায়ৰ মুখ্য উদ্দেশ্যসমূহ হ'ল— সমাজত সমতা, ন্যায় আৰু ভাতৃত্ব স্থাপন
কৰাৰ জৰিয়তে এক সাম্যবাদী সমাজ ব্যৱস্থা গঠন কৰা। ইয়াৰ মূল উদ্দেশ্যবোৰ হ'ল:
(১) সকল ধৰণৰ বৈষম্যৰ উচ্ছেদ — জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, ভাষা, লিংগ, আঞ্চলিকতা আদিৰ আধাৰত ব্যক্তি বিশেষৰ মাজত থকা
ভেদাভেদ আঁতৰোৱা।
(২) জন্মগত আৰু সামাজিক সুবিধাৰ বিলোপ সাধন — জন্ম, জাতি, বৰ্ণ, লিংগ আদিৰ ভিত্তিত
যিসকল লোক বিশেষ সুবিধা বা অধিকার লাভ কৰে, সেই ব্যৱস্থাৰ পৰিসমাপ্তি
ঘটোৱা।
(৩) সামৰ্থ অনুসৰি ভূমিকা পালনৰ সুযোগ — প্রত্যেক ব্যক্তিক নিজৰ
দক্ষতা, আগ্ৰহ আৰু সামৰ্থ অনুসৰি সমাজত উপযুক্ত স্থান তথা দায়িত্ব পালন কৰাৰ সমান
সুযোগ প্ৰদান কৰা।
(৪) শ্ৰেণী বিভক্ত সমাজৰ পৰিৱৰ্তে সমতামূলক সমাজ গঠন — ধনী-দুখীয়া, উচ্চ-নিৰ্ম্ন,
শক্তিশালী-দুর্বল
শ্ৰেণীবিভাজনৰ অবসান ঘটাই এখন মুক্ত, সমতা ভিত্তিক সমাজ গঠন কৰা।
(৫) সার্বজনীন ভাতৃত্বৰ প্ৰতিষ্ঠা — সকলো জাতি, ধৰ্ম, ভাষা, বৰ্ণ আৰু লিংগত লোকৰ
মাজত সৌভ্ৰাতৃত্ব তথা সম্প্ৰীতি, সহভাগিতা আৰু পৰস্পৰ মৰমৰ বোধ গঢ়ি তোলা।
এই উদ্দেশ্যসমূহৰ জৰিয়তে সামাজিক ন্যায় সামাজিক একতা, ন্যায় আৰু শান্তি ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত
গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
১১। নাগৰিকৰ সামাজিক ন্যায় সুনিশ্চিত কৰিবৰ বাবে ভাৰতে গ্ৰহণ কৰা যিকোনো দুটা ব্যৱস্থা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ নাগৰিকৰ সামাজিক ন্যায় সুনিশ্চিত কৰাৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰৰ দুটা মুখ্য ব্যৱস্থা হ'ল—
(ক) অনুসূচিত জাতি, অনুসূচিত জনজাতি আৰু অন্যান্য পিচপৰা সম্প্ৰদায়ৰ লোকসকলৰ বাবে চৰকাৰী চাকৰি
আৰু শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠানত আসন সংৰক্ষণ।
(খ) অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক উন্নয়ন সাধনৰ লক্ষ্যেৰে বিভিন্ন কল্যাণমূলক আঁচনি প্ৰৱৰ্তন।
১২। অর্থনৈতিক ন্যায় কি?
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক ন্যায় অৰ্থাৎ অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত সকলো নাগৰিকে সম মর্যাদা আৰু সমান
সুযোগ লাভ কৰা। এই ন্যায়ৰ মুলনীতি অনুসৰি ৰাষ্ট্ৰে সকলো নাগৰিকৰ মৌলিক প্ৰয়োজনীয়তা
পূৰণৰ ব্যৱস্থা কৰিব লাগে। ৰাষ্ট্ৰীয় অৰ্থনীতি এনে ৰূপে গঠন হ’ব লাগে যাতে ইয়াৰ
উপকাৰ গৰিষ্ঠ সংখ্যক মানুহে লাভ কৰিব পাৰে আৰু অৰ্থনৈতিক ভিত্তিত কোনো বৈষম্য
নাথাকে। উৎপাদন আৰু বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰতো সকলোকে সমান সুবিধা প্ৰদান কৰা প্ৰয়োজন।
প্ৰয়োজন হ’লে জনসাধাৰণৰ সৰ্বাধিক কল্যাণৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় অৰ্থনীতি পুনৰ গঠন কৰিব
লাগে।
অর্থনৈতিক ন্যায়ে মূলতঃ অৰ্থনৈতিক বৈষম্যহীন সমাজৰ কল্পনা কৰে—যি সমাজত বিশেষ শ্ৰেণীৰ বাবে বিশেষ সুবিধা নাথাকে আৰু জীৱনধাৰণৰ বাবে ন্যূনতম প্ৰয়োজনীয় সুবিধা সকলোৰে বাবে নিশ্চিত কৰা হয়। অৰ্থনৈতিক ন্যায় অবিহনে ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ মূল্য থাকে না। Laski ৰ ভাষাত, এজনে অধিক সম্পদ সংগ্ৰহ কৰাৰ আগতে সকলো নাগৰিকে জীৱনধাৰণৰ ন্যূনতম সুবিধা লাভ কৰিব লাগে। সেয়ে ৰাষ্ট্ৰীয় নীতিত কোনো বিশেষ গোটৰ বাবে বিশেষ আৰ্থিক সুবিধা নথকা উচিত আৰু সকলো নাগৰিকৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় জীৱনধাৰণৰ সুবিধা নিশ্চিত কৰা উচিত। এই লক্ষ্য সাধনৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰে বিভিন্ন কল্যাণমূলক আঁচনিৰ জৰিয়তে অৰ্থনৈতিক বৈষম্য হ্ৰাসৰ ব্যৱস্থা কৰিব লাগে।
১৩। অর্থনৈতিক ন্যায়ৰ উদ্দেশ্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক ন্যায়ৰ মুখ্য উদ্দেশ্যসমূহ হ'ল—
(১) পাৰস্পৰিক সহযোগিতাৰ ভিত্তিত ন্যায়সঙ্গত সমাজ গঠন।
(২) স্বাধীন অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ মাধ্যমেৰে সৰ্বাধিক উৎপাদন নিশ্চিত কৰা।
(৩) দুর্ঘটনা, অসুস্থতা আৰু বৃদ্ধাৱস্থাত সকলো নাগৰিকৰ বাবে সামাজিক সুৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা কৰা।
(৪) মানুহৰ মাজত থকা সকলো ধৰণৰ শোষণৰ অন্ত ঘটোৱা।
(৫) মুষ্টিমেয় লোকৰ হাতত সম্পদ কেন্দ্ৰীভূত হোৱাৰ পৰা ৰক্ষা কৰা।
১৪। ৰাজনৈতিক ন্যায় বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক ন্যায় অৰ্থাৎ এখন দেশত সকলো নাগৰিকক সমান স্থান প্ৰদান কৰা ব্যৱস্থা। জাতি, ধৰ্ম বা বৰ্ণ নির্বিশেষে যদি সকলো নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজনৈতিক কাৰ্যত অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ মিলে, তেনে সমাজক ৰাজনৈতিক ন্যায়ৰ ভিত্তিত গঢ়া বুলি ধৰা হয়। ৰাজনৈতিক ন্যায় প্রতিষ্ঠাৰ বাবে সমাজৰ কোনো গোটক ৰাজনীতিত বিশেষ সা-সুবিধা দিব নালাগে, বৰঞ্চ সকলো নাগৰিকে সমান অধিকাৰ দিব লাগিব। এই ন্যায় অনুসৰি প্ৰাপ্তবয়স্ক সকলো নাগৰিকে ভোটাধিকাৰ, অৰ্হতা থাকিলে নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ, আৰু যোগ্যতা অনুসৰি চৰকাৰী চাকৰি লাভ কৰাৰ অধিকাৰ নিশ্চিত কৰিব লাগে।
১৫। ৰাজনৈতিক ন্যায়ৰ মূল অর্থ কি?
উত্তৰঃ ৰাজনৈতিক ন্যায়ৰ মূল অৰ্থ হ'ল—
(১) সুবিধাভোগী শ্ৰেণীৰ স্বাৰ্থৰ সলনি সৰ্বসাধাৰণৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষাৰ বাবে
গণতান্ত্ৰিক প্রতিষ্ঠান গঠন। এই উদ্দেশ্যে বিধানমণ্ডল, কাৰ্যপালিকা আদি
প্ৰতিনিধিত্বমূলক সংস্থা সার্বজনীন প্ৰাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰ নীতি অনুসৰি স্থাপন আৰু
ন্যায়পালিকাৰ স্বাধীনতা সুৰক্ষিত কৰা।
(২) আইনৰ শাসন প্রতিষ্ঠা কৰি চৰকাৰক স্বেচ্ছাচাৰিতা পৰিহাৰ কৰি আইনৰ দ্বাৰা
পৰিচালিত কৰা।
(৩) সাংবিধানিক চৰকাৰক ৰাজনৈতিক ন্যায়ৰ অত্যাৱশ্যক উপাদান ৰূপে স্বীকৃতি দিয়া।
(৪) নাগৰিকৰ স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰা, বিশেষকৈ চিন্তা আৰু মতামত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতা
সুৰক্ষিত কৰা।
(৫) সংঘ গঠন, শান্তিপূর্ণ প্ৰতিবাদ, আৰু গণতান্ত্ৰিক উপায়েৰে চৰকাৰৰ ওপৰত প্ৰয়োজনীয় হেঁচা প্ৰয়োগ কৰাৰ স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰা।
১৬। আইনসংগত বা বৈধ ন্যায় কি?
উত্তৰঃ আইনগত ন্যায়ৰ ধাৰণা দুটা প্ৰধান ৰূপত প্ৰয়োগ কৰা হয়—
(১) আইন অনুসৰি ন্যায় — ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল আইনৰ চকুত সকলো সমান। এই ক্ষেত্ৰত বিদ্যমান আইন অনুসৰি ন্যায় প্ৰয়োগ কৰা হয়,
আৰু সেই আইনৰ বৈধতা
বিচাৰ কৰা নহয়।
(২) ন্যায় অনুসৰি আইন — ইয়াত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয় যাতে আইন ন্যায়ৰ ভিত্তিত প্ৰতিষ্ঠিত হয়।
সাধাৰণতে, ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা স্বীকৃত আৰু প্ৰণীত আইন অনুসৰি প্রতিষ্ঠা কৰা ন্যায়ক বিধিগত বা বৈধিক ন্যায় বোলা হয়। ইয়াৰ মূল
অৰ্থ হ'ল—
- আইনৰ চকুত সকলো সমান,
- কোনো ব্যক্তিই আইনৰ ওপৰত নহয়,
- ধনী-দুখীয়া, উচ্চ-নীচ, জাতি-ধৰ্ম-বৰ্ণৰ ভিত্তিত আইনৰ ব্যাখ্যা
ভিন্ন নহয়,
- সমান দোষৰ বাবে সকলোৰে সমান শাস্তি হয়।
সেয়ে, ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা প্ৰণীত আইন নিৰপেক্ষভাৱে প্ৰয়োগ কৰি ন্যায় প্ৰতিষ্ঠা কৰাটোক বিধিগত ন্যায় বুলি কোৱা হয়।
১৭। এৰিষ্ট টলৰ বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ এৰিষ্ট'টলে ধনী-দুখীয়া বা স্ত্রী-পুৰুষ নির্বিশেষে সকলোলৈ সমান সুযোগ প্ৰদানৰ কথা
কৈছে। তেওঁৰ মতে, ব্যক্তিৰ যোগ্যতা আৰু সমাজৰ প্ৰতি আগবঢ়োৱা অৰিহণাৰ ভিত্তিতহে ৰাজনৈতিক স্থান, সামাজিক মর্যাদা আৰু
অৰ্থনৈতিক বিতৰণ কৰা উচিত। ইয়াতে বঞ্চনা আৰু বৈষম্যৰ সলনি সুখী আৰু সুস্থ
জীৱন-যাপন নিশ্চিত হয়। এৰিষ্ট'টলৰ দৃষ্টিত, যোগ্যতাৰ ভিত্তিত চৰকাৰী
পদবী প্ৰদান আৰু প্রাপ্য অধিকাৰ নিশ্চয়তাই হৈছে বিতৰণমূলক ন্যায়।
সমালোচনা: এৰিষ্ট'টলৰ ন্যায় তত্ত্ব বিভিন্ন সমালোচনাৰ সন্মুখীন হৈছে—
(ক) তেওঁ যোগ্যতাৰ ভিত্তিত চৰকাৰী পদবী বিতৰণক ন্যায় বুলি কৈছে, কিন্তু ন্যায়ৰ লগত
আইন আৰু ন্যায়পালিকাৰ সম্পর্কৰ বিষয়টো গুৰুত্ব দিয়া নাই।
(খ) এই ন্যায়ৰ ধাৰণা বৃহৎ ৰাষ্ট্ৰৰ পৰিৱৰ্তে ক্ষুদ্ৰ নগৰ-ৰাষ্ট্ৰতহে অধিক
প্ৰযোজ্য।
(গ) তেওঁ ন্যায়ক ব্যক্তি-স্বতন্ত্ৰতাৰ সৈতে সম্পৰ্কিত নকৰাকৈ মূলত সমতাৰ ওপৰত
অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে।
(ঘ) মার্ক্সবাদীসকলে সমালোচনা কৰিছে যে, কেৱল যোগ্যতাই ন্যায়ৰ একমাত্ৰ মাপকাঠী নহয়; ন্যায়ৰ বাবে বৈষম্যহীন সমাজ গঠন অতি প্ৰয়োজন।
১৮। চমুটোকা লিখাঃ
(ক) প্রাকৃতিক ন্যায়।
উত্তৰঃ সাধাৰণতে, প্ৰাকৃতিক আইনৰ ধাৰণাৰ পৰা প্ৰাকৃতিক ন্যায়ৰ ধাৰণাৰ উৎপত্তি হৈছে বুলি মানা হয়। প্রকৃতিগতভাৱে মানুহ সমাজপ্ৰিয় জীৱ, আৰু অতি প্ৰাচীনকালৰ পৰা নিৰাপত্তা আৰু স্বাভাৱিক প্ৰয়োজনত মানুহে সমাজবদ্ধ জীৱন-যাপন কৰি আহিছে। এই সমাজবদ্ধ জীৱনত মানুহে স্বতস্ফূর্তভাৱে কিছুমান নিয়ম-নীতি মানি চলিছে। সেয়ে, মানুহৰ প্ৰকৃতিগত স্বভাৱ আৰু আদৰ্শৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত ন্যায়কেই প্ৰাকৃতিক ন্যায় বুলি কোৱা হয়। অৰ্থাৎ, এজন ব্যক্তিয়ে যিদৰে ব্যৱহাৰ লাভ কৰিবলৈ ইচ্ছা কৰে, ঠিক তেনে ব্যৱহাৰ আনৰ প্ৰতি কৰা—ইয়াই প্ৰাকৃতিক ন্যায়ৰ মূল কথা। আধুনিক যুগত, ন্যায়পালিকাই এই প্ৰাকৃতিক ন্যায়ৰ নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বহুতো গোচৰৰ ন্যায়সঙ্গত মীমাংসা কৰে।
(খ) বৈধিক ন্যায়।
উত্তৰঃ প্ৰচলিত বিধি-বিধানৰ দ্বাৰা জনসাধাৰণৰ মাজত উদ্ভৱ হোৱা বাদ-বিবাদৰ মীমাংসা কৰি,
দোষীক দোষৰ উপযুক্ত
শাস্তি প্ৰদানক বৈধিক ন্যায় বুলি কোৱা হয়। এই ব্যৱস্থাত—
- আইনৰ দৃষ্টিত সকলো সমান,
- সমান দোষৰ বাবে সমান দণ্ড প্ৰদান কৰা হয়,
- কোনো বিশেষ শ্ৰেণীৰ লোকৰ বাবে বিশেষ ব্যৱস্থা নাথাকে।
যি সমাজত ৰাষ্ট্ৰীয় বিধি-বিধান নিৰপেক্ষভাৱে আৰু ন্যায়সঙ্গতভাৱে প্ৰয়োগ কৰা হয়,
সেই সমাজক বৈধিক
ন্যায়ৰ ভিত্তিত গঠিত বুলি ধৰা হয়।
(গ) সামাজিক ন্যায়।
উত্তৰঃ বৰ্তমান যুগত এক জাতি, এক দেশ, এক ভাষাৰ ধাৰণা প্ৰযোজ্য নহয়, কাৰণ প্ৰায় প্ৰতিখন দেশতে বিভিন্ন জাতি, ধৰ্ম, ভাষা আৰু বৰ্ণৰ মানুহ বাস কৰে। যি সমাজত জাতি, ধৰ্ম, ভাষা বা জন্মৰ ভিত্তিত উচ্চ-নীচ বা ডাঙৰ-সৰুৰ ভেদাভেদ নাই, সেই সমাজক সামাজিক ন্যায়ৰ ভিত্তিত প্রতিষ্ঠিত বুলি কোৱা যায়। যদিও সম্ভাৱনাৰ ভিন্নতাৰ বাবে মানুহৰ মাজত উচ্চ-নীচ বা ডাঙৰ-সৰু ধৰণৰ শ্রেণী বিভাজন হ'ব পাৰে, কিন্তু সেই বিভাজন যোগ্যতাৰ ভিত্তিত হ'ব লাগিব; জাতি, ধৰ্ম, ভাষা বা জন্মৰ ভিত্তিত নহয়। যিবোৰ দেশত বৰ্ণবৈষম্য বিদ্যমান, সেই দেশৰ সমাজ সামাজিক ন্যায়ৰ ভিত্তিত গঠিত বুলি ধৰা নাযায়।ভাৰতীয় সংবিধানৰ প্ৰস্তাৱনাত সামাজিক ন্যায়ৰ আশ্বাস দিয়া হৈছে আৰু সংবিধানৰ সমতাৰ অধিকাৰৰ মাধ্যমেৰে এই আশ্বাস কাৰ্যকৰী কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
(ঘ) ৰাজনৈতিক ন্যায়।
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ সংকল্পনাক ৰাজনৈতিক দৃষ্টিভংগীৰে পৰ্যালোচনা কৰিলেও দেখা যায় যে,
যি সমাজত সকলো
শ্ৰেণীৰ লোকে ৰাজনীতিত অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ পায়, সেই সমাজ ৰাজনৈতিক ন্যায়ৰ ভিত্তিত গঠিত বুলি ধৰা হয়।
ৰাজনৈতিক ন্যায়ৰ অন্তৰ্ভুক্ত ব্যৱস্থাসমূহ হ'ল—
(১) জাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম বা ভাষা নির্বিশেষে প্ৰাপ্তবয়স্ক সকলো নাগৰিকক ভোটাধিকাৰ প্ৰদান।
(২) অৰ্হতাসম্পন্ন সকলো নাগৰিকৰ বাবে নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ সুযোগ
মুকলি কৰা।
(৩) অৰ্হতাসম্পন্ন সকলো নাগৰিকক চৰকাৰী চাকৰিৰ বাবে আবেদন কৰাৰ সমান সুযোগ
প্ৰদান।
এই ধৰণৰ ব্যৱস্থা বিদ্যমান থাকিলে সমাজত ৰাজনৈতিক ন্যায় নিশ্চিত হয়।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ:
১। ন্যায়ৰ ধাৰণা আৰু সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ এক কথাত ক'বলৈ গ'লে, ন্যায় অৰ্থাৎ কাৰো প্ৰতি অন্যায় নকৰা। অৰ্থাৎ, ন্যায় মানে হ'ল আনক অন্যায় নকৰাকৈ
সজলভাৱে আৰু ন্যায়সংগতভাৱে নিজৰ দায়িত্ব সম্পাদন কৰা। আধুনিক গণতান্ত্ৰিক সমাজত
ন্যায় অধিকাৰ আৰু সমতাৰ সৈতে ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত, যি মূলতে যুক্তিবাদৰ ওপৰত
প্রতিষ্ঠিত এক সামাজিক ন্যায়ৰ ৰূপ। ন্যায় কোনো স্বয়ংসম্পূর্ণ ধাৰণা নহয়; ই আইন ব্যৱস্থা,
নিৰ্দিষ্ট নীতি-নিয়ম,
সামাজিক আচৰণ আৰু
মূল্যবোধৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাবে জড়িত।
ইতিহাসৰ বিভিন্ন সময়ত বিভিন্ন ৰাজনৈতিক দাৰ্শনিকই ন্যায়ৰ বিষয়ে নিজৰ মতামত
প্ৰদান কৰিছে। প্ৰাচীন যুগত সমাজৰ পৰিৱেশ আৰু পৰিস্থিতিৰ লগত মিল ৰাখি ন্যায়ৰ
সংজ্ঞা প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল।
- Cephalusৰ মতে, “সঁচা কথা কোৱা আৰু দেৱতা-মানুহৰ ধাৰ পৰিশোধ কৰাই
ন্যায়।” (Justice seems to lie in speaking the truth and paying
one's debts to gods and men)
- Polemarchus-এ এই ধাৰণাত নৈতিক দিশ সংযোজন কৰি কৈছে, “প্ৰত্যেক
মানুহক তেওঁৰ প্ৰাপ্য খিনি প্ৰদান কৰাই ন্যায়।” (Justice is giving to
each man of what is proper to him)
- Platoৰ মতে, ন্যায় এটা সৎগুণ (Justice is a virtue) যিয়ে মানুহক ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে সংযুক্ত কৰে। ৰাষ্ট্ৰত সকলো শ্ৰেণীৰ লোকে
সমূহীয়া উন্নতিৰ বাবে নিজৰ কৰ্তব্য সম্পাদন কৰিলে ন্যায় প্রতিষ্ঠিত হয়।
অৰ্থাৎ, “যেতিয়া প্রতিজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ কৰ্তব্য অন্যৰ কৰ্তব্যত
হস্তক্ষেপ নকৰাকৈ সম্পাদন কৰে, তেতিয়া ন্যায় হয়।”
- Barkerৰ মতে, ন্যায় হৈছে স্বাধীনতা, সমতা আৰু
ভাতৃত্বৰ মূল উৎস, আৰু “বিভিন্ন ৰাজনৈতিক মূল্যবোধৰ সমন্বয়তেই ন্যায়
প্রতিষ্ঠা হয়।”
- Ban
আৰু Petersৰ মতে, “যথোচিত
ভিন্নতাৰ বাহিৰে সকলো মানুহক সমানে ব্যৱহাৰ কৰাই ন্যায়।”
- Salmondৰ মতে, “ন্যায় হৈছে সকলোৰে প্ৰাপ্য অংশৰ বণ্টন।”
- Raphaelৰ মতে, “ন্যায়ে ব্যক্তিগত অধিকাৰ ৰক্ষা কৰাৰ লগতে সমাজৰ শৃংখলা
নিশ্চিত কৰে।”
সেয়ে, প্ৰাচীনকালৰ পৰা আধুনিক সময়লৈকে ন্যায়ৰ ধাৰণাত পৰিৱর্তন আহিছে। আধুনিক
দৃষ্টিভংগীয়ে ন্যায়ক ব্যক্তিগত ক্ষেত্ৰতকৈ সামাজিক ক্ষেত্ৰৰ সৈতে অধিক সম্পৰ্কিত
কৰিছে। প্ৰাচীন ধাৰণাক ৰক্ষণশীল আৰু আধুনিক ধাৰণাক প্ৰগতিশীল বুলি আখ্যা দিয়া হয়।
প্ৰাচীন দৃষ্টিভংগীৰ উদ্দেশ্য আছিল ব্যক্তিৰ মাধ্যমেৰে আদৰ্শ সমাজ গঠন, কিন্তু আধুনিক
ধাৰণাই সমাজৰ ৰূপান্তৰ ঘটাই মানবীয় মূল্যবোধ সাধনক প্ৰধান্য দিয়ে।
২। ন্যায় বুলিলে কি বুজা? ন্যায়ৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰ সম্পৰ্কে চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সকলো সময়তে সকলোৰে বাবে গ্ৰহণযোগ্য ন্যায়ৰ সংজ্ঞা আগবঢ়োৱা কঠিন, কাৰণ ন্যায়ৰ অৰ্থ
সময়, পৰিৱেশ আৰু দৃষ্টিভংগীৰ সৈতে সলনি হয়। ন্যায়ৰ বাস্তৱ প্রয়োগো পৰিস্থিতি অনুসৰি
ভিন্ন হ'ব পাৰে।
ন্যায়ৰ সংকল্পনা বিচাৰোঁতে কিছুমান বিষয় মনত ৰাখিব লাগে—
- পৰিৱেশৰ লগত সংগতি ৰাখি কাৰ্যৰ ন্যায্যতা নিৰ্ধাৰণ কৰা উচিত।
- ন্যায় নৈতিকতাৰ সৈতে জড়িত।
- ন্যায়ৰ সৈতে পুৰস্কাৰ বিতৰণো জড়িত; অৰ্থাৎ দেশৰ
প্ৰগতিৰ বাবে সেৱা আগবঢ়োৱা লোকক পুৰস্কৃত কৰাটোও ন্যায়।
যদিও ন্যায়ৰ ব্যাখ্যা সময় আৰু স্থান অনুসৰি ভিন্ন, এক কথাত ক'বলৈ গ'লে, স্বাভাৱিক
পৰিস্থিতিত এজন ব্যক্তিক তেওঁৰ প্ৰাপ্য খিনি প্ৰদান কৰাই ন্যায়।
(i) বিধিগত ন্যায় — যি দেশ বা সমাজত বিদ্যমান
আইন-কানুনৰ মাধ্যমে বাদ-বিবাদ মীমাংসা হয় আৰু সেই আইন নিৰপেক্ষভাৱে সকলোৰে ওপৰত
প্ৰয়োগ হয়, সেই সমাজত বিধিগত ন্যায় আছে বুলি কোৱা হয়। ইয়াত আইনৰ চকুত সকলো সমান আৰু
উচ্চ-নীচ, ধনী-দুখীয়া আদি ভেদে কোনো বৈষম্য নাথাকে।
(ii) সামাজিক ন্যায় — সামাজিক ন্যায়ৰ ভিত্তিত
গঠিত সমাজত জাতি, ভাষা, ধৰ্ম বা জন্মৰ ভিত্তিত কোনো উচ্চ-নীচ বা ডাঙৰ-সৰুৰ ভেদাভেদ নাথাকে। বিশেষকৈ
ভাৰতত প্ৰচলিত জাতিভেদ প্ৰথা দূৰ কৰাটো ইয়াৰ মূল উদ্দেশ্য। সংবিধানে অস্পৃশ্যতাক
দণ্ডনীয় অপৰাধ বুলি ঘোষণা কৰিছে। সামাজিক ন্যায় মানে কেৱল জাতিভেদ দূৰ কৰা নহয়,
অৰ্থনৈতিক আৰু
ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰতো সমতা স্থাপন কৰা।
(iii) ৰাজনৈতিক ন্যায় — যি সমাজত জাতি,
বৰ্ণ, ধৰ্ম নির্বিশেষে
সকলো প্ৰাপ্তবয়স্ক নাগৰিক সমানে ৰাজনৈতিক অধিকাৰ ভোগ কৰে, সেই সমাজত ৰাজনৈতিক ন্যায়
প্রতিষ্ঠিত হয়। অতীতে শিক্ষাগত অৰ্হতা, সম্পদ বা কৰদানের ক্ষমতা আদি শর্তৰে এই অধিকাৰ
সীমিত আছিল। সংবিধানে সকলো প্ৰাপ্তবয়স্ক নাগৰিকক ভোটাধিকাৰ আৰু নিৰ্বাচনত
প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ নিশ্চিত কৰিছে আৰু চৰকাৰী চাকৰিত বৈষম্য নিবাৰণৰ
নির্দেশ দিছে।
(iv) অৰ্থনৈতিক ন্যায় — অৰ্থনৈতিক ন্যায় অবিহনে সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক ন্যায়ৰ অৰ্থ নাথাকে। ইয়াত অৰ্থনৈতিক সমতা স্থাপন, শোষণ বন্ধ, বৈষম্য দূৰীকৰণ আৰু জীৱন নির্বাহৰ বাবে ন্যূনতম সুবিধা প্ৰদান অন্তৰ্ভুক্ত। সংবিধানৰ চতুৰ্থ অধ্যায়ৰ নির্দেশমূলক নীতিসমূহে নাগৰিকসকলৰ জীৱিকা নিশ্চিতকৰণ, সম্পদৰ ন্যায্য বিতৰণ, সমান কামৰ বাবে সমান মজুৰি আৰু নিবনুৱা-বৃদ্ধ-পংগুৰ বাবে অৰ্থনৈতিক সুযোগ প্ৰদানৰ ব্যৱস্থা কৰিছে।
৩। ন্যায় (justice) কি? এৰিষ্টটলৰ সংশোধক আৰু বিতৰণমূলক ন্যায় (distributive justice) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, ন্যায় মানে হ'ল আনৰ প্ৰতি অন্যায় নকৰাকৈ নিজৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য পালন কৰা। লগতে সমাজত
প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ প্ৰাপ্য অধিকাৰ ভোগ কৰিব পৰা অৱস্থাকো ন্যায় বোলা যায়।
যদিও ন্যায়ৰ এটা সৰ্বসম্মত সংজ্ঞা আগবঢ়োৱা কঠিন, তথাপি দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য
পালনকেই ইয়াৰ মূল অৰ্থ।
তেওঁৰ মতে, মানুহৰ সামাজিক জীৱনত সুখ-শান্তি প্ৰতিষ্ঠা কৰাই ৰাষ্ট্ৰৰ মুখ্য উদ্দেশ্য।
ন্যায় প্রতিষ্ঠা কৰিলেহে সমাজত একতা আৰু সংহতি ৰক্ষা হয়, আৰু দেশৰ শান্তি, প্ৰগতি আৰু জনকল্যাণ
নিশ্চিত হয়।
এৰিষ্টটলে ন্যায়ক দুটা প্ৰধান ভাগত বিভক্ত কৰিছে—
- সম্পূর্ণ ন্যায় (Complete Virtue) — জনসাধাৰণৰ
নৈতিক গুণ আৰু শ্রেষ্ঠতাৰ সমষ্টি।
- বিশেষ ন্যায় (Particular Virtue) — সমাজত সমতা
প্ৰতিষ্ঠাৰ চেষ্টাক বুজায়।
পুনৰ, বিশেষ ন্যায়ক তেওঁ দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে—
৪। বিতৰণমূলক ন্যায় কি?
উত্তৰঃ এৰিষ্টটলে কৈছে যে ধনী-দুখীয়া বা স্ত্রী-পুৰুষ নির্বিশেষে সকলোৰে সুবিধা লাভৰ সুযোগ থাকিব লাগিব। তেওঁৰ মতে, ব্যক্তিৰ যোগ্যতা আৰু সমাজৰ প্ৰতি আগবঢ়োৱা অৰিহণাৰ ভিত্তিতেই ৰাজনৈতিক স্থান, সামাজিক মর্যাদা আৰু অৰ্থনৈতিক বিতৰণৰ ব্যৱস্থা কৰিলে ন্যায় প্ৰতিষ্ঠা হ’ব। এনে ব্যৱস্থাই বৈষম্য আৰু বঞ্চনাৰ সলনি সুখী আৰু সুস্থ জীৱন নিশ্চিত কৰে। সেয়ে, যোগ্যতাৰ ভিত্তিত চৰকাৰী পদবী আৰু অধিকাৰ প্ৰদানেই হৈছে বিতৰণমূলক ন্যায়। বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ সমৰ্থকসকলে কয় যে সমাজৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ মাজত সামাজিক সা-সুবিধাৰ ন্যায়সঙ্গত বিতৰণেৰে প্ৰকৃত ন্যায় প্রতিষ্ঠা হয়। এই কাৰণেই ইয়াক সামাজিক ন্যায় (Social Justice) বা বাস্তবভিত্তিক ন্যায় (Substantive Justice) বুলি কোৱা হয়। ই ৰাষ্ট্ৰক ন্যায়ৰ ভিত্তিত গঢ়ি তোলাৰ পক্ষে থাকে। বিশ্বজুৰি সম্পদৰ যোগান চাহিদাতকৈ কম হোৱাৰ ফলত বহু লোক সা-সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত হয়, গতিকে ন্যায়সঙ্গত বিতৰণ অতি প্ৰয়োজনীয়। এই ক্ষেত্ৰত তিনিটা মুখ্য বিষয় বিবেচনা কৰিব লাগে — যোগ্যতা (Merit), প্ৰাপ্যতা (Desert) আৰু প্ৰয়োজন (Need)। সা-সুবিধা বিতৰণত ব্যক্তিৰ যোগ্যতাক গুৰুত্ব প্ৰদান কৰা হয়, কাৰণ কোনো ব্যক্তিয়ে যিমান পৰিশ্ৰম কৰে, তাত অনুপাতিকভাৱে তেওঁক প্ৰাপ্য দিব লাগে। ইয়াত তেওঁৰ উৎপাদিত সামগ্ৰী বা সেৱাৰ বজাৰ মূল্য, চাহিদা আৰু গুণাগুণো প্ৰাসংগিক। মেধাসম্পন্ন কোনো ব্যক্তিয়ে কম পৰিশ্ৰমেৰে চাহিদা থকা সামগ্ৰী বা সেৱা উৎপাদন কৰিলে, তেওঁক ইয়াৰ বাবে পুৰস্কৃত কৰা উচিত; যেনে পৰীক্ষাত ভাল প্ৰস্তুতিৰে উত্তৰ লিখিলে অধিক নম্বৰ লাভ। তথাপি, অৰ্থ-সামাজিক দুৰ্বলতা বা অন্যান্য অসুবিধাৰ বাবে যোগ্যতা প্ৰদৰ্শন নকৰা ব্যক্তিক অবহেলা কৰিব নালাগে। ইয়াত আহে প্ৰয়োজনীয়তাৰ নীতি — শাৰীৰিক অক্ষমতা, অৰ্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতা বা বিশেষ পৰিস্থিতিৰ বাবে কিছুমানক অধিক সুবিধা প্ৰদানৰ স্বীকৃতি।সেয়ে, বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ উদ্দেশ্য হৈছে অসমতা দূৰ কৰি, সকলোকে সমান সুযোগ দিয়াৰ লগতে যোগ্যতা আৰু বিশেষ প্রয়োজনীয়তাৰ ভিত্তিত সম্পদ আৰু সেৱাৰ ন্যায়সঙ্গত বণ্টন। ইয়াত অসমতাৰ নীতি স্বীকাৰ কৰা হয় যাতে ন্যায়সঙ্গত বিতৰণ বাস্তৱায়িত হয়। ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ John Rawls-এ তেওঁৰ A Theory of Justice গ্ৰন্থত এই বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ বিষয়ে বিস্তাৰিত আলোচনা কৰিছে।
৫। বিভিন্ন ৰাজনীতিবিদৰ ধাৰণাত বিতৰণমূলক ন্যায় (distributive justice) ব মূল্যায়ন কৰা।
উত্তৰঃ বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ ধাৰণা প্ৰথমে এৰিষ্টটলৰ লিখনিত প্ৰকাশিত হয়। তেওঁৰ মতে, ন্যায় প্রতিষ্ঠাৰ বাবে
“সমানসকলক সমানভাৱে আৰু অসমানসকলক অসমানভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে”। যদিও আধুনিক যুগত
এই ধাৰণাক সংশোধিত ৰূপত গ্ৰহণ কৰা হৈছে, তবুও ই আধুনিক ন্যায়তত্ত্বৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ
ভিত্তি। আধুনিক বিতৰণমূলক ন্যায় অনুসৰি, সমান অৰ্হতাসম্পন্ন ব্যক্তিসকলক সমান দৰমহা আৰু
সুবিধা প্ৰদান কৰা হয়।
জে. ডব্লিউ. চেপমেনৰ মতে, বিতৰণমূলক ন্যায় দুটা নীতিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত —
- উপভোক্তাৰ স্বাধীনতা বা সাৰ্বভৌমত্বৰ নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি লাভাংশৰ
বিতৰণ।
- কেইজনমান মানুহৰ সুখ বা বৈষয়িক লাভ অন্য বহুজনৰ দুখ-কষ্টৰ বিনিময়ত হ'ব নালাগে; অৰ্থাৎ, এমুঠিমান মানুহৰ বিলাসিতাৰ বাবে বহু লোকক
কষ্ট ভোগ কৰিব নালাগে।
আধুনিক ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিবিদসকল — যেনে C.B. Macpherson, J.W.
Chapman, John Rawls আদি — সমাজবাদী প্ৰত্যাহ্বানৰ প্ৰেক্ষাপটত
উদাৰনৈতিক তত্ত্বক নতুন ৰূপ প্ৰদানৰ সময়ত বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ বিষয়ে বিস্তাৰিত আলোচনা
কৰিছে। চেপমেনে ন্যায়ক অৰ্থনৈতিক যুক্তি, উপভোক্তাৰ সাৰ্বভৌমত্ব আৰু নৈতিক স্বাধীনতাৰ
সৈতে একত্ৰিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে।
সাধাৰণ অৰ্থত, বিতৰণমূলক ন্যায় অৰ্থাৎ আদালতে উদাৰ দৃষ্টিভংগীৰে, কাৰিকৰী কঠোৰতা পৰিহাৰ কৰি,
এনে ধৰণে আইনৰ
ব্যাখ্যা কৰা যাতে ইয়াৰ লাভ সৰ্বাধিক সংখ্যক মানুহে লাভ কৰিব পাৰে।
John Rawls-ৰ মতে, ন্যায় প্রতিষ্ঠাৰ বাবে সাংবিধানিক গণতন্ত্রে
দুটা চৰ্ত পূৰণ কৰিব লাগে —
- কোনো অনুষ্ঠানত নিযুক্ত বা ইয়াৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত সকলো ব্যক্তিয়ে সমান
অধিকাৰ লাভ কৰা।
- ৰাষ্ট্ৰৰ মৌলিক গাঁথনি এনে ৰূপত নিৰ্ধাৰণ কৰা যাতে ই সকলোৰে উপকাৰ সাধন
কৰে আৰু অসম নীতি-ব্যৱস্থা আঁতৰায়।
Rawlsৰ ন্যায়তত্ত্বৰ দুটা মুখ্য দিশ —
- আইন অনুসৰি প্ৰতিষ্ঠিত চৰকাৰ যি নিজৰ কাৰ্যৰ
বাবে দায়বদ্ধ।
- জনসাধাৰণৰ মুক্ত অৰ্থনৈতিক কার্যকলাপক নিয়মতান্ত্ৰিকভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰি
বজাৰ প্ৰতিযোগিতা ৰক্ষা, সম্পদৰ ন্যায়সঙ্গত বিতৰণ, ন্যূনতম চাহিদা পূৰণ, শিক্ষাৰ সুযোগ সমানভাৱে প্ৰদান আৰু এই
উদ্দেশ্যে আইনৰ প্ৰয়োগ।
Rawls, Arthur Okun আদি চিন্তাবিদৰ মতে,
ন্যায় আৰু স্বাধীনতা
নিশ্চিত কৰিবলৈ ৰাষ্ট্ৰীয় হস্তক্ষেপ প্ৰয়োজনীয়। তেওঁলোকৰ দৃষ্টিত, ব্যক্তিৰ আয়
সম্পূৰ্ণ ব্যক্তিগত নহয়, ই সমাজৰ উমৈহতীয়া। সেইবাবে আয়কৰ নিৰ্ধাৰণত
ব্যক্তিয়ে আয়ৰ কিমান অংশ সমাজৰ বাবে দিব লাগিব আৰু কিমান অংশ নিজৰ বাবে ৰাখিব
পাৰিব — সেইটো যুক্তিসংগতভাৱে নিৰ্ধাৰণ কৰিব লাগে।
সাৰকথা, ন্যায় এক আদর্শমূলক ধাৰণা, যি ধৰ্ম, নৈতিকতা আৰু আইনৰ ওপৰত
প্ৰতিষ্ঠিত। ইয়াৰ শাখা-প্ৰশাখাই সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰ আৱৰি ৰাখে।
ন্যায়ৰ কোনো একক, সৰ্বজনীন সংজ্ঞা নাই, আৰু কেৱল বিচাৰকাৰ্যৰ দ্বাৰা ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ অৰ্থ
বুজি পোৱা সম্ভৱ নহয়। উদাৰনৈতিক গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰৰ আইন প্ৰয়োগেৰে পূৰ্ণ ন্যায়
নিশ্চিত কৰাৰো গ্যারাণ্টি নাই।
ন্যায় সকলো ৰাজনৈতিক প্ৰমূল্যৰ সংহতিকাৰী শক্তি — যেনে, সমতাৰ নীতি উলংঘা কৰিলে
স্বাধীনতা উপভোগ অসম্ভৱ, আৰু সমতা যদি ন্যায়ৰ ওপৰত প্রতিষ্ঠিত নহয় তেন্তে
সেই সমতাৰো কোনো মূল্য নাই। সেয়ে, ন্যায়ৰ ধাৰণা আইন আৰু স্বাধীনতাৰ সৈতে গভীৰভাৱে
জড়িত। ডেনিয়েল ৱেবষ্টাৰৰ ভাষাত — “ন্যায় মানুহৰ আটাইতকৈ বেছি গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়” (Justice
is the chief interest of man)।
৬। প্রক্রিয়াগত ন্যায় (Procedural Justice)ৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ প্ৰক্ৰিয়াগত ন্যায়ৰ সমৰ্থকসকলৰ মতে,
সমাজৰ বিভিন্ন
সা-সুবিধা, সামগ্ৰী, সেৱা, ক্ষমতা আৰু মর্যাদা আদিৰ ন্যায়সঙ্গত বণ্টনৰ বাবে এটা ন্যায়পূৰ্ণ প্ৰক্ৰিয়া
আবশ্যক। সেই প্ৰক্ৰিয়াই যদি ন্যায়সংগত হয়, তেতিয়াহে ইয়াৰ ফলাফলকো ন্যায়সংগত বুলি ধৰা হয়।
এই ধাৰণাৰ মুখ্য সমৰ্থক হ'ল Herbert Spencer, F.A.
Hayek, Milton Friedman আৰু Robert Nozick।
প্ৰক্ৰিয়াগত ন্যায় উদাৰনীতিবাদৰ সৈতে জড়িত। ইয়াৰ মতে, ন্যায়ৰ উদ্দেশ্য হৈছে
ব্যক্তি আৰু গোটৰ মাজৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্ক নিয়ন্ত্ৰণ কৰা। সেয়ে, ন্যায় প্ৰতিষ্ঠাৰ
বাবে যুক্তিসংগত নিয়ম-নীতিৰ বিকাশ ঘটাই তাক সকলোৰে বাবে পক্ষপাতশূন্যভাৱে প্ৰয়োগ
কৰিব লাগিব। ইয়াৰ মূল নীতি হ'ল চুক্তিৰ স্বাধীনতা। ৰাষ্ট্ৰই নিশ্চিত
কৰিব লাগিব যে কোনো ব্যক্তি বা গোটে শক্তি প্ৰয়োগ, প্ৰতাৰণা বা অত্যাচাৰৰ
মাধ্যমেৰে আনৰ ওপৰত অন্যায় নকৰে।
প্ৰক্ৰিয়াগত ন্যায়ে জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, ভাষা বা সংস্কৃতিৰ ভিত্তিত বৈষম্যৰ বিপক্ষে কথা
কয় আৰু মানুহৰ সম-মৰ্যাদা আৰু নৈতিক মূল্যক প্ৰাধান্য দিয়ে, যাৰ ফলত ইয়াক প্ৰগতিশীল ধাৰণা বুলি ধৰা হয়। তথাপি,
ই মুক্ত
প্ৰতিযোগিতাৰ নীতিক অতি গুৰুত্ব দিয়ে। Spencer-এ ডাৰউইনৰ “জোৰ যাৰ, মুলুক তাৰ” নীতিৰ সমৰ্থন কৰি
কৈছিল যে ৰাষ্ট্ৰে কেৱল যোগ্য আৰু সমৰ্থৱানকহে সুবিধা দিব লাগে; দুর্বল বা অযোগ্যক
সহায় কৰা মানে যোগ্যৰ ওপৰত অন্যায় কৰা।
Hayek-এ মত দিছিল যে বজাৰ ব্যৱস্থাত মুক্ত প্ৰতিযোগিতা নিশ্চিত কৰাটো প্ৰয়োজন,
কিন্তু তাক
বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ মাধ্যমত নিয়ন্ত্ৰণ কৰা উচিত নহয়। Friedman-এ প্ৰতিযোগিতামূলক
পুঁজিবাদক স্বাধীনতাৰ অনুকূল ব্যৱস্থা বুলি ক’বলৈ গৈ সকলো ধৰণৰ জনকল্যাণমূলক আৰু
সামাজিক সুৰক্ষামূলক ব্যৱস্থাৰ বিপক্ষে মত প্ৰকাশ কৰিছিল।
Robert Nozickৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰৰ নাগৰিকৰ সম্পত্তি পুনৰবণ্টনৰ কোনো
অধিকাৰ নাই, কাৰণ কোনো ব্যক্তিয়ে পৰিশ্ৰমেৰে আহৰণ কৰা সম্পত্তিৰ ওপৰত তেখেতৰ ব্যক্তিগত
অধিকাৰ থাকে। বজাৰ অৰ্থনীতিত প্ৰতিযোগিতাৰ মাধ্যমেৰে সৎপথে আহৰণ কৰা সম্পত্তি আনৰ
হস্তক্ষেপৰ পৰা সুৰক্ষিত হ’ব লাগে। তেওঁৰ Anarchy, State and
Utopia গ্ৰন্থত Nozick-এ কয় যে যিদৰে খেল বা দৌৰত প্ৰতিযোগীসকলে নিয়ম মানি চলিলে আৰু শঠতা নকৰিলে সেই
ফলাফল ন্যায়সংগত বুলি ধৰা হয়, তেনেকুৱাই সৎপথে, বল প্ৰয়োগ নকৰাকৈ আৰু
চক্রান্ত নকৰাকৈ আহৰণ কৰা সম্পত্তিও ন্যায়সংগত বুলি গণ্য হ’ব।
৭। আইনগত, ৰাজনৈতিক, সামাজিক আৰু অর্থনৈতিক ন্যায় সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, ন্যায় মানে হ'ল আনৰ প্ৰতি অন্যায়-অবিচাৰ নকৰাকৈ নিজৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য পালন কৰা। লগতে
সমাজত প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ প্ৰাপ্য অধিকাৰ ভোগ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা অৱস্থাকো
ন্যায় বোলা যায়। যদিও ন্যায়ৰ এটা সৰ্বসম্মত সংজ্ঞা নিৰ্ধাৰণ কৰাটো কঠিন, তথাপি দায়িত্ব আৰু
কৰ্তব্য পালনই ইয়াৰ মূল অৰ্থ।
ন্যায়ৰ বিভিন্ন ভাগ —
(ক) আইনগত বা বিধিগত ন্যায় — ৰাষ্ট্ৰত প্ৰচলিত আইনৰ মাধ্যমেৰে নাগৰিকৰ মাজত
হোৱা বিবাদৰ মীমাংসা কৰি, দোষীক উপযুক্ত শাস্তি প্ৰদান কৰা ব্যৱস্থাক
আইনগত বা বিধিগত ন্যায় বোলা হয়। ইয়াত আইনৰ শাসনৰ নীতি প্ৰযোজ্য হয়, অৰ্থাৎ আইনৰ চকুত
সকলো সমান আৰু আইনে সকলোৰে ক্ষেত্ৰত সমান আচৰণ কৰে। সমাজত উচ্চ-নীচ, ধনী-দুখীয়া বা
জাতি-বৰ্ণ-ধৰ্ম নির্বিশেষে সকলো নাগৰিকে আইন মানি চলিব লাগে।
(খ) সামাজিক ন্যায় — যি সমাজত জাতি, ধৰ্ম, বৰ্ণ, ভাষা আদি ভিত্তিত
উচ্চ-নীচ বা ডাঙৰ-সৰুৰ ভেদাভেদ নাই, সেই সমাজ সামাজিক ন্যায়ৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত।
সামাজিক ন্যায়ৰ উদ্দেশ্য হ'ল সকলোৰে মাজত বৈষম্য দূৰ কৰি সম মর্যাদা আৰু সম
সুযোগ-সুবিধা প্ৰদান কৰা।
(গ) প্ৰাকৃতিক ন্যায় — প্ৰাকৃতিকভাৱে সকলো মানুহ ন্যায় লাভৰ যোগ্য। এই
ন্যায় অনুসৰি সকলো মানুহে সমান অধিকাৰ আৰু সুযোগ উপভোগ কৰিব লাগে।
(ঘ) অৰ্থনৈতিক ন্যায় — সমাজৰ সকলো সদস্যক সমান অৰ্থনৈতিক সুবিধা
প্ৰদানৰ ব্যৱস্থাক অৰ্থনৈতিক ন্যায় বোলা হয়। ইয়াত প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে জীৱন নিৰ্বাহৰ
বাবে প্ৰয়োজনীয় ন্যূনতম সুবিধা লাভ কৰা নিশ্চয় কৰা হয়। অৰ্থনৈতিক ন্যায় আন সকলো
ন্যায়ৰ ভিত্তি, কাৰণ অৰ্থনৈতিক সুৰক্ষা নাথাকিলে ৰাষ্ট্ৰত প্রকৃত ন্যায় প্রতিষ্ঠা অসম্ভব।
(ঙ) ৰাজনৈতিক ন্যায় — সমাজৰ সকলো প্ৰাপ্তবয়স্ক নাগৰিকক চৰকাৰ আৰু
ৰাষ্ট্ৰৰ কামত অংশগ্ৰহণৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰাটোক ৰাজনৈতিক ন্যায় বোলা হয়। ইয়াত
ভোটাধিকাৰ, নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ অধিকাৰ আৰু যোগ্যতাৰ ভিত্তিত চৰকাৰী চাকৰি
লাভ কৰাৰ অধিকাৰ অন্তৰ্ভুক্ত। ৰাজনৈতিক ন্যায় অবিহনে গণতান্ত্ৰিক শাসন ব্যৱস্থাৰ
কোনো মূল্য নাথাকে।
৮। জন ৰাউলৰ বিতৰণমূলক ন্যায় (distributive justice) সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ জন ৰাউল্স (John Rawls) আধুনিক যুগৰ এক বিশিষ্ট আমেৰিকান দাৰ্শনিক আৰু
ৰাষ্ট্ৰবিজ্ঞানী। নৱ-উদাৰনৈতিক মতবাদে বিকাশত তেওঁৰ অৱদান বিশেষভাবে উল্লেখযোগ্য।
তেওঁৰ প্ৰসিদ্ধ গ্ৰন্থ "A Theory of Justice" (১৯৭১)ত ন্যায়ক "Justice
as Fairness" — অৰ্থাৎ সুবিচাৰ বা ন্যায্যতা হিচাপে ব্যাখ্যা কৰা হৈছে।
পটভূমি
১৯৫৮ চনত ৰাউল্সে প্ৰথম ন্যায়ক সুবিচাৰ হিচাপে বুজাইছিল। ১৯৬৭ চনত প্ৰকাশিত Distributive
Justiceত তেওঁ এই ধাৰণাৰ পুনৰীক্ষণ কৰে আৰু A Theory of Justiceত ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ
দিয়ে। তেওঁৰ ন্যায়তত্ত্বৰ বিকাশত নাগৰিক অধিকাৰৰ আন্দোলন, কৃষ্ণাংগ মুক্তি আন্দোলন,
ভিয়েটনাম
যুদ্ধবিৰোধী আন্দোলন, সংখ্যালঘুৰ অধিকাৰ আদায়ৰ সংগ্রাম আৰু দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণৰ কাৰ্যসূচীসমূহ প্ৰভাৱ
বিস্তাৰ কৰে।
প্ৰাথমিক বিষয়বস্তু (Primary Goods)
ৰাউল্সৰ মতে, ন্যায়ৰ কেন্দ্ৰীয় সমস্যা হ'ল প্ৰাথমিক বিষয়সমূহৰ ন্যায়সঙ্গত
বণ্টন। ইয়াত অন্তৰ্ভুক্ত —
- অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা
- ক্ষমতা আৰু সুযোগ
- আয় আৰু সম্পদ
- আত্মসম্মানৰ উপায়
তেওঁৰ মতে —
"Liberty, opportunity, income, wealth আৰু self-respect — এইবোৰ সমানভাৱে
বণ্টন হ'ব লাগিব; যদি অসম বণ্টনে সকলোৰে লাভ হয় তেতিয়াহে সেই অসম বণ্টন গ্ৰহণযোগ্য।"
ন্যায়ৰ মূল নীতি
- সমান অধিকাৰ — প্ৰতিজন নাগৰিকে স্বাধীনতা আৰু মৌলিক
অধিকাৰ সমানভাৱে লাভ কৰিব লাগিব।
- Difference
Principle — অসম বণ্টনকেৱল তেতিয়াহে ন্যায়সংগত, যদি তাৰ দ্বাৰা সমাজৰ আটাইতকৈ পিছপৰা সদস্যসকলৰো লাভ হয়।
সামাজিক বৈষম্য আৰু ঈৰ্ষা
ৰাউল্সৰ মতে, অতিৰিক্ত সম্পদ অল্পসংখ্যক ব্যক্তিৰ হাতত কেন্দ্ৰিত হ'লে যুক্তিপূর্ণ ঈৰ্ষা (reasonable
envy) সৃষ্টি হয়, যি আত্মসম্মানক আঘাত কৰিব পাৰে। সেয়ে সমাজত বৈষম্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰাটো ন্যায়ৰ
দাবী।
এলিট শাসনৰ প্ৰতি দৃষ্টিভংগী
তেওঁ এলিট-শাসন সমৰ্থন নকৰে। স্বাধীনতা, সাম্য আৰু ভ্ৰাতৃত্বৰ মাজত
সুষমা স্থাপনৰ চেষ্টা কৰে। অৰ্থনৈতিক সম্পদ, ৰাজনৈতিক ক্ষমতা আৰু
সামাজিক মর্যাদাৰ সমপৰ্যায়ভুক্তিকো প্ৰয়োজনীয় বুলি কয়।
শুভ সমাজ আৰু ন্যায়
ৰাউল্সৰ মতে, শুভ সমাজ গঠনত ন্যায় মৌলিক শর্ত, যদিও কেৱল ন্যায়ই শুভ সমাজৰ পূৰ্ণ নিশ্চয়তা
প্ৰদান নকৰে। ন্যায় সামাজিক উন্নয়নৰ প্ৰতি বাধা নহয়, বৰঞ্চ নৈতিক অবক্ষয় ৰোধৰ
উপায়।
অসম বণ্টনৰ প্ৰতি মনোভাব
তেওঁ স্বাধীনতাৰ অসম বণ্টনক অস্বীকাৰ কৰে, কিন্তু অৰ্থনৈতিক সম্পদৰ
অসম বণ্টন কিছুক্ষেত্ৰত গ্ৰহণযোগ্য বুলি কয় — যদি ইয়াৰ ফলত উৎপাদন বৃদ্ধি পায় আৰু
সকলোৰে লাভ হয়। সেয়ে ন্যায় প্ৰাকৃতিক নহয়; ই ন্যায্য পদ্ধতিত বিতৰণৰ দ্বাৰা সংজ্ঞায়িত হয়।
অজ্ঞতাৰ পৰ্দা (Veil of Ignorance)
ৰাউল্সৰ মতে, মানুহে সামাজিক পৰিচয় বা স্তৰবিন্যাস নজনাকৈ নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰিলে ন্যায়পূৰ্ণ
ফলাফল লাভ হয়। সেয়ে নীতি নিৰ্ধাৰণৰ সময়ত আটাইতকৈ পিছপৰা সদস্যৰ সুৰক্ষাক প্ৰাধান্য
দিব লাগিব। ইয়াক তেওঁ ন্যায়ৰ মূল দাবী বুলি কয়।
N.D. Arora আৰু S.S. Awasthy- ৰ ভাষাত —
"এনে বণ্টন কেৱল ন্যায়সঙ্গত নহয়, ই ন্যায়ৰ নীতিৰ সৈতে সম্পূর্ণ
সঙ্গতিপূর্ণও।"
সীমাবদ্ধতা
ৰাউল্স স্বীকাৰ কৰে যে ন্যায়ৰ সাধাৰণ ধাৰণা অস্পষ্ট আৰু ইয়াৰ পূৰ্ণ ব্যাখ্যা
প্ৰয়োজন। সুবিচাৰ হিচাপে ন্যায় সম্পূৰ্ণ মতবাদ নহয়, কাৰণ প্রাথমিক সুবিধাসমূহৰ
বণ্টনত পৰস্পৰ সংঘাত সম্ভৱ। উদাহৰণস্বৰূপে —
- কিছুমানৰ আয় বৃদ্ধি অন্য কিছুমানৰ স্বাধীনতা হানি কৰিব পাৰে।
- সমআয়ে সকলোৰে সুবিধা দিলেও সুযোগ-বৈষম্য সৃষ্টি কৰিব পাৰে, যি দৰিদ্ৰৰ বাবে অসুবিধাজনক।
৯। ন্যায় সম্পৰ্কত জন ৰাউলৰ মতবাদ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ জন ৰাউল্স (John Rawls) আধুনিক যুগৰ এগৰাকী বিশিষ্ট আমেৰিকান দাৰ্শনিক
আৰু ৰাজনীতি-বিজ্ঞানী। নব্য উদাৰনৈতিক মতবাদের বিকাশত তেওঁৰ অৱদান অনস্বীকার্য।
আধুনিক উদাৰ গণতান্ত্রিক ৰাষ্ট্ৰ আৰু ন্যায় সম্পৰ্কে তেওঁৰ বিস্তৃত ব্যাখ্যা "A
Theory of Justice" (১৯৭১) গ্ৰন্থত পোৱা যায়।
পটভূমি
১৯৫৮ চনত ৰাউল্সে ন্যায়ক "Justice as Fairness" —
অৰ্থাৎ সুবিচাৰ হিচাপে বুজাইছিল।
১৯৬৭ চনত প্ৰকাশিত "Distributive Justice" ত তেওঁ ন্যায়ৰ
ধাৰণাৰ পুনৰীক্ষণ আৰু সংশোধন কৰে। A Theory of Justiceত তেওঁৰ ন্যায়
তত্ত্বৰ পূৰ্ণ ৰূপ প্ৰকাশ পায়।
ৰাউল্সৰ ন্যায়ধাৰণাৰ বিকাশত সেই সময়ৰ কেইবাটাও সামাজিক-ৰাজনৈতিক আন্দোলনে
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছিল —
- নাগৰিক অধিকাৰৰ আন্দোলন (Civil Rights Movement)
- কৃষ্ণাংগ মুক্তি আন্দোলন (Black Liberation Movement)
- ভিয়েটনাম যুদ্ধবিৰোধী আন্দোলন
- সংখ্যালঘুৰ অধিকাৰ আদায়ৰ আন্দোলন
- দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণৰ কাৰ্যসূচী
ন্যায়ৰ মূল কথা
ৰাউল্সৰ মতে, এখন উৎকৃষ্ট সমাজৰ প্ৰথম গুণ হ'ল ন্যায়। ন্যায় উপেক্ষা কৰি কৰা সামাজিক প্ৰগতি সমাজলৈ
নৈতিক অধঃপতন বঢ়াই আনে। তেওঁৰ মতে —
"স্বাধীনতা আৰু সুযোগ, আয় আৰু সম্পদ, আৰু স্ব-মৰ্যাদাৰ আধাৰবোৰ
সমানভাৱে বণ্টন হ'ব লাগে; যদি অসম বণ্টনে সকলোৰে লাভ হয় তেতিয়াহে সেইটো
গ্ৰহণযোগ্য।"
মুখ্য ধাৰণা আৰু নীতি
- ন্যায় অৰ্থাৎ ন্যায়পৰায়ণতা — ন্যায় হ'ল সুবিচাৰ আৰু ন্যায্যতা।
- সমাজ হৈছে মুক্ত আৰু সমান মানুহৰ সহযোগিতাৰ ব্যৱস্থা।
- ন্যায়ৰ উদ্দেশ্য — স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ সুৰক্ষা।
- ন্যায়ৰ লক্ষ্য — মানুহৰ জীৱনৰ প্ৰাথমিক প্ৰয়োজনীয় বস্তু উপভোগৰ সুযোগ
প্ৰদান।
- Difference
Principle — সমাজৰ আটাইতকৈ দুৰ্বল আৰু অনুন্নত শ্ৰেণীক সৰ্বাধিক
লাভ প্ৰদান কৰাটো ন্যায়ৰ দাবী।
বিশেষ দৃষ্টিভংগী
- ৰাউল্সে এলিট শাসন ব্যৱস্থাক সমৰ্থন নকৰে; তেওঁ সুযোগ আৰু
সুবিধাৰ ন্যায্য আৰু সম বণ্টন সমৰ্থন কৰে।
- স্বাধীনতাৰ অসম বণ্টনক অস্বীকাৰ কৰে, কিন্তু
অৰ্থনৈতিক সম্পদৰ অসম বণ্টন তেতিয়াহে গ্ৰহণযোগ্য, যদি ইয়াৰ ফলত
সকলোৰে লাভ হয়।
- "Veil
of Ignorance" (অজ্ঞতাৰ আৱৰণ) — সমাজত এনে মানুহ আছে যিসকল সামাজিক
পৰিচয় আৰু স্তৰবিন্যাসৰ পৰা আঁতৰি থাকে। এই নিম্ন সুবিধাভোগী শ্ৰেণীক অধিক
সা-সুবিধা প্ৰদান কৰাই ন্যায়।
ৰাউল্স স্বীকাৰ কৰে যে ন্যায়ৰ সাধাৰণ ধাৰণা অস্পষ্ট, সেইবাবে ইয়াৰ যথাযথ
ব্যাখ্যা আৰু বিশ্লেষণ প্ৰয়োজন। তেওঁৰ মতে, ন্যায় হৈছে ন্যায্য পদ্ধতিত
সম্পদ আৰু সুবিধাৰ বণ্টন, যাৰ লক্ষ্য হ'ল স্বাধীনতা, সমতা আৰু সমাজৰ
আটাইতকৈ পিছপৰা সদস্যসকলৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰা।
১০। এফ. এ. হায়েকৰ ন্যায়ৰ স্বাধীনতাবাদী তত্ত্বটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ স্বাধীনতাবাদী তত্ত্ব হৈছে ন্যায়ৰ এক
ধাৰণা য’ত স্বাধীনতাবাদৰ আদৰ্শ অন্তৰ্ভুক্ত থাকে। এই তত্ত্বত মূলত ব্যক্তিগত
স্বাধীনতা আৰু মৌলিক অধিকাৰ ৰক্ষাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয় আৰু প্ৰথমতে লক্ষ্য
কৰা হয় — কোনো ব্যৱস্থা বা নীতি কি ব্যক্তিৰ স্বাধীনতা লঙ্ঘন কৰে নে নকৰে।
স্বাধীনতাবাদী ন্যায়ৰ ভিত্তি প্ৰাকৃতিক অধিকাৰত নিহিত। এই মতে, প্ৰতিজন ব্যক্তি মানুহ হিচাপে কিছুমান অন্তৰ্নিহিত অধিকাৰৰ গৰাকী, যিবোৰ ৰাজনৈতিক সমাজৰ আইনৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা অধিকাৰৰ বাহিৰে পূৰ্বৰ পৰা বিদ্যমান। জন লক (John Locke)-ৰ মতে, সকলো ব্যক্তিৰ জীৱন, স্বাধীনতা আৰু সম্পত্তিৰ ওপৰত প্ৰাকৃতিক অধিকাৰ আছে। এই অধিকাৰ ৰক্ষাৰ বাবে ৰাজনৈতিক কর্তৃত্ব প্ৰয়োজন, নচেত প্ৰাকৃতিক অৱস্থাত মানুহৰ জীৱন সুৰক্ষিত নহয়। থমাছ হবচ (Thomas Hobbes)-এও সতর্ক কৰিছিল যে প্ৰাকৃতিক অৱস্থাত সকলো বস্তুৰ ওপৰত সকলোৰে অধিকাৰ থকাৰ ফলত কোনো নিৰাপত্তা নাথাকে। সেইবাবে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা বলবৎ কৰিবলৈ এখন ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰয়োজন।
স্বাধীনতাবাদী ন্যায়ৰ সৈতে উদাৰনৈতিক ন্যায়ৰ বহু মিল আছে। উদাৰপন্থীসকলে ব্যক্তিগত স্বায়ত্তশাসন, ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা আৰু নাগৰিক অধিকাৰ (সংগঠন, বাক্স্বাধীনতা, চিন্তাৰ স্বাধীনতা, পছন্দৰ স্বাধীনতা) ৰক্ষাৰ প্ৰতি গুৰুত্ব দিয়ে। দুয়োতে আইনৰ শাসনক সমর্থন কৰে আৰু পক্ষপাতশূন্য নিয়ম-নীতিৰ প্ৰয়োগৰ পক্ষে থাকে।
স্বাধীনতাবাদী দৃষ্টিভংগীৰ বৈশিষ্ট্য
- সহনশীলতা, সন্মান আৰু ব্যক্তিগত অধিকাৰৰ সুৰক্ষা।
- সমানতাৰ ক্ষেত্ৰত তুলনামূলকভাবে কম গুৰুত্ব, কিন্তু ব্যক্তি
আৰু সম্পত্তিৰ অধিকাৰ ৰক্ষাত অধিক মনোযোগ।
- ব্যক্তিগত স্বাধীনতা হ্ৰাস কৰা কেন্দ্রীকৃত ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি সন্দেহ।
বাওঁপন্থী স্বাধীনতাবাদী সমালোচনা
বাওঁপন্থী স্বাধীনতাবাদীসকলে কিছুমান বিশেষ দিশত সমালোচনা আৰু নতুন ধাৰণা
আগবঢ়ায় —
- ঐতিহাসিকভাৱে সম্পত্তি কেনেকৈ অন্যায়ভাৱে সংগ্ৰহ আৰু সুৰক্ষিত কৰা হৈছে
আৰু ইয়াৰ ফলত সামাজিক, ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক
বৈষম্য কেনেকৈ বৃদ্ধি পাইছে — তাৰ সমালোচনামূলক মূল্যায়ন।
- ৰাষ্ট্ৰৰ আইনী সিদ্ধান্তে সীমিত গোটবোৰৰ ক্ষেত্ৰত কেনেকৈ অধিক বৈষম্য
সৃষ্টি কৰে — তাৰ প্ৰতি সংবেদনশীলতা।
- পৰিৱেশগত সম্পদৰ প্ৰাকৃতিক সীমাৰ প্ৰতি সজাগতা আৰু সম্পত্তিৰ সম্পূৰ্ণ
অধিকাৰৰ সীমাবদ্ধতা চিনাক্তকৰণ।
F. A. Hayek ৰ স্বাধীনতাবাদী দৃষ্টিভংগী
এফ. এ. হায়েকক স্বাধীনতাৰ দাৰ্শনিক হিচাপে জনা যায়। তেওঁৰ মতে, সমাজৰ প্ৰগতি,
বিকাশ আৰু কল্যাণৰ
মূলভিত্তি হৈছে ব্যক্তিগত স্বাধীনতা।
- Constitution
of Liberty গ্ৰন্থত তেওঁ স্বাধীনতা আৰু স্বতন্ত্ৰতা শব্দ
সমৰ্থকভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিছে।
- ব্যক্তিগত স্বাধীনতা অৰ্থাৎ — অন্যৰ স্বেচ্ছাচাৰী ইচ্ছাৰ দ্বাৰা
জোৰ-জবদস্তিৰ শিকা নোহোৱাটো।
- ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা (যেনে ভোটাধিকাৰ, চৰকাৰ
নিৰ্বাচন) ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ সৈতে বাধ্যতামূলকভাৱে জড়িত নহয়।
হায়েকে উদাৰনীতিক ৰাজনৈতিক দর্শনক “ৰাষ্ট্ৰীয় জোৰ-জবদস্তি ক্ষমতা ন্যূনতম কৰাৰ
মতবাদ” বুলি ব্যাখ্যা কৰিছে। তেওঁৰ মতে —
- ৰাষ্ট্ৰে বজাৰ প্ৰতিযোগিতা উৎসাহিত কৰিব লাগে, কিন্তু বজাৰক
বিতৰণমূলক ন্যায়ৰ উপায় হিচাপে গঢ়ি তুলিব নালাগে।
- প্ৰতিজন নাগৰিক বা পৰিয়ালৰ বাবে ন্যূনতম আয় নিশ্চিত কৰাটো ৰাষ্ট্ৰৰ
দায়িত্ব।
- স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ মাজত বাধ্যতামূলক সুষমা ৰাখিব নালাগে; অবদানৰ ভিত্তিত স্বাধীনতাৰ বণ্টন অধিক যুক্তিযুক্ত।
হায়েকৰ মতে, স্বাধীনতাৰ উদ্দেশ্য হ'ল বাহ্যিক নিৰ্ভৰশীলতা হ্ৰাস কৰি মানুহক প্ৰকৃত
স্বাধীনতা প্ৰদান, যাৰ বাবে ন্যূনতম ভৌতিক সুৰক্ষা প্ৰয়োজন। তেওঁ সতর্ক কৰে যে অৰ্থনৈতিক
একনায়কত্ব গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থা ধ্বংস কৰিব পাৰে, কিন্তু এক নিৰপেক্ষ,
আইনৰ শাসনকাৰী শাসন
ব্যৱস্থা ব্যক্তিগত স্বাধীনতা সুৰক্ষিত কৰিব পাৰে।
সর্বশেষত, হায়েকৰ দৃষ্টিভংগী ব্যক্তিক শেষ লক্ষ্য হিচাপে গ্ৰহণ নকৰাৰ বাবেই সমালোচিত হয়, কাৰণ ইয়াত ব্যক্তিজনক এটা উপায় হিচাপে হ্ৰাস কৰাৰ প্রবণতা দেখা যায়।
১১। ইতিবাচক বা ধনাত্মক আৰু ঋণাত্মক স্বাধীনতাৰ অধিকাৰৰ মাজত পাৰ্থক্য কি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ সকলো ক্ষেত্ৰতে একে নহয়। ন্যায়ৰ স্বাধীনতাৰ অধিকাৰত ধনাত্মক আৰু ঋণাত্মক দুটা দিশ থাকে।
ধনাত্মক স্বাধীনতা অৰ্থাৎ কাম কৰাৰ স্বাধীনতা বা সুযোগ লাভৰ স্বাধীনতা, আৰু ঋণাত্মক
স্বাধীনতা অৰ্থাৎ হস্তক্ষেপৰ ফলত স্বাধীনতা হৰণ।
দুয়ো ধৰণৰ স্বাধীনতাৰ মাজৰ পাৰ্থক্য —
- ধনাত্মক স্বাধীনতা লাভ কৰিবলৈ সাধাৰণতে ৰাষ্ট্ৰৰ সহায় প্ৰয়োজন
হয়, যেনে — কল্যাণমূলক সুবিধা, সামাজিক
সুৰক্ষা, শিক্ষা, চিকিৎসা আদি। ঋণাত্মক
স্বাধীনতাত ৰাষ্ট্ৰ সহায়ক ভূমিকা নলয়; ইয়াত প্ৰায়েই
ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা অত্যাচাৰ, নিপীড়ন বা অযৌক্তিক নিয়ন্ত্ৰণৰ আশঙ্কা থাকে।
- ব্যক্তিৰ অৰ্থনৈতিক নিৰাপত্তাৰ ন্যূনতম স্তৰ নিশ্চিত কৰিবলৈ ধনাত্মক স্বাধীনতা অতি গুৰুত্বপূর্ণ। কিন্তু ঋণাত্মক স্বাধীনতাৰ ক্ষেত্ৰত এনে নিৰাপত্তা ৰক্ষাৰ পৰিৱৰ্তে ইয়াক লঙ্ঘন
হোৱাৰ সম্ভাৱনা অধিক থাকে।
- ধনাত্মক স্বাধীনতা বাস্তৱায়িত
কৰিবলৈ এটা সক্ৰিয় আৰু সহায়ক ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰয়োজন, যি নাগৰিকসকলক
সকলো দিশত সহায়-সহযোগ প্ৰদান কৰে। কিন্তু ঋণাত্মক স্বাধীনতাত ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা প্ৰায়েই বলপূৰ্বক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ক্ষমতাৰ
প্ৰভাৱৰ মাধ্যমেৰে জনসাধাৰণক দমন কৰাৰ দিশে ধাবিত হয়।
১২। গোলকীয় ন্যায় কি? গোলকীয় ন্যায়ৰ সংজ্ঞা দি আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ গোলকীয় ন্যায় হৈছে ৰাজনৈতিক দৰ্শনৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ধাৰণা যাক ন্যায়মূলক আন্তর্জাতিকতাবাদৰ
(Justice-based Internationalism) এটা ৰূপ হিচাপে বুজিব পাৰি। ই বিশ্বব্যাপী দেখা
দিয়া মহা অন্যায়ৰ প্ৰতি প্ৰতিক্ৰিয়া স্বৰূপে বিকাশ লাভ কৰিছে আৰু ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰ
এটা আদৰ্শমূলক ভিত্তিত গঢ়ি উঠা তত্ত্ব। ইয়াৰ মূল লক্ষ্য হ'ল — সম্পদৰ ন্যায়সংগত
পুনৰ্বণ্টনৰ জৰিয়তে গোলকীয় দৰিদ্ৰতা, নিৰক্ষৰতা আৰু বৈষম্যৰ অন্ত ঘটোৱা।
সংজ্ঞা
- Zygmunt
Bauman-ৰ মতে — “কোনো বিশ্ব নীতি বা ন্যায়ৰ প্ৰয়োগৰ যন্ত্ৰ
নথকা পৃথিৱীত ধনীসকলে নিজৰ স্বাৰ্থ অনুসৰণ কৰিবলৈ স্বাধীন, আনৰ প্ৰতি গুৰুত্ব নাদিয়ে।”
- Todd
Gitlin-ৰ মতে — “আজিৰ বিশ্ব ন্যায় আন্দোলন সম্ভৱতঃ ইতিহাসৰ
আটাইতকৈ ডাঙৰ, বৈচিত্র্যময় আৰু শক্তিশালী।”
- Ralph
Steadman-ৰ মতে — “প্ৰকৃততে কোনো গোলকীয় ন্যায় নাই।”
এই সংজ্ঞাবোৰৰ পৰা বুজি পোৱা যায় যে ন্যায়ৰ সন্ধান প্ৰাচীনকালৰ পৰাই ৰাজনৈতিক
তত্ত্বৰ এটা কেন্দ্ৰীয় বিষয়, আৰু গোলকীয় ন্যায় মূলতঃ অন্যায়ৰ প্ৰতি উদ্বেগৰ
পৰা উদ্ভৱ হৈছে।
আধুনিক প্ৰেক্ষাপট
বর্তমান যুগ গোলকীকৰণৰ যুগ। পৃথিৱীখন এতিয়া এটা “গাঁৱৰ” দৰে, য’ত কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ সমস্যা বিশ্বজনীন সমস্যা
হিচাপে ধৰা হয়। সেয়ে —
- দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণ
- নিৰক্ষৰতা হ্ৰাস
- মহিলাৰ বিৰুদ্ধে অসমতা দূৰীকৰণ
- মানৱ অধিকাৰ সুৰক্ষা
এইবোৰ গোলকীয় ন্যায়ৰ মুখ্য লক্ষ্য। যদি কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ জনগণ আন ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা
ভয়-ভাৱুকিৰ সন্মুখীন হয় বা মানৱ অধিকাৰ হানি পায়, তেতিয়া সেই ৰাষ্ট্ৰে গোলকীয়
ন্যায় বিচাৰিব পাৰে। ইয়াৰ অৰ্থ — আন্তর্জাতিক হস্তক্ষেপ আৰু সাৰ্বজনীন ন্যায়
প্ৰয়োগ।
চিন্তাবিদৰ দৃষ্টিভংগী
- Nayef
Al-Rodhan (Sustainable History and the Dignity of Man, 2009)-ৰ মতে — মানুহৰ ন্যায় সুনিশ্চিত কৰাৰ মুল শর্ত হ'ল মানুহৰ
মৰ্যাদাৰ সংৰক্ষণ আৰু বিকাশ। গোলকীয় ন্যায় মানৱ সভ্যতাৰ সফলতাৰ পূৰ্বশর্ত।
- Thomas
Nagel (2005) আৰু Michael Blake (2001)-ৰ মতে — ক্ষমতাশালী গোলকীয় সংস্থা অবিহনে গোলকীয় ন্যায় সম্ভব নহয়।
বৈশিষ্ট্য
- ব্যক্তিগত অধিকাৰ আৰু মানৱ অধিকাৰৰ সুৰক্ষাত গুৰুত্ব।
- ৰাষ্ট্ৰৰ অধিকাৰৰ সৈতে মানুহৰ অধিকাৰো সমানভাৱে বিবেচনা।
- দমনমূলক নীতি আৰু উৎপীড়নৰ বিৰুদ্ধে বিশ্বজনীন কণ্ঠ স্বৰ।
- আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় আইনত সকলো ৰাষ্ট্ৰক সমপৰ্য্যায়ভুক্ত কৰাৰ প্ৰচেষ্টা।
গোলকীয় ন্যায় হৈছে গোলকীয় নিৰাপত্তাৰ মূলভিত্তি। যেতিয়া কোনো ৰাষ্ট্ৰ বা ব্যক্তি অমানৱীয় ব্যৱহাৰ, একাকীত্ব বা নিৰাপত্তাহীনতাৰ সন্মুখীন হয়, তেওঁলোকে গোলকীয় ন্যায়ৰ সহায় লৈ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সুৰক্ষা লাভ কৰে। যদিও ক্ষমতা-বৈষম্যৰ বাবে বহু ৰাষ্ট্ৰে ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ সুফল নাপায়, তথাপি সুবিচাৰ প্ৰদানই ইয়াৰ প্ৰধান শর্ত।
গোলকীয় ন্যায় হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত সুবিচাৰ প্ৰদানৰ এক বৃহৎ আৰু
ন্যায়সংগত ব্যৱস্থা, যি সকলো ৰাষ্ট্ৰ আৰু জনগণৰ বাবে সমান ন্যায় নিশ্চিত কৰাৰ প্ৰচেষ্টা কৰে।
