Chapter 3
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ:
১। নাগৰিক মানে কি?
উত্তৰঃ সাধাৰণ ভাষাত ক'বলৈ গ'লে, নাগৰিক বুলিলে তেনে
এজন ব্যক্তিক বুজায়, যি এখন ৰাষ্ট্ৰত স্থায়ীভাৱে বসবাস কৰে। তেওঁ সেই ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা বিভিন্ন অধিকাৰ
লাভ কৰে—যেনে সুৰক্ষা, শিক্ষা, আৰু ভোটাধিকাৰ—আৰু তাৰ বিপৰীতে, ৰাষ্ট্ৰৰ নিয়ম-কানুন মানি চলা, কৰ দিয়া, আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ
উন্নয়নত অৱদান জনোৱা আদি দায়িত্ব পালন কৰে।
২। প্রশাসনিক সেৱাৰ নিৰপেক্ষতা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ প্ৰশাসনিক সেৱাৰ নিৰপেক্ষতা বুলিলে বুজোৱা হয় যে, প্ৰশাসনিক বিষয়াসকল ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ প্ৰভাৱৰ পৰা মুক্ত থাকিব লাগে। তেওঁলোকে নিজৰ দায়িত্ব পালন কৰোঁতে ব্যক্তিগত মতাদর্শ বা ৰাজনৈতিক চাপৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ, ন্যায়, নীতি আৰু আইন অনুসৰি কাম কৰিব লাগে।
৩। দায়বদ্ধতা কেই প্ৰকাৰৰ?
উত্তৰঃ দায়বদ্ধতা মূলতঃ দুটা প্ৰধান প্ৰকাৰৰ হয়—(ক) ৰাজনৈতিক দায়বদ্ধতা, যাৰ জৰিয়তে নিৰ্বাচিত প্ৰতিনিধিসকল জনতাৰ প্ৰতি জবাবদিহিতা থাকে, আৰু (খ) প্ৰশাসনীয় দায়বদ্ধতা, যাৰ জৰিয়তে চৰকাৰী বিষয়াসকলে নিজৰ দায়িত্ব পালনৰ ক্ষেত্ৰত নিয়ম-নীতিৰ প্রতি দায়বদ্ধ থাকে।
৪। প্রশ্নোত্তৰ কাল কাক বোলে?
উত্তৰঃ সংসদীয় ব্যৱস্থা থকা দেশসমূহৰ বিধানমণ্ডলত প্ৰতিদিন এক ঘণ্টা সময় কেৱল প্ৰশ্ন সোধা আৰু তাৰ উত্তৰ লোৱাৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট কৰা হয়। এই নিৰ্দিষ্ট সময়ছোৱাকেই ‘প্ৰশ্নোত্তৰ কাল’ বুলি কোৱা হয়।
৫। লোকপালক কোনে নিযুক্তি কৰে?
উত্তৰঃ ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে।
৬। ভাৰতৰ দুখন ৰাজ্যৰ নাম লিখা য'ত লোকায়ুক্ত অনুষ্ঠানটো স্থাপিত হৈছে?
উত্তৰঃ দুখন ৰাজ্য হ'ল—(ক) অসম আৰু (খ) কৰ্ণাটক।
৭। লোকপালৰ কাৰ্যকাল কিমান বছৰ?
উত্তৰঃ লোকপালৰ কাৰ্যকাল ৫ বছৰ।
৮। নাগৰিক সুৰক্ষা আইন কোন চনত গৃহীত হয়?
উত্তৰঃ নাগৰিক লুৰক্ষা আইন ১৯৮৬ চনত গৃহীত হয়।
৯। কোন চনত দায়বদ্ধতা শব্দটো প্রথম ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
উত্তৰঃ ১৫৮৩ চনত দায়বদ্ধতা শব্দটো প্ৰথম ব্য়ৱহাৰ কৰা হয়।।
১০। ভাৰতত কোন চনত তথ্য জনাৰ অধিকাৰ আইন বলবৎ হয়?
উত্তৰঃ ২০০৫ চনৰ ১২ অক্টোবৰত।
১১। ভাৰতৰ সংসদত কোন চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে লোকপাল বিধেয়কখন কৰা হয়?
উত্তৰঃ ভাৰতৰ সংসদত ১৯৭৭ চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে লোকপাল বিধেয়কখন কৰা হয়।
১২। ভাৰতীয় সংসদীয় ব্যৱস্থাত শূন্য ঘণ্টাৰ ধাৰণাটো কোন চনত আৰম্ভ হয়।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় সংসদীয় ব্য়ৱস্থাত শূন্য় ঘণ্টাৰ ধাৰণাটো ১৯৬২ চনত আৰম্ভ হয়।
১৩। ঔমবাদছমেন নামৰ অনুষ্ঠানটো চুইডেনত কোন চনত সৃষ্টি হয়?
উত্তৰঃ ঔমবাদছমেন নামৰ অনুষ্ঠানটো চুইডেনত ১৮০৯ চনত সৃষ্টি হয়।
১৪। ভাৰতবৰ্ষত প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ নিগম কোন চনত স্থাপন হয়?
উত্তৰ: ভাৰতবৰ্ষত প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ নিগম ১৯৬৬ চনত স্থাপন হয়।
১৫। ভাৰতত কোনখন ৰাষ্ট্ৰত পোনপ্ৰথমে লোকাযুক্ত অনুষ্ঠান স্থাপন কৰা হয়
উত্তৰঃ ১৯৭০ চনত উৰিষ্যা ৰাষ্ট্ৰত পোনপ্ৰথমে লোকাযুক্ত অনুষ্ঠান স্থাপন কৰা হয়।
১৬। অমবাডভূমেন অনুষ্ঠানটো দৰচলতে ক'ৰ অনুষ্ঠিত?
উত্তৰ: অমবাডভূমেন অনুষ্ঠানটো সুইডেনত অনুষ্ঠিত।
১৭। সংসদৰ আৰম্ভণি অধিবেশনত কোনে ভাষণ দিয়ে?
উত্তৰঃ ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে ভাষণ দিয়ে।
১৮। ৰাজ্যসমূহত লোকাযুক্তক কোনে নিযুক্তি কৰে?
উত্তৰঃ ৰাজ্যপালে নিযুক্তি কৰে।
১৯। প্রাশসনিক নিয়ন্ত্ৰণ কেই প্ৰকাৰ আৰু কি কি?
উত্তৰঃ প্ৰশাসনিক নিয়ন্ত্ৰণ মূলতঃ দুই প্ৰকাৰৰ হয়—
(ক) আভ্যন্তৰীণ নিয়ন্ত্ৰণ, অৰ্থাৎ প্ৰশাসনৰ ভিতৰৰ পৰা কৰা নিয়ন্ত্ৰণ,
আৰু
(খ) বাহিৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ, অৰ্থাৎ বাহিৰৰ সংস্থা বা ব্যক্তিৰ দ্বাৰা কৰা নিয়ন্ত্ৰণ।
২০। শুদ্ধ নে অশুদ্ধ লিখাঃ
(ক) বিধানমণ্ডলৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰশাসন এক বাহিৰৰ পৰা হোৱা নিয়ন্ত্রণ।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(খ) অনাস্থা প্রস্তাৱক নিন্দাসূচক প্ৰস্তাৱ বুলি কোৱা হয়।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(গ) বিত্তীয় নীতি-নিয়ম আভ্যন্তৰীণ নিয়ন্ত্ৰণৰ এক প্ৰকাৰ।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(ঘ) প্রশ্নোত্তৰ কাল বিধানমণ্ডলৰ নিয়ন্ত্ৰণ এক প্ৰকাৰ।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
► চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। নাগৰিকৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ নাগৰিকৰ কেইবাটাও সংজ্ঞা তলত দিয়া হৈছে—
(ক) এৰিষ্ট'টলৰ মতে: “যিসকল ব্যক্তি ৰাষ্ট্ৰৰ আইন প্ৰণয়ন আৰু ন্যায় প্ৰশাসনত অংশগ্ৰহণৰ অধিকাৰ লাভ
কৰে, তেওঁলোকক নাগৰিক বুলি কোৱা হয়।”
(খ) অধ্যাপক লাস্কিৰ মতে: “সমাজৰ কল্যাণৰ বাবে যিজনে নিজৰ বিচাৰ-বুদ্ধি আৰু
জ্ঞানৰ সঠিক ব্যৱহাৰ কৰে, সেই ব্যৱহাৰক নাগৰিকত্ব বুলি কোৱা হয়।”
(গ) বিশ্বকোষ অনুসৰি: “নাগৰিকত্ব হৈছে আইনৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত এনে এটা
সম্পৰ্ক, যি ব্যক্তিৰ সৈতে ৰাষ্ট্ৰৰ সংযোগ স্থাপন কৰে আৰু যাৰ দ্বাৰা নাগৰিকে কিছুমান
অধিকাৰ আৰু দায়িত্ব ভোগ কৰে।”
(ঘ) গেটেলৰ মতে: “নাগৰিকত্ব হৈছে ব্যক্তিৰ এনে এক মর্যাদা, যাৰ জৰিয়তে তেওঁ ৰাষ্ট্ৰৰ
পৌৰ আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ লাভ কৰে আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি স্বেচ্ছাৰে কৰ্তব্য পালন
কৰিবলৈ প্ৰস্তুত থাকে।”
(ঙ) ব্লেকওৱেলৰ মতে: “নাগৰিকত্ব বুলিলে ৰাষ্ট্ৰৰ সম্পূর্ণ আৰু
দায়িত্বশীল সদস্য পদক বুজায়।”
২। নাগৰিকৰ কেইটামান বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ নাগৰিকৰ কেইটামান মুখ্য বৈশিষ্ট্য তলত দিয়া হৈছে—
(ক) নাগৰিকসকল ৰাষ্ট্ৰখনৰ স্থায়ী বাসিন্দা হৈ থাকে আৰু তেওঁলোকে ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি
আনুগত্য জ্ঞাপন কৰে।
(খ) তেওঁলোকে নিজৰ ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থ আৰু সংহতিক প্ৰাধান্য দিয়ে আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ
নিয়ম-কানুন মানি চলে।
(গ) নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা স্বীকৃত বিভিন্ন ধৰণৰ অধিকাৰ—যেনে ৰাজনৈতিক,
সামাজিক আৰু আৰ্থিক
অধিকাৰ—উপভোগ কৰে।
(ঘ) তেওঁলোকে ৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত স্বাধীনভাৱে চলাচল আৰু বাসস্থাপনাৰ অধিকাৰ লাভ কৰে।
(ঙ) নাগৰিকসকলক সাধাৰণতে ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা বহিষ্কাৰ কৰা নাযায়, কাৰণ তেওঁলোকে সেই
ৰাষ্ট্ৰৰ স্থায়ী সদস্য।
(চ) নাগৰিকৰ ওপৰত ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি নিৰ্দিষ্ট কিছু দায়িত্ব থাকে, যেনে কৰ দিব,
আইন মানি চলিব,
আৰু প্ৰয়োজনত
ৰাষ্ট্ৰৰ সেৱাত নিয়োজিত হ'ব।
৩। এজন ভাল নাগৰিকৰ তিনিটা গুণ কি কি?
উত্তৰঃ লর্ড ব্ৰাইচৰ মতে, এজন ভাল নাগৰিকৰ তিনি মুখ্য গুণ হ'ল—
(ক) বুদ্ধিমত্তা – অৰ্থাৎ সঠিক চিন্তা-ভাবনা আৰু যুক্তিপূৰ্ণ সিদ্ধান্ত লোৱাৰ সক্ষমতা,
(খ) আত্মসংযম – নিজৰ আচৰণ নিয়ন্ত্ৰণত ৰাখি সামাজিক
দায়িত্ববোধৰে চলা,
(গ) বিৱেকবোধ – ন্যায়-অন্যায়ৰ ভেদ কৰা আৰু নৈতিকভাৱে সঠিক পথ বাছি লোৱাৰ ক্ষমতা।
৪। ৰাজহুৱা সেৱা নিশ্চয়তা আইনৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ চৰকাৰীভাৱে যোগান ধৰা বিভিন্ন অত্যাৱশ্যকীয় সেৱাৰ সুবিধা লাভৰ প্ৰতি জনগণৰ
গভীৰ আগ্ৰহ লক্ষ্য কৰা যায়। এই আগ্ৰহৰ মূল কাৰণ হ'ল—এই সেৱাবোৰে জীৱনৰ
মানদণ্ড উন্নীত কৰাত সহায় কৰে। সেয়ে, নিত্য-নতুন চৰকাৰী সেৱাৰ সুবিধা লাভৰ ক্ষেত্ৰত
জনগণৰ উৎসাহ দিনকেদিনে বৃদ্ধি পায়।
তথাপি, সকলোৰে বাবে এই সেৱাবোৰ সমানে সহজলভ্য নহয়। নানা
বাধা-বিপত্তিৰ বাবে বহুসময়ত জনগণ সময়মতে চৰকাৰী সেৱাৰ সুবিধা লাভৰ পৰা বঞ্চিত হয়,
যাৰ ফলত তেওঁলোকে
উচ্চ মানৰ জীৱনধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত সমস্যাৰ সন্মুখীন হয়।
বেছি সময়তে দেখা যায় যে, জনসাধাৰণক সেৱা প্ৰদান কৰাৰ
দায়িত্বত থকা চৰকাৰী কৰ্তৃপক্ষৰ হেমাহি মনোভাৱৰ বাবে নাগৰিকসকলে অত্যাৱশ্যকীয় সেৱা
লাভ কৰিবলৈ সক্ষম নহয়। দায়িত্বত থকা কৰ্মচাৰীয়ে নাগৰিকৰ আবেদন আৰু অনুৰোধ প্ৰতি
গুৰুত্ব নেদিয়াৰ ফলত জনসাধাৰণে নিৰাশ হ’ব লগা হয়।
আৰু যদিও কেতিয়াবা সেৱা প্ৰদান কৰা হয়, সেই সেৱাৰ মান
অধিকাংশ সময়তে অতি নিম্নস্তৰীয় হয়। জনগণে প্ৰয়োজনীয় মূল্য দিয়াও মানসম্পন্ন সেৱাৰ
সলনি নিকৃষ্ট মানৰ সেৱাহে লাভ কৰে। ফলস্বৰূপে, তেওঁলোকে প্ৰতাৰিত অনুভৱ
কৰে।
ইয়াৰ উপৰিও, চৰকাৰী সেৱা প্ৰদানত সময়মতে
পদক্ষেপ গ্ৰহণ নকৰাৰ কাৰণে অযথা বিলম্ব হয়। এনে পৰিস্থিতিত জনগণ নিজৰ পৰিশ্ৰমে
উপাৰ্জন কৰা ধনৰ ব্যৱহাৰ কৰি যথাযথ সময়ত সেৱা লাভ কৰিব নোৱাৰে, যাৰ ফলত তেওঁলোকে
দুভোর্গ ভোগ কৰে।
এই ধৰণৰ সমস্যাসমূহৰ বিষয়ে অভিযোগ উত্থাপন কৰাৰ
সুবিধা বা ব্যৱস্থাও সীমিত। কেতিয়াবা অভিযোগ গ্ৰহণ কৰা হলেও, তাতে দায়িত্বত থকা
কৰ্তৃপক্ষৰ আন্তৰিকতা বা স্পষ্ট পদক্ষেপ দেখা নাযায়।
চৰকাৰী সেৱাৰ ক্ষেত্ৰত যোগানকাৰী কৰ্তৃপক্ষৰ
দায়িত্বজ্ঞানহীনতা আৰু দায়বদ্ধতাৰ অভাৱ স্পষ্টভাৱে দেখা যায়। জনসাধাৰণে এই
সেৱাসমূহ নিশ্চিতভাৱে লাভ কৰিব পাৰিব, তেনে এক বিশ্বাসযোগ্য পৰিৱেশ বৰ্তমান সময়ত
অনুপস্থিত।
৫। দায়বদ্ধতা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত, দায়বদ্ধতা বুলিলে এনে এটা ব্যৱস্থাক বুজায়, য’ত প্ৰশাসনে জনসাধাৰণৰ
প্ৰতি উত্তৰদায়ীভাৱে আচৰণ কৰে। অর্থাৎ, জনসেৱাসমূহ আগবঢ়োৱা সময়ত চৰকাৰী কৰ্মচাৰী বা
বিষয়াসকলে নিজৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য নিয়মমাফিক পালন কৰে, জনস্বাৰ্থক সৰ্বোচ্চ
প্ৰাধান্য দিয়ে, আৰু নিজৰ কাৰ্যৰ বাবে নিজেই জবাবদিহিতা স্বীকাৰ কৰে।
গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাত, আমোলাতন্ত্ৰ জনসাধাৰণৰ
ইচ্ছা আৰু দাবীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হয়, আৰু সেই অনুসাৰে তেওঁলোকে দায়বদ্ধ থাকে।
দায়বদ্ধতাৰ ধাৰণাত দুটা মুখ্য দিশ সন্নিৱিষ্ট
থাকে—(ক) উত্তৰদায়িত্ব, আৰু (খ) সিদ্ধান্তৰ সঠিক প্ৰয়োগ।
- উত্তৰদায়িত্ব বুলিলে বুজায় যে, ৰাজহুৱা সেৱাত
নিযুক্ত বিষয়াসকলে নিজৰ দ্বাৰা কৰা কাম-কাজৰ ব্যাখ্যা জনসাধাৰণৰ আগত দিবলৈ
সদায় প্রস্তুত থাকিব লাগে।
- আনহাতে, সিদ্ধান্তৰ সঠিক প্ৰয়োগ বুলিলে বুজায়
যে, দায়িত্বত থকা বিষয়াই কামত অবহেলা কৰিলে বা দায়িত্ব
ঠিকমতে পালন নকৰিলে, তেখেতৰ ওপৰত উপযুক্ত ব্যৱস্থা—যেনে
হিসাব-পৰীক্ষা, শাস্তিমূলক প্ৰক্ৰিয়া বা আনুষ্ঠানিক পদক্ষেপ—গ্ৰহণ কৰা
হ’ব লাগে।
৬। দায়বদ্ধতা আৰু সুপ্রশাসন একেনে?
উত্তৰঃ সুপ্রশাসন নিজেই এটি দায়বদ্ধতামূলক ধাৰণা, য’ত দায়বদ্ধতা এক অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান
অধিকাৰ কৰি থাকে। সুপ্রশাসনে মূলতঃ এক সুস্থ, ফলপ্ৰসূ আৰু ন্যায়সংগত
বিকাশ ব্যৱস্থাপনাৰ দিশ দেখুৱায়, য’ত সুস্থ অৰ্থনৈতিক নীতি, দক্ষ সম্পদ
ব্যৱস্থাপনা, আৰু জনসেৱাৰ প্ৰতি দায়বদ্ধতা আদিকে অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া হয়।
সুপ্রশাসনৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত চৰকাৰৰ আকাৰ আৰু
ভূমিকা সংক্ষিপ্ত কৰাৰ কথাও উল্লেখযোগ্য—য’ত ব্যক্তিগতকৰণ, চুক্তিভিত্তিক সেৱা প্ৰদান
(contracting out), নির্বিনিয়োগ (disinvestment) আদিৰ বিকাশ ঘটিছে। এই দিশসমূহৰ মাধ্যমে
দায়বদ্ধতাই ভিন্ন ভিন্ন ৰূপ আৰু দিশত প্ৰকাশ পায়।
বিশ্ব বেংকে ১৯৯২ চনৰ নিজৰ প্ৰতিবেদনত উল্লেখ
কৰিছিল যে, দায়বদ্ধতা হ'ল সুপ্রশাসনৰ এক অত্যাবশ্যকীয় শর্ত। তদুপৰি, বিশ্ব বেংকে দায়বদ্ধতাৰ ক্ষেত্ৰত তলত উল্লেখ কৰা
তিনিটা গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশৰ ওপৰতো আলোকপাত কৰিছে—
(ক) বিস্তৃত ৰাজনৈতিক দায়বদ্ধতা গঠন কঠিন – কাৰণ, ৰাষ্ট্ৰৰ কাম-কাজ
বহুধা বিভক্ত আৰু জটিল। সেয়ে, দায়বদ্ধতা নিশ্চিত কৰিবলৈ কামৰ সৰু সৰু অংশ বা
সূক্ষ্ম ক্ষেত্ৰসমূহ ভাগ কৰি পৃথকভাৱে দায়বদ্ধতা প্ৰয়োগ কৰাটো অধিক ফলপ্ৰসূ।
(খ) দায়বদ্ধতাৰ প্ৰয়োগ কামৰ আৰম্ভণিতে হওঁক – অৰ্থাৎ, চৰকাৰী কাম-কাজ
সম্পন্ন হোৱাৰ পিছত দায়বদ্ধতা বিচাৰিবলৈকৈ কাম আৰম্ভণিৰ পৰাই দায়বদ্ধতা নিশ্চিত
কৰাৰ ব্যৱস্থা অধিক প্ৰয়োজনীয়, বিশেষকৈ ৰাজহুৱা ব্যয় বা বৃহৎ আঁচনিসমূহত।
(গ) আভ্যন্তৰীণ নিয়ন্ত্ৰণ অধিক কাৰ্যকৰী – দায়বদ্ধতা নিশ্চিত কৰাৰ
ক্ষেত্ৰত বাহ্যিক নিয়ন্ত্ৰণতকৈ আভ্যন্তৰীণ প্ৰশাসনিক নিয়ন্ত্ৰণ ব্যৱস্থাই অধিক
শক্তিশালী আৰু সুদক্ষ বুলি বিবেচিত।
এই আলোচনাৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে দায়বদ্ধতাৰ ধাৰণা
এটি একঘেয়ে নহয়, বৰঞ্চ ই বহুমুখী। নির্বাচিত প্ৰতিনিধিসকলৰ দায়বদ্ধতা, পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা, গ্ৰাহক মতামত,
ন্যায়পালিকা,
সংবাদ মাধ্যম আদি
বহু ক্ষেত্ৰত দায়বদ্ধতা ভিন্ন ৰূপত প্ৰতিফলিত হয়।
আধুনিক যুগত লোক-প্ৰশাসন যি গতিত বিস্তৃত হৈ
উঠিছে, আৰু যি হাৰত মূল্যবোধৰ অৱক্ষয় তথা বজাৰমুখী নীতিয়ে সমাজত দুর্নীতিৰ স্থান
বঢ়াইছে, সেই প্ৰেক্ষাপটত দায়বদ্ধতাৰ শক্তিশালী প্ৰয়োগ একান্তই প্ৰয়োজন।
দায়বদ্ধতাৰ সঠিক কাৰ্যকৰী ৰূপায়ণে কেৱল অপচয় আৰু দুর্নীতি হ্ৰাস কৰিবই নহয়,
তাৰ লগতে জনসাধাৰণৰ
ওপৰত চৰকাৰী কাম-কাজৰ ইতিবাচক প্ৰভাৱও পেলাব।
শেষত ক’ব লাগিব—যদি দেশৰ আইন-কানুন আৰু
নীতি-নির্দেশনাবোৰ জনসাধাৰণৰ কল্যাণক লক্ষ্য কৰি প্ৰণয়ন কৰা হয় আৰু এইবোৰৰ যথাযথ
ৰূপায়ণ নিশ্চিত কৰিবলৈ প্ৰশাসনিক যন্ত্ৰসমূহক দায়িত্বশীল আৰু উত্তৰদায়ী কৰি তোলা
যায়, তেনেহলে সত্যিকাৰ অৰ্থত দায়বদ্ধতা প্ৰতিষ্ঠা হ’ব পাৰিব। এনে পৰিৱেশ গঢ়ি তোলাৰ
ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ দৰে বৃহৎ গণতান্ত্রিক দেশত নাগৰিকসকলৰ শিক্ষিত, সচেতন আৰু নৈতিক
গুণসম্পন্ন হোৱাটো একে পৰিমাণে গুৰুত্বপূৰ্ণ।
৭। দায়বদ্ধতাৰ স্বৰূপ কি?
উত্তৰঃ দায়বদ্ধতাৰ স্বৰূপ যুগে যুগে পৰিৱৰ্তিত হৈ আহিছে। বিশেষকৈ
উদাৰবাদী-গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাৰ বিকাশৰ লগে লগে দায়বদ্ধতাৰ নানান ৰূপৰো গঠন ঘটিছে।
এই ব্যৱস্থাত বিকাশ হোৱা কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ উপায়ৰ ভিতৰত আছে—সংসদীয় বিতর্ক,
বিধায়িনী সমিতি,
সংবাদ মাধ্যমৰ
অনুসন্ধানমূলক কাৰ্যকলাপ, ওমবাডসমেন, আৰু মন্ত্রী-আমোলাৰ
আনুষ্ঠানিক সম্পৰ্ক আদিৰ জৰিয়তে প্ৰশাসনক জবাবদিহিতাৰ চোকাত ৰাখিবলৈ কৰা প্রচেষ্টা।
বৰ্তমান সময়ত এই পৰম্পৰাগত ধাৰণাসমূহত
উল্লেখযোগ্য পৰিৱৰ্তন দেখা গৈছে। নতুন ৰাজহুৱা ব্যৱস্থাপনা, চৰকাৰৰ পুনৰআৱিষ্কাৰ (reinventing
government), আৰু পূৰ্ণগাঁথনি (restructuring) আদিৰ দৰে নতুন চিন্তাধাৰাৰ উত্থান হৈছে। এই নতুন
ধাৰণাসমূহে বজাৰ-প্ৰেৰিত, ব্যক্তিকেন্দ্ৰিক আৰু উৎপাদনশীল প্ৰশাসন
ব্যৱস্থাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। প্ৰশাসন যেন অধিক দক্ষ, ফলপ্ৰসূ আৰু অৰ্থনৈতিক
বিকাশৰ সহায়ক হয়—এই কথাই এই ধাৰণাসমূহৰ মূল লক্ষ্য।
নব্য উদাৰবাদী চিন্তাধাৰা এই নতুন
ব্যৱস্থাপনাৰ প্ৰচাৰক। চিন্তাবিদসকলে উপলব্ধি কৰিছে যে, পুৰণি ধাৰণাসমূহৰ স্থানত এক
নতুন ধাৰা স্থান গ্ৰহণ কৰিছে, যি সামাজিক ন্যায়, দৰিদ্ৰতা নিৰ্মূল, কল্যাণমূলক আঁচনি,
জনসাধাৰণৰ অধিকাৰৰ
সুৰক্ষা, আইন-শৃংখলা, মানৱীয় বিকাশ আদি বিষয়সমূহৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
এই নতুন ধাৰণাত বজাৰৰ ভাষা, প্ৰতিযোগিতা, উদ্যোগ, আৰু গ্ৰাহকস্বাৰ্থ আদিৰ প্ৰাধান্য
বাঢ়িছে। সেই অনুসৰি, ঔদ্যোগিক ব্যৱস্থাপনাৰ নীতি-বিধিয়ে ৰাজহুৱা প্ৰশাসনকো প্ৰভাৱিত কৰিছে। এনে
পৰিস্থিতিয়ে কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নৰ জন্ম দিয়ে—
(ক) দায়বদ্ধতাৰ মানদণ্ড কি? কাক দায়বদ্ধ হব লাগে?
(খ) দায়বদ্ধতা কাহাৰ বাবে? কে এই সেৱা ভোগ কৰে?
(গ) দায়বদ্ধতা কেনেকৈ নিশ্চিত কৰা যাব?
এই প্রশ্নবোৰৰ উত্তৰ অত্যন্ত প্ৰাসঙ্গিক,
বিশেষকৈ বজাৰভিত্তিক
শাসনত যেতিয়া ন্যায়, সমতা আৰু কল্যাণৰ আদৰ্শ বিপন্ন হোৱাৰ সম্ভাৱনা দেখা যায়। এই ক্ষেত্ৰত, মুদ্রাৰ মূল্য বা
জনকল্যাণমূলক আঁচনিসমূহৰ সফলতা কাৰ জবাবদিহিতাৰ বিষয় হ’ব—এই সন্দর্ভতো স্পষ্টতা
আৱশ্যক।
নতুন অর্থনৈতিক পৰিসৰত, ব্যক্তিগত আৰু চৰকাৰী
অংশীদাৰিত্ব (Public-Private Partnership) বৃদ্ধি পোৱাৰ লগে লগে দায়বদ্ধতা নিশ্চিত কৰাৰ
ক্ষেত্ৰত নতুন ধৰণৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু নীতি-ব্যৱস্থাৰ প্ৰয়োজন অনুভৱ হৈছে। নব্য
ব্যৱস্থাপনায় জনসাধাৰণকো এক সচেতন, দায়িত্বশীল আৰু সক্ৰিয় ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিবলৈ
উৎসাহিত কৰিছে, যাতে তেওঁলোকে নিজৰ অধিকাৰ আৰু সেৱাৰ গুণগত মানৰ বিষয়ে সদা সজাগ থাকে।
সেয়েহে, যেতিয়া দায়বদ্ধতা আগতকৈ এক সামূহিক গোটৰ বাবে
নহৈ, ব্যৱহাৰিকভাৱে ব্যক্তিক বা গ্ৰাহকমুখী হ’ব ধৰিছে, তেতিয়াই দায়বদ্ধতাৰ এই পৰিৱৰ্তিত স্বৰূপ অধিক স্পষ্ট হৈ
পৰিছে। এই নতুন ধাৰণাত দায়বদ্ধতা হ’ল কেৱল প্ৰশাসনিক নীতি নহয়, ই হৈছে সমাজৰ
প্ৰতিজন সদস্যৰ বাবে এক সচেতনতা আৰু অধিকাৰ-দায়িত্বৰ মিলিত অংশ।
৮। প্ৰশাসনৰ ওপৰত চলোৱা নিয়ন্ত্রণ সম্পর্কে চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বৰ্তমান সময়ৰ কল্যাণমূলক ৰাষ্ট্ৰসমূহত জনসাধাৰণলৈ বিভিন্ন ধৰণৰ সেৱা আগবঢ়োৱাৰ
ক্ষেত্ৰত অসামৰিক সেৱাৰ বিষয়াসকলৰ ভূমিকা বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ। এই বিষয়াসকলে চৰকাৰৰ
গ্ৰহণ কৰা নীতি আৰু আঁচনিসমূহ প্ৰয়োগ কৰাৰ উপৰিও বিভাগীয় মন্ত্ৰীক প্ৰয়োজনীয়
পৰামৰ্শ দিয়ে। কোনো নতুন আঁচনি গ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত সংগ্ৰহ কৰা তথ্য-পাতি মন্ত্ৰীৰ
ওচৰত দাখিল কৰাৰ লগতে সেই আঁচনিবোৰৰ প্ৰাসংগিকতাসহ মতামত আগবঢ়ায়। ইফালে, দৈনন্দিন প্রশাসনিক
কাৰ্য পৰিচালনাৰ ক্ষেত্ৰতো এই বিষয়াসকলেই মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে। সেয়েহে ৰাজনৈতিক
সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ আৰু নীতি প্ৰয়োগত প্রশাসনৰ ভূমিকাটো অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ।
এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত, প্ৰশাসনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ
থকা অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়, কিয়নো নিয়ন্ত্ৰণ নথকা প্রশাসন স্বেচ্ছাচাৰী হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে। তেনে অৱস্থাত
জনসাধাৰণৰ স্বাৰ্থ উপেক্ষা কৰি বিষয়াসকলে নিজৰ ব্যক্তিগত স্বাৰ্থ পূৰণৰ দিশে
আগবাঢ়িব পাৰে। সেয়েহে গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাত প্রশাসনিক দায়িত্ব সম্পাদন কৰাৰ
ক্ষেত্ৰত বিধানমণ্ডলৰ অনুমোদন আৰু পৰ্যালোচনাই এক মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে।
কাৰ্যপালিকাই বিধানমণ্ডলৰ ওচৰত দায়বদ্ধ হৈ প্রশাসনিক কার্য্য সম্পাদন কৰে, আৰু এইবোৰত সংসদীয়
নিয়ন্ত্ৰণ এক কেন্দ্ৰীয় বিষয়।
লৰ্ড এক্টে কোৱা অনুসৰি, "ক্ষমতাই শোষণলৈ
আগবঢ়ায়; আৰু অধিক ক্ষমতাই অধিক শোষণ কৰে।" সেয়েহে ক্ষমতা যিমানেই বৃদ্ধি পায়,
নিয়ন্ত্ৰণো তেনেদৰে
বৃদ্ধি হোৱাটো এক প্ৰয়োজন।
প্ৰশাসনৰ ওপৰত থকা নিয়ন্ত্ৰণ মূলতঃ দুটা প্ৰকাৰৰ হ’ব পাৰে—
(ক) বাহ্যিক নিয়ন্ত্ৰণ (external control)
(খ) আভ্যন্তৰীণ নিয়ন্ত্ৰণ (internal control)
বাহ্যিক নিয়ন্ত্ৰণ সাধাৰণতে বিধানমণ্ডল, ন্যায়পালিকা,
সংবাদ মাধ্যম,
নাগৰিক সমাজ,
আৰু জনসাধাৰণৰ
দ্বাৰা চলে। এই নিয়ন্ত্ৰণ দেশভেদে বেলেগ হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰত বা ইংলেণ্ডত
কার্যপালিকা বিধানমণ্ডলৰ ওচৰত দায়বদ্ধ, কিন্তু আমেৰিকাত সেইটো নহয়।
আভ্যন্তৰীণ নিয়ন্ত্ৰণ হৈছে প্ৰশাসনীয় সংস্থাৰ
ভিতৰৰ পৰা অহা নিয়ন্ত্ৰণ, যেনে নিয়ন্ত্ৰণমূলক মানদণ্ড, নিয়ম-কানুন, হিয়াৰাৰ্কিকেল
পৰ্যবেক্ষণ ইত্যাদি। এই নিয়ন্ত্ৰণ দৈনন্দিন কাম-কাজৰ সময়তে কার্যকৰী হয়।
এই দুখন নিয়ন্ত্ৰণ—আভ্যন্তৰীণ আৰু বাহ্যিক—এতিয়া
একে সময়তে কাৰ্যকৰী হৈ পৰিপূৰক হিচাপে কাম কৰে। দক্ষ আৰু জনমুখী প্রশাসনৰ বাবে এই
দুয়ো নিয়ন্ত্ৰণৰ উপস্থিতি একান্ত আৱশ্যক।
৯। নাগৰিকত্ব অৰ্জনৰ পদ্ধতি বা উপায় দুটা লিখা।
উত্তৰঃ নাগৰিকত্ব অৰ্জনৰ প্ৰধান পদ্ধতিসমূহ হ'লঃ
(১) জন্মসূত্ৰৰ দ্বাৰা নাগৰিকত্ব (Citizenship by Birth): কোনো ব্যক্তিয়ে যদি
কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত জন্মগ্ৰহণ কৰে, বা তেওঁৰ মাতৃ বা পিতৃ সেই ৰাষ্ট্ৰৰ নাগৰিক হয়,
তেন্তে তেওঁ সেই
ৰাষ্ট্ৰৰ নাগৰিকত্ব লাভ কৰে। এই পদ্ধতিক প্ৰাকৃতিক বা জন্মসূত্ৰে নাগৰিকত্ব বোলা
হয়।
(২) দেশীয়কৰণৰ দ্বাৰা নাগৰিকত্ব (Citizenship by Naturalization): বিদেশি কোনো
ব্যক্তিয়ে যদি নিৰ্দিষ্ট সময়কাললৈ ওই ৰাষ্ট্ৰত বাস কৰে আৰু সেই ৰাষ্ট্ৰৰ আইন
অনুসৰি আবেদন কৰে, তেন্তে তেওঁক নাগৰিকত্ব প্ৰদান কৰা হয়। এই পদ্ধতিক দেশীয়কৰণ বোলা হয়।
১০। নাগৰিকৰ দুটা কৰ্তব্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ নাগৰিকৰ দুটা মুখ্য কর্তব্য হ'ল—
(ক) সংবিধান আৰু আইনৰ প্ৰতি সন্মান দেখুৱাই নিয়ম-কানুন মানি চলা।
(খ) দেশৰ প্ৰাকৃতিক পৰিবেশ, সম্পদ আদি সংৰক্ষণ আৰু সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সক্ৰিয়
ভূমিকা গ্ৰহণ কৰা।
১১। সু-নাগৰিকৰ যিকোনো দুটা গুণ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ সু-নাগৰিকৰ দুটা গুৰুত্বপূৰ্ণ গুণ হ'ল—
(ক) শিক্ষিত, বিচক্ষণ আৰু ন্যায়বোধসম্পন্ন হোৱা।
(খ) দেশপ্ৰেমেৰে উদ্বুদ্ধ আৰু ৰাজনৈতিকভাৱে সচেতন হোৱা।
১২। সু-নাগৰিকৰ যিকোনো দুটা প্রতিবন্ধকতা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ সু-নাগৰিকতা গঢ়ি তোলাৰ দুটা মুখ্য বাধা হ'ল—
(ক) নিৰক্ষৰতা আৰু অজ্ঞতা।
(খ) এলাহিতা আৰু দায়িত্বহীনতা।
১৩। দেশীয়কৰণ পদ্ধতিৰে নাগৰিকত্ব লাভ কৰিব পৰা যিকোনো দুটা পদ্ধতি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ দেশীয়কৰণ পদ্ধতিৰে নাগৰিকত্ব লাভ কৰাৰ দুটা উপায় হ'ল—
(ক) নিৰ্দিষ্ট সময়ছোৱাৰ বাবে ভাৰতত বৈধভাৱে স্থায়ীভাৱে বাস কৰা।
(খ) চৰকাৰৰ অনুমোদন আৰু নীতিমাফিক আবেদনৰ জৰিয়তে নাগৰিকত্বৰ আবেদন দাখিল কৰা।
১৪। নাগৰিক আৰু ভোটাৰৰ মাজত থকা দুটা প্রভেদ লিখা।
উত্তৰঃ নাগৰিক আৰু ভোটাৰৰ মাজত থকা দুটা প্ৰধান পাৰ্থক্য হ'ল—
(ক) সকলো ভোটাৰ নাগৰিক হ'লেও, সকলো নাগৰিক ভোটাৰ নহয়; কাৰণ ভোটাৰ হ’বলৈ নির্দিষ্ট বয়স (১৮ বছৰ) সম্পূৰ্ণ হোৱাটো আবশ্যক।
(খ) ভোটাৰে নিৰ্বাচনত অংশ লৈ প্ৰাৰ্থী বাছনি কৰাৰ অধিকাৰ ৰাখে, কিন্তু সকলো নাগৰিকে এই ভোটাধিকাৰ লাভ নকৰিব পাৰে, বিশেষকৈ যদি তেওঁলোকৰ বয়স বা নাম ভোটাৰ তালিকাত নথকে।
১৫। নাগৰিক আৰু বিদেশীৰ মাজত দুটা সম্পৰ্ক বা সমৰূপতা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ নাগৰিক আৰু বিদেশীৰ মাজত থকা দুটা সমৰূপতা হ'ল—
(ক) নাগৰিক আৰু বিদেশী দুয়োটাই মানৱ অধিকাৰৰ অধিকাৰী, যেনে—জীৱনৰ অধিকাৰ, স্বাধীনতা, সন্মান ইত্যাদি।
(খ) নাগৰিক আৰু বিদেশী উভয়ে কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰত বসবাস কৰি সেই ৰাষ্ট্ৰৰ আইন-কানুন মানি চলিব লগা হয়; পাৰ্থক্য মাথোঁ ই যে নাগৰিক স্থায়ী বাসিন্দা, আৰু বিদেশী সাধাৰণতে অস্থায়ীভাৱে থাকে।
১৬। গণতন্ত্ৰৰ কাৰণে অভিযোগ মৰিষণ কিয় বৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ?
উত্তৰঃ গণতান্ত্ৰিক দেশসমূহত চৰকাৰে নানা ধৰণৰ কাম-কাজ
সম্পাদন কৰে, আৰু নাগৰিকসকলে তেনে চৰকাৰী সেৱাসমূহৰ ওপৰত ব্যাপকভাৱে নিৰ্ভৰ কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে, খাদ্য সামগ্রী যেনে চাউল, ঘেঁহু বা চেনী সংগ্ৰহ কৰিবলৈ নাগৰিকে পৰিয়াল
পৰিচয়-পত্ৰ সহ খোৰাকী দোকানলৈ যাব লগা হয়। যদিও পৰিয়াল পৰিচয়-পত্ৰ লাভ কৰাৰ
প্ৰক্ৰিয়া তুলনামূলক সহজ, তথাপি সেৱা প্ৰদানৰ মান সন্তোষজনক নহয়।
নাগৰিকৰ অভিজ্ঞতাৰ আধাৰত দেখা যায় যে চৰকাৰী
নিকায়ৰ সৈতে কাম-কাজ কৰোঁতে তেওঁলোকে বহু সময়তে জটিলতা, বিলম্ব, আৰু অসহযোগিতাৰ
সন্মুখীন হয়। চৰকাৰী সেৱাসমূহ যেনে ৰেলগাড়ী, বাচ, বেংক, চিকিৎসালয়, আৰু আৰক্ষীবাহিনীত
দায়িত্বজ্ঞানহীনতা, সময় অপচয়, আৰু হাৰাশাস্তি সাধাৰণ ঘটনা। বিশেষকৈ গৰীবসকলে এই সমস্যাবোৰৰ পৰা অধিক ভুগে,
যদিও তেওঁলোকেই
চৰকাৰী সহায় আৰু সেৱাৰ আটাইতকৈ অধিক হকদাৰ।
এনে পৰিস্থিতিৰ ফলত জনসাধাৰণৰ মাজত চৰকাৰী
ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি অসন্তোষ বৃদ্ধি পায়, যি গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ ক্ষেত্ৰত অতি বেয়া
লক্ষণ। নাগৰিকে সদয়, সহানুভূতিশীল আৰু সহায়ক চৰকাৰী ব্যৱস্থা বিচাৰে। যদি জনসাধাৰণৰ ফালে পৰা
চৰকাৰী নিকায়ৰ বিৰুদ্ধে বহু অভিযোগ উঠে, তেন্তে সেইবোৰ অভিযোগৰ উপযুক্ত মৰিষণৰ বাবে
সংস্কাৰমূলক পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰাটো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়।
এই দিশত লক্ষ্য ৰাখি, ভাৰত চৰকাৰে ১৯৬৬ চনত
প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ আয়োগ গঠন কৰিছিল। উক্ত আয়োগে নাগৰিকৰ অভিযোগৰ মৰিষণ সন্দর্ভত এই
মতামত প্ৰদান কৰিছিল—
“যেতিয়া কোনো নাগৰিকে অভিযোগ দাখিল কৰে, তেতিয়া তেওঁ ভোগা অবিচাৰৰ
সঠিক বিচাৰ দিয়াটো ৰাষ্ট্ৰৰ দায়িত্ব। এনে অভিযোগ সমাধানৰ বাবে চৰকাৰে
গণতান্ত্ৰিকভাৱে বিশ্বাসযোগ্য আৰু জনসাধাৰণৰ আস্থাভাজন সংস্থা স্থাপন কৰিব লাগিব,
যাৰ জৰিয়তে নাগৰিকে
দ্রুত আৰু বিনামূলীয়া ন্যায় লাভ কৰিব পাৰিব।”
১৭। গণ অভিযোগ মৰিষণৰ বিভিন্ন ব্যৱস্থাপনাবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষত নাগৰিকৰ অভিযোগৰ মৰিষণ আৰু প্ৰশাসনীয়
সংস্কাৰৰ ক্ষেত্ৰত বহু কমিটি আৰু আয়োগ গঠন কৰা হৈছে। চৰকাৰী ব্যৱস্থাৰ বিৰুদ্ধে
উত্থাপিত গণ অভিযোগসমূহ নিস্পত্তি কৰিবলৈ চৰকাৰে বিশেষ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিছে। এই
ক্ষেত্ৰত বহু সংস্থা সক্ৰিয়ভাৱে কাম কৰি আছে।
প্ৰথমতে, যদি এজন নাগৰিকে চৰকাৰী
কোনো বিষয়া বা সংস্থাৰ দ্বাৰা অন্যায় আচৰণৰ সন্মুখীন হয়, তেন্তে তেওঁ আদালতৰ ওচৰত
গতি বিচাৰি ন্যায় লাভ কৰিব পাৰে। এই ধৰণৰ ব্যৱস্থাক “ন্যায়ক প্ৰতিকাৰ” (legal
remedy) বুলি কোৱা হয়। অভিযোগকাৰীয়ে সাশ্ৰয়ী আৰু দ্ৰুতবেগে ন্যায় লাভ কৰিবলৈ বিভিন্ন
ধৰণৰ প্ৰশাসনীয় আদালত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে — কৰ আপীল আদালত, শ্রম আদালত, আদি।
দ্বিতীয়তে, ভাৰতীয় সংসদীয় ব্যৱস্থাই
নির্বাচিত প্ৰতিনিধিসকলক জনসাধাৰণৰ সমস্যা সংসদত উত্থাপন কৰাৰ সুযোগ দিয়ে। লগতে,
সংসদত "আবেদন
কমিটি" (Petitions Committee) নামেৰে এখন বিশেষ কমিটিও আছে, য'ত নাগৰিকে নিজৰ
অভিযোগ দাখিল কৰিব পাৰে। এনে কমিটিয়ে অভিযোগসমূহ বিবেচনা কৰি সঠিক পদক্ষেপৰ
পৰামৰ্শ দিয়ে।
তৃতীয়তে, চৰকাৰী বিষয়া বা কৰ্মচাৰীৰ
অসদাচৰণৰ বিৰুদ্ধে পদক্ষেপ লোৱাৰ বাবে "চৰকাৰী বিষয়া (তদন্ত) আইন" (Prevention
of Corruption Act) অনুসৰি বিভাগীয় তদন্ত বা অন্যান্য চৰকাৰী পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা হয়। এই আইন কেবল
দৈনন্দিন কু-চলাচলৰ ক্ষেত্ৰতেই নহয়, বৰঞ্চ গুৰুত্বপূৰ্ণ কু-প্ৰশাসনমূলক ক্ৰিয়াকলাপো
ইয়াৰ আওতাত আহে।
চতুৰ্থতে, বিভিন্ন পৰ্যায়ত অভিযোগ
নিস্পত্তিৰ বাবে বিশেষ আদালত বা সংস্থা গঠন কৰা হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰেলৱে ষ্টেচন বা
ৰাজহুৱা বাচ আস্থানত অভিযোগ বাকচ (complaint box) থাকে, যাৰ জৰিয়তে জনগণে
নিজৰ অসন্তোষ প্ৰকাশ কৰিব পাৰে। লগতে, দূৰসংযোগ, বিদ্যুৎ, পানী আদি সেৱা
সংস্থাসমূহৰ বিৰুদ্ধে অভিযোগ দাখিলৰ বাবে "গ্রাহক আদালত" (Consumer
Courts) গঠন কৰা হৈছে।
তদুপৰি, চৰকাৰে "গণ অভিযোগ আৰু প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ
বিভাগ" (Department of Administrative Reforms and Public Grievances)
গঠন কৰিছে। এই
বিভাগটো হৈছে গণ অভিযোগ মৰিষণ আৰু সংশ্লিষ্ট প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰৰ ক্ষেত্ৰত
কেন্দ্ৰীয় নোডেল সংস্থা।
অন্ততঃ, ১৯৮৫ চনত গৃহীত “প্ৰশাসনীয় আদালত আইন” (Administrative
Tribunals Act) অনুসৰি চৰকাৰী কৰ্মচাৰীসকলৰ চাকৰি সম্পৰ্কীয় সমস্যাৰ সমাধানৰ বাবে বিশেষ আদালত
স্থাপন কৰা হৈছে। এই আইনে সাধাৰণ নাগৰিকৰ ক্ষেত্ৰতো চৰকাৰী প্ৰশাসনৰ বিৰুদ্ধে
ন্যায় বিচাৰ লাভৰ পথ সুগম কৰিছে।
১৮। নাগৰিক চনদ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো চৰকাৰী বিভাগে নিজ নিজ ব্যৱস্থাপনাৰ
জৰিয়তে জনগণৰ বাবে গুণগতমানযুক্ত সেৱা প্ৰদানৰ নিশ্চয়তা দিয়ে আৰু সেই সেৱাসমূহৰ
প্ৰাপ্যতা, সময়সীমা, দৰ, গুণগতমান আৰু অভিযোগ দাখিলৰ প্ৰক্ৰিয়া সম্পৰ্কে সুস্পষ্ট তথ্য জনসাধাৰণলৈ
প্ৰেৰণ কৰে, তেতিয়াই সেই ব্যৱস্থাপনাক ‘নাগৰিকৰ চনদ’ (Citizen's Charter) বুলি কোৱা হয়।
নাগৰিকৰ চনদ হৈছে — এটা স্বচ্ছ, জবাবদিহিমূলক আৰু
নাগৰিক-কেন্দ্ৰিক পৰিসেৱা প্ৰদান ব্যৱস্থা। ইয়াৰ দ্বাৰা কোনো বিভাগে নিজৰ
দ্বায়িত্ব আৰু সেৱাসমূহৰ মানদণ্ড স্পষ্টকৈ নিৰ্ধাৰণ কৰে, যাতে নাগৰিকে জনা থাকে—
- তেওঁ কি ধৰণৰ সেৱা লাভ কৰিব পাৰে,
- সেই সেৱা কিমান সময়ৰ ভিতৰত লাভ কৰিব পাৰে,
- কোনো সমস্যাৰ ক্ষেত্ৰত কোন দায়িত্বপূৰ্ণ বিষয়াৰ ওচৰত অভিযোগ দাখিল কৰিব
পাৰি,
- আৰু অভিযোগ দাখিলৰ নিয়ম-পদ্ধতি কেনে।
এই ধৰণে, নাগৰিকৰ চনদ জনগণৰ অধিকাৰ আৰু চৰকাৰৰ দায়িত্বৰ মাজত এক স্পষ্ট সম্পর্ক স্থাপন কৰে। ই জনসেৱা অধিক জনমুখী আৰু ফলপ্ৰসূ কৰি তোলে।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। দায়বদ্ধতা বুলিলে কি বুজা? দায়বদ্ধতাৰ অৰ্থ, প্ৰকৃতি আৰু তাৎপর্য সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত দায়বদ্ধতা বুলিলে জনসেৱাৰ
ক্ষেত্ৰত কৰ্মচাৰী তথা বিষয়াসকলৰ দায়িত্বশীলতা আৰু জবাবদিহিতাক বুজায়। জনসাধাৰণৰ
স্বাৰ্থক সৰ্বোচ্চ প্ৰাধান্য দি, নিৰ্দিষ্ট নিয়মৰ ভিত্তিত কৰ্তব্য পালন কৰাৰ
মনোভাৱ, নিজৰ কৰ্মৰ ফলাফলৰ বিষয়ে উত্তৰ দিবলৈ সদায় প্রস্তুত থকাৰ মনোভাবেই দায়বদ্ধতাৰ
মূল ভিত্তি।
গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাত প্ৰশাসন সদায়েই জনসাধাৰণৰ
বাবে আৰু তেওঁলোকৰ আগত জবাবদিহিতাৰ ভাৱে কাম কৰে। দায়বদ্ধতা মূলতঃ দুটা দিশত
বিভক্ত — (১) উত্তৰদায়িত্ব আৰু (২) সিদ্ধান্তৰ সঠিক প্ৰয়োগ।
- উত্তৰদায়িত্বৰ অৰ্থ হ'ল– ৰাজহুৱা সেৱাৰ বিষয়াসকলে জনসাধাৰণৰ বাবে
কৰা কামৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা দিয়াৰ বাবে সদায় প্রস্তুত থাকিব লাগিব।
- আনহাতে, সিদ্ধান্তৰ যথাযথ প্ৰয়োগৰ অৰ্থ– দায়িত্ব এৰাই চলা বা
কামত গাফিলতি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত আনুষ্ঠানিক ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে দোষীক বাধা দিয়াৰ
ব্যৱস্থা থকা।
এল. ডি. হোৱাইটৰ মতে, দায়বদ্ধতা হৈছে –
সাংবিধানিক, আইনগত, প্রশাসনিক আৰু ন্যায়িক বিধি-পদ্ধতিৰ এক সংমিশ্ৰণ, যাৰ জৰিয়তে চৰকাৰী
কৰ্মচাৰীয়ে নিজৰ কৰ্মৰ বিষয়ে জবাবদিহিতা বহন কৰে।
জেমচ ডব্লিউ. ফেচলাৰ আৰু ডোনাল্ড এফ. কেল্লৰ মতে, আমোলাতান্ত্ৰিক দায়বদ্ধতা
দুটা ভাৱে দেখা যায়:
- আইনগত দায়িত্ব – কি কৰ্ম কৰা উচিত বা উচিত নহয় তাৰ ভিত্তিত
দায়িত্ব।
- নৈতিক দায়িত্ব – নৈতিক মূল্যবোধৰ ভিত্তিত দায়িত্ব, যি প্ৰয়োজনত ওপৰৰ অমান্যতাও ন্যায়সঙ্গত বুলি গণ্য কৰে।
কেতিয়াবা নৈতিক দায়িত্বই কোনো ব্যক্তিক ওপৰৰ
অনৈতিক আদেশ অমান্য কৰিবলৈ বা উচিৎ স্থলত অভিযোগ জনাবলৈ উদ্বুদ্ধ কৰিব পাৰে।
এইক্ষেত্ৰত নৈতিক দায়বদ্ধতাই উচ্চ আদৰ্শ প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
দায়বদ্ধতা তথ্যৰ অধিকাৰৰ লগতো জড়িত। ই
নিশ্চিত কৰে যে জনসাধাৰণ নিজৰ চৰকাৰ বা কৰ্তৃপক্ষৰ কৰ্মসম্পাদন সন্দর্ভত তথ্য লাভ
কৰি জবাবদিহিতা দাবী কৰিব পাৰে। ইয়ে চৰকাৰক অপব্যৱহাৰ ৰোধ কৰি স্বচ্ছ, দায়বদ্ধ আৰু জনমুখী
প্ৰশাসন গঠনত সহায় কৰে।
আদাম ওল্ফ্টৰ মতে, যদিহে চৰকাৰী কাম-কাজ
স্বচ্ছ নোহয়, যদি সংবাদ মাধ্যম স্বাধীন নহয়, তেন্তে দায়বদ্ধতা অসম্ভৱ। সেয়েহে দায়বদ্ধতা কেৱল কাৰিকৰী
ব্যৱস্থা নহয়, ই গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ এক জীয়াই ৰখাৰ উপায়।
লোক-প্ৰশাসনত দায়বদ্ধতাৰ কিছু তাৎপর্যপূৰ্ণ দিশ হ'লঃ
(ক) আইন যথাসময়ে আৰু ঠিকঠাক ৰূপায়ণ,
(খ) আইনৰ শাসন প্ৰৱৰ্তন,
(গ) জনসাধাৰণৰ প্ৰয়োজন অনুসৰি নতুন নীতি-আঁচনি গ্ৰহণ,
(ঘ) প্ৰয়োজন অনুসৰি পুৰণি নীতিসমূহৰ সংশোধন,
(ঙ) জনসাধাৰণৰ প্ৰতি চৰকাৰ বা প্ৰশাসনৰ দায়িত্ব বৃদ্ধি,
(চ) জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ নিশ্চিতকৰণ।
২। দায়বদ্ধতাক কি কি প্ৰকাৰত ভাগ কৰিব পাৰি?
উত্তৰঃ যোচেফ জাৱা আৰু ও. পি. দ্বিবেদীৰ
মতে, দায়বদ্ধতা হৈছে—ৰাজহুৱা প্ৰতিষ্ঠান বা চৰকাৰী বিষয়াসকলে নিজৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য
সঠিকভাৱে সম্পাদন কৰাৰ এক ব্যৱস্থাপনাগত ধাৰণা। এই ব্যৱস্থাই বিষয়াসকলক নিজৰ কাৰ্য
সুচাৰুৰূপে ৰূপায়ণ কৰাৰ সুবিধা দিয়ে, লগতে সেই কাৰ্যৰ মূল্যায়নৰো সুযোগ প্ৰদান কৰে।
দায়বদ্ধতাৰ অনুপস্থিতিতেই প্রশাসন জনসাধাৰণৰ দৃষ্টিগোচৰ হয়। সেয়েহে দায়বদ্ধতা
বিভিন্ন দৃষ্টিকোণৰ পৰা বিভাজিত হ’ব পাৰে:
(ক) সাংগঠনিক বা প্রশাসনীয় দায়বদ্ধতা: এই দায়বদ্ধতা সংগঠনৰ ভিতৰত
থকা অধিক্ৰম (hierarchy) ভিত্তিত গঠিত হয়। প্ৰতিটো বিষয়া বা কৰ্মচাৰীয়ে
নিজৰ ওপৰৰ পদাধিকারীক জবাবদিহিতা বহন কৰে। এনে শৃংখলাবদ্ধ গঠন ব্যৱস্থাই মেক্স ৱেবাৰৰ
আমোলাতান্ত্ৰিক তত্ত্বত কেন্দ্ৰীয় স্থান লাভ কৰিছে। সংগঠনৰ প্ৰতি কৰ্মচাৰীৰ
নিৰ্দিষ্ট দায়িত্ব আৰু কাৰ্য সঠিকভাৱে পালনৰ জৰিয়তেই এই প্ৰকাৰৰ দায়বদ্ধতা
সুনিশ্চিত হয়।
(খ) আইনগত দায়বদ্ধতা: আইন, বিধি, আৰু ন্যায়িক ব্যৱস্থাৰ মাধ্যমেৰে গঠিত হয় এই
দায়বদ্ধতা। ৰাজহুৱা কৰ্ম সম্পাদনত চলি থকা আইনসন্মত পদ্ধতি অনুসৰণ কৰাটোই এই
ক্ষেত্ৰত মুখ্য। আইন ভংগৰ অনুমতি কাকো দিয়া নহয়, সেয়ে আইনগত দায়বদ্ধতা
প্ৰশাসনত শৃংখলা, ন্যায় আৰু উত্তৰদায়িত্ব বজাই ৰাখে।
(গ) জীৱিকাগত দায়বদ্ধতা: এই প্ৰকাৰৰ দায়বদ্ধতাই ব্যক্তিৰ জীৱিকাক জনস্বাৰ্থৰ
সৈতে সংযুক্ত কৰে। যেতিয়া ৰাজহুৱা সেৱাত নিয়োজিত ব্যক্তি নিজৰ ব্যক্তিগত লাভৰ
পৰিৱৰ্তে জনগণৰ কল্যাণক প্ৰাধান্য দিয়ে, তেতিয়াহে এই দায়বদ্ধতা সাৰ্থক হয়। কোনো সময়ত
ব্যক্তিগত জীৱিকাৰ লগত জনস্বাৰ্থৰ সংঘাত হ’লে, দায়বদ্ধতা বজাই ৰখা কঠিন
হয়—সেই সময়ত ই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰীক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত পৰিণত হয়।
(ঘ) ৰাজনৈতিক দায়বদ্ধতা: এই দায়বদ্ধতা গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাৰ মূল
আধাৰ। নিৰ্বাচিত চৰকাৰ জনসাধাৰণৰ প্ৰতি জবাবদিহি হ’ব লাগে। যেতিয়া জনতাই ভোটৰে নিজৰ
প্ৰতিনিধি নিৰ্বাচন কৰে, তেতিয়া সেই প্ৰতিনিধিসকলে জনস্বাৰ্থত কাম কৰিবলৈ
বাধ্য থাকে। অন্যথা হ’লে, জনতাই ভোটৰে তেওঁলোকক অপসাৰণ কৰাৰ ক্ষমতা ৰাখে।
এইদৰে, ৰাজনৈতিক দায়বদ্ধতা চৰকাৰী নীতি আৰু সিদ্ধান্তক নিয়ন্ত্রণ কৰি ৰাখে।
(ঙ) নৈতিক দায়বদ্ধতা: এই দায়বদ্ধতা ব্যক্তিগত নৈতিকতা, মূল্যবোধ আৰু বিবেকৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। আজিকালি ৰাজনৈতিক তথা প্ৰশাসনিক ক্ষেত্ৰত নৈতিক দায়বদ্ধতাৰ অভাৱৰ
ফলত দূৰ্নীতিৰ প্ৰকোপ বৃদ্ধি পাইছে। আইনে সকলো নৈতিক ব্যৱহাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব
নোৱাৰে, সেই বাবে ব্যক্তিগত শুদ্ধতা, ন্যায়বোধ আৰু সামাজিকীকৰণৰ জৰিয়তে নৈতিক
দায়বদ্ধতা গঢ়ি তুলিব লাগে। শিক্ষা আৰু মূল্যবোধৰ বিকাশই ইয়াত মুখ্য ভূমিকা পালন
কৰে।
দায়বদ্ধতা এটা বহুমাত্ৰিক ধাৰণা। ইয়াৰ প্ৰত্যেক
দিশ—সাংগঠনিক, আইনগত, জীৱিকাগত, ৰাজনৈতিক আৰু নৈতিক—ৰাজহুৱা সেৱাৰ গুণমান, স্বচ্ছতা আৰু জনকেন্দ্ৰিকতা
সুনিশ্চিত কৰাত সহায় কৰে। এজন দায়িত্বশীল বিষয়াৰ বাবে এই সকলো দিশত দায়বদ্ধতা বজাই
ৰখাটো অত্যন্ত প্রয়োজনীয়।
৩। ৰাজহুৱা সেৱা নিশ্চয়তাৰ ধাৰণা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ৰাজহুৱা সেৱা লাভ কৰাটো জনগণৰ মৌলিক অধিকাৰৰ
অন্তৰ্গত। চৰকাৰে যিসকল অত্যাৱশ্যকীয় তথা অন্যান্য সেৱাসমূহ যোগান দিয়ে, সেইসকল সেৱা সঠিক
সময়ত, গুণগত মানসহ উপভোগ কৰাৰ সুবিধা প্ৰত্যেক নাগৰিকৰ প্ৰাপ্য। সেয়ে, জনগণৰ জীৱনমান
উন্নয়নৰ স্বাৰ্থত এই সেৱাসমূহ সহজলভ্য কৰি তোলাটো চৰকাৰৰ দায়িত্ব।
সেৱা যোগানৰ ক্ষেত্ৰত যিসকল অসুবিধা বা বাধাসমূহ
দেখা যায়, যেনে অমনোযোগিতা, সময়ক্ষেপণ, গুণগত মানৰ অভাৱ, সেয়া আঁতৰাই জনগণক এই সেৱাসমূহ উপভোগ কৰাৰ নিশ্চয়তা দিয়াটো বাঞ্ছনীয়। সেয়ে,
যোগানকাৰী
কৰ্তৃপক্ষই সজাগ, দায়িত্বশীল আৰু সজীৱ ৰূপত কাম কৰি গুণগত সেবা প্ৰদান নিশ্চিত কৰিব লাগে।
নিম্নমানৰ সেৱা প্ৰদান এক গুৰুতৰ সমস্যা।
নাগৰিকে যে মূল্য দিয়ে সেই মূল্যৰ প্ৰতি ন্যায় কৰিবৰ বাবে সেয়া সদায় মানদণ্ডৰ
ভিত্তিত হ’ব লাগিব। সেই মতে, যোগানকাৰীক উন্নতমানৰ সেৱা প্ৰদান কৰিবলৈ
উৎসাহিত কৰা, আৰু প্ৰয়োজনত বাধ্য কৰা এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়।
সেৱাৰ উপলব্ধতা বা গুণগত মান সম্পৰ্কীয় যিকোনো
অভিযোগৰ ক্ষেত্ৰত সংশ্লিষ্ট কৰ্তৃপক্ষই তৎপৰতাৰে ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব লাগিব। এই
অভিযোগ নিষ্পত্তি ব্যৱস্থাপনা সহজ আৰু জনসুলভ হ’ব লাগিব, যাতে নাগৰিকে নিজৰ অধিকাৰ
ৰক্ষা কৰিবলৈ নিজেই সক্ৰিয় হ’ব পাৰে।
মুঠৰ ওপৰত, জনগণক সঠিক সময়ত, উত্তম মানৰ ৰাজহুৱা সেৱা প্ৰদান কৰি, অভিযোগৰ নিষ্পত্তি নিশ্চিত কৰি আৰু সেবাৰ স্বচ্ছতা বজাই ৰাখি চৰকাৰে এক জনমুখী
আৰু দায়বদ্ধ শাসনৰ পৰিৱেশ গঢ়ি তুলিব লাগিব।
এইদৰে, সময়োপযোগী আৰু জনমুখী ব্যৱস্থাপনা বিকাশ কৰি,
জনগণৰ বাবে সঠিক
সেৱাৰ নিশ্চয়তা দিয়া চৰকাৰৰ এক মুখ্য দায়িত্ব। এই ক্ষেত্ৰত অবহেলা বা ধীৰ গতি দেখা
দিলে, চৰকাৰে তৎক্ষণাৎ হস্তক্ষেপ কৰি সংশ্লিষ্ট কৰ্তৃপক্ষক দায়বদ্ধ কৰি তুলিব লাগিব।
সু-শাসনৰ পৰিৱেশ নিশ্চিত কৰাৰ জৰিয়তে
গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাক অধিক কার্যক্ষম আৰু জবাবদিহিমূলক ৰূপত গঢ়ি তোলা সম্ভৱ হয়।
সেইদিশে আগবাঢ়ি, চৰকাৰে যৎপৰোনাস্তি চেষ্টা অব্যাহত ৰাখিব লাগিব।
৪। প্ৰশাসনৰ ওপৰত কাৰ্যপালিকাই কিদৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে?
উত্তৰঃ প্ৰশাসনৰ ওপৰত কাৰ্যপালিকাৰ নিয়ন্ত্রণক বুজোৱা
হয় কাৰ্যপালিকাৰ দ্বাৰা বিভাগীয় সচিব আৰু কৰ্মচাৰীসকলৰ ওপৰত চলোৱা নিয়ন্ত্ৰণক।
সংসদীয় পদ্ধতিৰ চৰকাৰত ৰাষ্ট্ৰপতি বা ৰাজ্যপাল নামমাত্ৰ কাৰ্যপালিকা হ’লেও প্ৰকৃত
কাৰ্যপালিকা হৈছে প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ নেতৃত্বত গঠিত মন্ত্রীসভা। মন্ত্রীসকলে নিজৰ
বিভাগৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণ ৰাখে আৰু সেইদৰে প্ৰশাসনৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
প্ৰধানভাৱে পাঁচটা উপায়ে কাৰ্যপালিকাই প্ৰশাসনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণ চলায়—
1. নিৰ্দেশ দানৰ ক্ষমতাঃ কাৰ্যপালিকাই
বিভাগীয় মন্ত্ৰীৰ জৰিয়তে বিভাগীয় সচিব আৰু কৰ্মচাৰীসকলক কাম-কাজৰ বাবে নিৰ্দেশ
দিয়ে। মন্ত্ৰীয়ে বিভাগ পৰিদৰ্শন, নীতি নিৰ্ধাৰণ, বদলি, নথিপত্ৰ পৰীক্ষা
আদিৰ জৰিয়তে প্ৰশাসনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। যদিও বাস্তৱত, অভিজ্ঞ, তথ্য-ভিত্তিক,
আৰু প্ৰশিক্ষিত
বিষয়াসকলে মন্ত্ৰীক প্ৰভাৱিত কৰে। মন্ত্রীৰ ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱৰ ওপৰত ইয়াৰ সফলতা
নিৰ্ভৰ কৰে।
2. বাজেট পদ্ধতিঃ প্ৰতি বছৰে উত্থাপন হোৱা
বাজেটৰ জৰিয়তে কাৰ্যপালিকাই খৰচৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰে। খৰচ, আয়, হিসাব-পৰীক্ষা, বিত্তীয় নীতিবোৰ
মানি চলি প্ৰশাসনে কাম কৰিব লগা হয়। এইদৰে ধন-ব্যৱহাৰৰ জৰিয়তে প্ৰশাসন নিয়ন্ত্ৰণ
হয়।
3. বিষয়াৰ নিযুক্তি আৰু পদচ্যুতিঃ পদসমূহত নিযুক্তিৰ
সময়ত কাৰ্যপালিকাই অৰ্হতা নিৰ্ধাৰণ কৰে। লোকসেৱা আয়োগে নিৰ্বাচন প্ৰক্ৰিয়া চলালেও,
নিযুক্তিৰ চূড়ান্ত
সিদ্ধান্ত কাৰ্যপালিকাৰ হয়। বিভাগীয় মন্ত্ৰীয়ে নিজে সচিব নিযুক্তি কৰিব পাৰে। এই
নিয়োগক্ষমতা প্ৰশাসনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উপায়।
4. বিধায়িনী ক্ষমতাঃ সংসদীয় পদ্ধতিত
কাৰ্যপালিকাই বিধানমণ্ডলৰ অনুমোদনৰে বিভিন্ন বিধি-বিধান তৈয়াৰ কৰে। বিভাগীয়
মন্ত্ৰীয়ে আইন কার্যকৰী কৰাৰ বাবে নীতি-নিয়ম নিৰ্ধাৰণ কৰে। অধ্যাদেশ জাৰি কৰি
কাৰ্যপালিকাই তৎকালীন প্ৰয়োজনীয় ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
5. নির্বাচকমণ্ডলীৰ নিয়ন্ত্রণঃ গণতান্ত্ৰিক
ব্যৱস্থাত ভোটাৰ ৰাইজৰ প্ৰভাৱ কাৰ্যপালিকাৰ ওপৰত থাকে, যাৰ ফলত প্ৰশাসনৰ ওপৰতো
পৰোক্ষ নিয়ন্ত্ৰণ হয়। প্ৰত্যক্ষ গণতন্ত্ৰ থকা দেশত গণনির্দেশ, গণউদ্যোগ ইত্যাদিৰ
জৰিয়তে ৰাইজে প্রশাসনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে।
কাৰ্যপালিকাৰ দ্বাৰা প্রশাসনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ এক
জটিল আৰু বহুমুখী পদ্ধতি। নিৰ্দেশ, বাজেট, নিযুক্তি, বিধায়িনী ক্ষমতা আৰু
জনসাধাৰণৰ প্ৰভাৱ—এই সকলো উপায়ৰে কার্যপালিকাই প্ৰশাসনক নিয়ন্ত্ৰণত ৰাখে। কিন্তু
ইয়াৰ সফলতা বহু ক্ষেত্ৰত মন্ত্রীসকলৰ ৰাজনৈতিক শক্তি আৰু সদিচ্ছাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
৫। প্ৰশাসনৰ ওপৰত ন্যায় পালিকাই কিদৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিধানমণ্ডল আৰু কাৰ্যপালিকাৰ দৰে, ন্যায়পালিকাই প্ৰশাসনৰ ওপৰত
নিয়ন্ত্ৰণ চলাব পাৰে। ন্যায়পালিকাৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে নাগৰিকৰ মৌলিক
অধিকাৰৰ ৰক্ষা আৰু প্রশাসনৰ কৰ্মপদ্ধতিৰ আইনী বৈধতা নিশ্চিত কৰা।
ন্যায়পালিকাই নিশ্চিত কৰে যে:
- প্ৰশাসনে নীতি-নিয়ম অনুসৰণ কৰি দায়িত্ব পালন কৰে,
- নাগৰিকৰ অধিকাৰত আইনবিৰুদ্ধ হস্তক্ষেপ নহয়,
- ক্ষমতাৰ অপব্যৱহাৰ নহয়।
ন্যায়পালিকাই প্ৰশাসনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ চলাব পৰা পৰিস্থিতিসমূহ:
১. অধিকাৰক্ষেত্ৰৰ সীমাবদ্ধতাঃ প্ৰশাসনে নিজৰ অধিকাৰক্ষেত্ৰৰ ভিতৰত থাকি কাম
কৰিব লাগে। যদি তেওঁলোকে সীমা পাৰ কৰে আৰু নাগৰিকৰ অধিকাৰৰ ক্ষতি কৰে, আদালতে সেই
সিদ্ধান্তক অবৈধ ঘোষণা কৰিব পাৰে।
২. আইনৰ ত্ৰুটি বা ভুল ব্যাখ্যাঃ আইন ভুলকৈ ব্যাখ্যা কৰি যদি
প্ৰশাসনে নাগৰিকৰ অধিকাৰ ক্ষুণ্ণ কৰে, তেন্তে আদালতে হস্তক্ষেপ কৰি সংশোধন আনি নাগৰিকক
সঠিক প্ৰতিকাৰ দিয়ে।
৩. ভুল তথ্যৰ আধাৰত সিদ্ধান্তঃ ভুল তথ্যৰ ভিত্তিত লোৱা প্রশাসনিক সিদ্ধান্ত
নাগৰিকৰ হানিকৰ হ’লে আদালতে সেই সিদ্ধান্ত বাতিল কৰিব পাৰে।
৪. ক্ষমতাৰ অপব্যৱহাৰঃ যদি কোনো বিষয়া ব্যক্তি-বিশেষৰ বিৰুদ্ধে
প্রতিশোধ লোৱাৰ উদ্দেশ্যে ক্ষমতাৰ অপব্যৱহাৰ কৰে, তেন্তে আদালতে হস্তক্ষেপ
কৰি নাগৰিকৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰে।
৫. ভুল পদ্ধতি অনুসৰণঃ নীতি-নিয়ম উপেক্ষা কৰি কাম কৰিলে আদালতে সেই
কাৰ্য অবৈধ বুলি ঘোষণা কৰিব পাৰে।
ন্যায়পালিকাৰ হস্তক্ষেপৰ প্ৰধান উপায়: পাঁচ প্ৰকাৰৰ লেখ (Writs)
সংবিধানৰ ধাৰা ৩২ আৰু ২২৬ অনুসৰি উচ্চতম আৰু
উচ্চ ন্যায়ালয়ে তলত উল্লেখ কৰা লেখসমূহ জাৰি কৰিব পাৰে:
(১) হেবিয়াচ কৰ্পাছ (Habeas Corpus)ঃ আটকাধীন লোকক অবৈধভাৱে
বন্দী কৰি ৰাখা হ’লে আদালতে মুক্তি দিয়াৰ নিৰ্দেশ দিয়ে। নাগৰিকৰ ব্যক্তিগত
স্বাধীনতা ৰক্ষাত অতি গুৰুত্বপূর্ণ।
(২) মেনডামাছ (Mandamus)ঃ কোনো চৰকাৰী বিষয়া বা
সংস্থাই দায়িত্ব পালন নকৰিলে আদালতে তেওঁলোকক দায়িত্ব পালন কৰিবলৈ বাধ্য কৰে।
(৩) প্ৰহিবিশ্যন (Prohibition)ঃ নিম্ন আদালতে যদি নিজৰ
অধিকাৰক্ষেত্ৰ পাৰ হয়, তেন্তে উচ্চ আদালতে সেই কার্য বন্ধ কৰিবলৈ এই লেখ জাৰি কৰে।
(৪) চাৰ্টিওৰাৰী (Certiorari)ঃ উচ্চ আদালতে নিম্ন আদালতৰ
পৰা কোনো মামলা বা সিদ্ধান্তৰ নথিপত্ৰ লৈ, সেই সিদ্ধান্ত বাতিল কৰে।
(৫) কোৱাৰেণ্টো (Quo Warranto)ঃ অবৈধভাৱে কোনো চৰকাৰী পদত
বহি থকা ব্যক্তি বা বিষয়াক সেই পদৰ অধিকাৰ প্ৰমাণ কৰিবলৈ আদালতে নিৰ্দেশ দিয়ে।
৬। প্ৰশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাত প্রশাসনৰ সফলতা
মূলতঃ জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। গণতন্ত্ৰৰ মূল ভিত্তি হৈছে —
“জনগণৰ দ্বাৰা, জনগণৰ বাবে, আৰু জনগণৰ শাসন”। সেইবাবে, এনে ব্যৱস্থাত জনসাধাৰণেই সকলো শক্তিৰ আধাৰ আৰু
প্রশাসনো সেই জনসাধাৰণৰ ওচৰত দায়বদ্ধ। এই ক্ষেত্ৰত নাগৰিকসকলে প্রশাসনৰ অবিচ্ছেদ্য
অংগ হিচাপে কাম কৰি প্রশাসনিক ব্যৱস্থাৰ সূচাৰু চলাচল নিশ্চিত কৰে।
গাব্রিয়েল এলমণ্ড আৰু জি বি পাৱেলৰ মতে, ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত
অংশীদাৰ হিচাপে বিভিন্ন সামাজিক গোটৰ দ্বাৰা সৃষ্টি হোৱা প্ৰভাৱকেই ‘যোগদান’ বোলা
হয়। সেইবাবে, এক শৃংখলাবদ্ধ ৰাজনৈতিক বিকাশৰ ক্ষেত্ৰতো জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ অত্যন্ত
গুৰুত্বপূৰ্ণ।
চৰকাৰে বিভিন্ন পৰ্যায়ত যি উন্নয়নমূলক আঁচনি বা
কার্যসূচী গ্রহণ কৰে, তাৰ কাৰ্যকৰী ৰূপায়ণৰ বাবে জনসাধাৰণৰ সহায় আৰু অংশগ্ৰহণ অতি প্ৰয়োজনীয়।
সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, সম্পদ সংগ্ৰহ, আচনি ৰূপায়ণ তথা পৰ্যবেক্ষণ আদি সকলো পৰ্যায়তে যদি জনসাধাৰণে স্বতঃস্ফূর্তভাৱে
অংশগ্ৰহণ কৰে, তেনেহলে সেই আঁচনিসমূহ অধিক ফলপ্ৰসূ হয়।
জনসাধাৰণে প্ৰশাসন ব্যৱস্থাত ভিন্ন ভিন্ন
পৰ্যায়ত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে, যাৰ বিৱৰণ তলত দিয়া হ’ল:
(ক) সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত অংশগ্ৰহণঃ নতুন পৰিকল্পনা বা আঁচনি
আৰম্ভ কৰাৰ পূৰ্বে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ এক মুখ্য পৰ্যায়। এই সময়ত জনসাধাৰণৰ মতামত,
অভিজ্ঞতা, আৰু সমস্যাসমূহ জানি
সিদ্ধান্ত ললে সেই সিদ্ধান্ত অধিক বাস্তৱসন্মত আৰু জনমুখী হয়।
(খ) কাৰ্য ৰূপায়ণত অংশগ্ৰহণঃ চৰকাৰে যি আঁচনি জনসাধাৰণৰ বাবে গ্ৰহণ কৰে,
তাৰ সুফল নাগৰিকৰ
ওচৰলৈ নিদি পৌছালে আঁচনিৰ মূল উদ্দেশ্য ব্যর্থ হয়। সেইবাবে কাৰ্য ৰূপায়ণত
জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণে আঁচনিৰ ফলাফলত ইতিবাচক প্ৰভাৱ পেলায়।
(গ) তদাৰকী প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণঃ যিকোনো আঁচনি সঠিকভাৱে
কাৰ্যকৰী হ’বলৈ নিয়মিত তদাৰকী প্ৰয়োজন। জনসাধাৰণে যেতিয়া নিজে এই প্ৰক্ৰিয়াত
অংশগ্ৰহণ কৰে, তেতিয়া অসংগতি, অপচয় আদি দ্ৰুত চিনাক্ত হয় আৰু সময়মতে সংশোধন সম্ভৱ হয়।
(ঘ) পৰ্যালোচনাত অংশগ্ৰহণঃ আঁচনি কাৰ্যকৰী হোৱাৰ পিছত ইয়াৰ সফলতা-বিফলতা
আৰু প্ৰভাৱ বিশ্লেষণ কৰাৰ নাম হ’ল পৰ্যালোচনা। এই সময়ত জনসাধাৰণৰ অভিজ্ঞতা,
মতামত আৰু
প্ৰতিক্ৰিয়াই ভবিষ্যত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত সহায়ক হয়।
এনে অংশগ্ৰহণই হয় বাস্তৱ গণতন্ত্ৰৰ পৰিচায়ক।
কেতিয়াবা অংশগ্ৰহণক কেৱল আলংকাৰিক ৰূপত গ্ৰহণ কৰা হয়, যি প্রশাসন সফলতাৰ বাবে
বাধা সৃষ্টি কৰে। সেইবাবে, প্রশাসনৰ সকলো পৰ্যায়তে জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয়,
সজাগ, আৰু স্বতঃস্ফূর্ত
অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰাৰ প্ৰয়োজন আছে। এই ধৰণৰ অংশগ্ৰহণে কেৱল সফল প্রশাসন নহয়,
এক সজাগ, সচেতন আৰু সুশাসিত
সমাজো গঢ়ি তোলে।
৭। প্ৰশাসনৰ ওপৰত জনসাধাৰণৰ নিয়ন্ত্রণ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাত চৰকাৰে প্ৰজাৰ
সৰ্বোচ্চ কল্যাণ নিশ্চিত কৰাৰ বাবে কাম কৰিব লাগে। কিন্তু, প্ৰশাসনৰ সিদ্ধান্ত আৰু
কাৰ্যপদ্ধতি যদি জনহিতবিরোধী হয়, তেনেহলে তাৰ কুফল শেষত জনসাধাৰণকেই ভুগিব লগা
হয়। গতিকে, গণতান্ত্রিক সমাজত প্রশাসন জনসাধাৰণৰ ওচৰত দায়বদ্ধ, আৰু জনসাধাৰণে নিৰ্দিষ্ট
কিছু উপায়ৰে প্রশাসনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ কায়েম কৰিব পাৰে।
তলত জনসাধাৰণে প্রশাসনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ চলোৱাৰ
কিছুমান গুৰুত্বপূর্ণ উপায় বৰ্ণনা কৰা হ’লঃ
(১) নিৰ্বাচন: গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাত নির্বাচন হৈছে জনসাধাৰণৰ
সৰ্বাধিক শক্তিশালী অস্ত্ৰ। ভোটৰ জৰিয়তে জনগণে নিজৰ পছন্দৰ প্ৰতিনিধি নিৰ্বাচন কৰি
সংসদ বা বিধানসভালৈ পঠিয়ায়। এই প্ৰতিনিধিসকলেই চৰকাৰ গঠন কৰে আৰু জনসাধাৰণৰ
মুখপাত্ৰ হিচাপে কাম কৰে। যদি চৰকাৰে জনকল্যাণমূলক কাম নকৰে, তেনেহলে পৰৱৰ্তী
নিৰ্বাচনত জনসাধাৰণে তেনে চৰকাৰক অপসাৰিত কৰি নতুন চৰকাৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পাৰে।
যদিও এই নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰত্যক্ষ নহয়, ই এক শক্তিশালী পৰোক্ষ নিয়ন্ত্ৰণৰ উপায়।
(২) প্রত্যাৱৰ্তন ব্যৱস্থা: কিছুমান গণতান্ত্রিক দেশত ভোটাৰে নিৰ্বাচিত
প্ৰতিনিধিক সময়তপূৰ্বে প্ৰতিহত কৰাৰ ব্যৱস্থা থাকে। এই ব্যৱস্থাক
"প্ৰত্যাৱৰ্তন ব্যৱস্থা" বোলা হয়। যদি কোনো প্ৰতিনিধিয়ে জনসাধাৰণৰ
আশা-আকাংক্ষা অনুসৰি কাম নকৰে, তেনেহলে তেওঁক মধ্যবৰ্তী সময়তে পদচ্যুত কৰাৰ
সুযোগ থাকে। যদিও এই ব্যৱস্থা সকলো দেশত নাই, কিন্তু যেথানত আছে, সেথানত ই এক
শক্তিশালী গণতান্ত্রিক অস্ত্ৰ।
(৩) প্ৰভাৱ গোষ্ঠী: জনসাধাৰণে বিভিন্ন সামাজিক, আৰ্থিক বা নীতিগত
উদ্দেশ্যৰ বাবে গঠন কৰা সংগঠনসমূহক "প্ৰভাৱ গোষ্ঠী" বোলা হয়। এই
সংগঠনসমূহে জনমত গঠন, গণসচেতনতা বৃদ্ধি, প্ৰতিবাদ, আৱেদন আদিৰ জৰিয়তে প্ৰশাসনৰ ওপৰত চাপ সৃষ্টি কৰে। প্ৰশাসনিক ভুল নীতি বা
সিদ্ধান্তৰ বিপৰীতে যুক্তিসংগত তথ্য, পৰিসংখ্যা আৰু দলিলৰ সহায়ত তেওঁলোকে জনস্বার্থ
ৰক্ষাৰ চেষ্টা কৰে।
(৪) উপদেষ্টা কমিটি: চৰকাৰে যদি প্ৰজাৰ মতামতক গুৰুত্ব দিয়ে, তেন্তে প্রশাসনৰ
বিভিন্ন পৰ্যায়ত নাগৰিকৰ অংশগ্ৰহণেৰে গঠন হোৱা উপদেষ্টা কমিটি এক ফলপ্ৰসূ ভূমিকা
গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। এই কমিটিসমূহে ৰাজনৈতিক, সামাজিক আৰু অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত অভিজ্ঞ
নাগৰিকসকলক লৈ গঠন কৰা হয়, যি চৰকাৰী নীতিসমূহৰ প্ৰস্তুতি আৰু বাস্তৱায়নত
পৰামৰ্শ দিয়ে। হালড্ৰেন কমিটিয়ে এই ধৰণৰ অংশগ্ৰহণক গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে।
(৫) জনমত: গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাত জনমত হৈছে চৰকাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ স্থাপন কৰাৰ আটাইতকৈ
শক্তিশালী উপায়। সজাগ, সচেতন আৰু সংগঠিত জনসাধাৰণে সংবাদ মাধ্যম, ৰাজনৈতিক আলোচনী, সভা-সমিতি, প্ৰতিবাদ আদিৰ
জৰিয়তে জনমত গঠন কৰি চৰকাৰক জনপ্ৰতিকুল সিদ্ধান্ত সলনি কৰাত বাধ্য কৰিব পাৰে। এই
বাবে জনমতক “স্বাধীনতাৰ চাবিকাঠি” হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
গণতন্ত্ৰত কেৱল চৰকাৰে নহয়, জনসাধাৰণো প্রশাসনৰ
এক গুৰুত্বপূর্ণ অংশ। জনসাধাৰণে সচেতন, দায়িত্বশীল আৰু সক্ৰিয় ভূমিকা গ্রহণ কৰিলে,
তেনেহলে প্রশাসনৰ
ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰক্ষা কৰি এক জনমুখী, স্বচ্ছ আৰু উত্তৰদায়ী চৰকাৰ নিশ্চিত কৰিব পাৰি।
সেয়েহে প্ৰত্যেক নাগৰিকে নিজৰ অধিকাৰ আৰু কৰ্তব্যৰ বিষয়ে সচেতন হ’ব লাগিব।
৮। ভাৰতবৰ্ষৰ প্ৰেক্ষাপটত লোক অভিযোগৰ নিষ্পত্তিকৰণ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰৰ নীতি, বিধি-বিধান আৰু
সিদ্ধান্তসমূহ বাস্তৱায়নৰ জৰিয়তে নাগৰিকসকলৰ প্রয়োজন, ইচ্ছা আৰু ৰুচি-অভিৰুচিৰ
ভিত্তিত গুণগত সেৱা আগবঢ়োৱাটো লোক প্রশাসনৰ মুখ্য দায়িত্ব। চৰকাৰৰ বিভিন্ন আঁচনি,
আইন আৰু নীতিৰ আধাৰত
নাগৰিকৰ সুৰক্ষা আৰু সামাজিক-আৰ্থিক উন্নয়নৰ বাবে লোক প্রশাসনে সক্ৰিয়ভাৱে কাম কৰি
থাকে। এই উদ্দেশ্য সফল কৰিবলৈ ই দক্ষতা, দায়বদ্ধতা, স্বচ্ছতা আৰু জনসেৱাৰ
নীতিৰে পৰিচালিত হয়।
তথাপি, বিভিন্ন সময়ত নাগৰিকসকলে লোক প্রশাসনৰ দ্বাৰা
আগবঢ়োৱা সেৱাসমূহত অসন্তুষ্টি প্ৰকাশ কৰে। বিশেষকৈ, সেৱাৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি পোৱাৰ
লগে লগে, ইমান পৰিমাণৰ সেৱা সময়মতে, সঠিকভাৱে আগবঢ়াব নোৱাৰাটো নাগৰিকৰ অভিযোগৰ মূল
উৎস হৈ পৰিছে।
নাগৰিকৰ প্ৰধান অভিযোগসমূহ হ'লঃ
- অত্যাৱশ্যকীয় সেৱা আৰু সামগ্ৰী বিতৰণত বিলম্ব আৰু অপাৰদর্শিতা।
- প্রশাসনৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত ব্যাপক দুর্নীতি।
- লোকসেৱা বিষয়াৰ জনগণৰ প্ৰতি অসহযোগিতা আৰু আমোলাতান্ত্ৰিক মনোভাৱ।
- চৰকাৰী কাৰ্য সম্পাদন কৰাত বিলম্ব আৰু কাৰ্যকৰীতাৰ অভাৱ।
- উন্নয়নমূলক আঁচনি বাস্তবায়নত সফলতাৰ ঘাট।
- পক্ষপাত আৰু স্বজনপ্ৰীতি।
- স্থানীয় প্রশাসনৰ অদক্ষতা।
- বিলম্বিত, জটিল আৰু লেহেমীয়া প্ৰশাসনিক প্ৰক্ৰিয়া।
- চৰকাৰী বিভাগসমূহৰ মাজত সমন্বয়ৰ অভাৱ।
- অভিযোগ নিষ্পত্তিৰ প্ৰণালী অদক্ষ আৰু অস্পষ্ট।
- আৰক্ষী, স্বাস্থ্য, শিক্ষা, আৱকাৰী,
সমাজ কল্যাণ আদি বিভাগৰ কাৰ্যক্ষমতা সন্দৰ্ভত
অসন্তুষ্টি।
এইবোৰ অভিযোগে লোক প্রশাসনৰ প্ৰতি নাগৰিকৰ বাঢ়ি
অহা অসন্তুষ্টি আৰু অবিশ্বাস প্রতিফলিত কৰে।
লোক প্রশাসনৰ সংস্কাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা: বৰ্তমান সময়ত নাগৰিকসকলে
লোক প্রশাসনৰ পৰা অধিক স্বচ্ছ, উত্তৰদায়ী আৰু নৈতিকভাৱে দায়বদ্ধ সেৱাৰ আশা কৰে।
কিন্তু পৰম্পৰাগত অসুবিধাসমূহ – দুর্নীতি, বিলম্ব, অপচয়, দিশাহীনতা, দায়বদ্ধতাৰ অভাৱ –
প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থাত বিদ্যমান হৈ আছে। সেয়েহে, এক বিস্তৃত সংস্কাৰ
প্ৰক্ৰিয়া অনিবার্য হৈ পৰিছে।
সম্ভাৱ্য প্ৰতিকাৰ আৰু পদক্ষেপঃ
- প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ: লেহেমীয়া প্ৰক্ৰিয়া আৰু অপচয় দূৰ কৰি
গতিৱান আৰু ফলপ্ৰসু ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলা।
- অসামৰিক সেৱা বিষয়াৰ প্ৰশিক্ষণ: প্ৰশিক্ষণৰ
সময়ত নৈতিকতা, সমাজৰ প্ৰতি দায়বদ্ধতা আৰু উত্তৰদায়িত্বৰ বোধ গঢ়ি তোলা।
- অভিযোগ নিষ্পত্তি প্ৰণালী উন্নীতকৰণ: অভিযোগ
পৰ্যালোচনাৰ বাবে শক্তিশালী, গতিশীল আৰু কার্যকৰী ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলা।
এই উদ্দেশ্যৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰে প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ
আয়োগ গঠন কৰি আৰক্ষী বিভাগ আৰু অভিযোগ নিষ্পত্তি ব্যৱস্থাৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষ গুৰুত্ব
দিছে। লগতে, নৈতিক মূল্যবোধ, মানৱ অধিকাৰ আৰু সামাজিক দায়িত্বৰ ওপৰত প্ৰশাসনিক কৰ্মচাৰীক শিক্ষিত কৰাৰ
প্ৰয়োজনীয়তাও স্বীকৃত হৈছে।
সঁচাকৈয়ে, লোক প্রশাসনে যদি
জনআকাংক্ষা পূৰণ কৰিব বিচাৰে, তেন্তে ই সুদক্ষ, নৈতিক, দায়বদ্ধ আৰু ফলপ্ৰসূ
হ'বলৈ অনৱৰোধভাৱে সংস্কৃত হ’ব লাগিব।
৯। লোকপাল আৰু লোকাযুক্তৰ ভূমিকা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ গণ অভিযোগ নিষ্পত্তিৰ অধিকাংশ পদ্ধতি বৰ্তমান
সময়ত জনবান্ধৱ নোহোৱাৰ লগতে অধিক খৰচী, সময়সাপেক্ষ আৰু জটিল ৰূপত পৰিগণিত হৈছে। নাগৰিকৰ
ব্যক্তিগত বা গোটীয়াল সমস্যাৰ দ্রুত, ফলপ্ৰসূ নিষ্পত্তি নিশ্চিত কৰাত এই পদ্ধতিসমূহে
সন্তোষজনক সফলতা লাভ কৰিব পৰা নাই। বিশেষকৈ, চৰকাৰী বিভাগসমূহ আৰু
ৰাজনৈতিক নেতৃত্বৰ বিৰুদ্ধে থকা অভিযোগসমূহ নিষ্পত্তিৰ ক্ষেত্ৰত বৰ্তমান ব্যৱস্থাই
সমগ্ৰ দেশজুৰি জনগণৰ আস্থা অর্জন কৰিব পৰা নাই।
এই পটভূমিত, প্ৰশাসনীয় সংস্কাৰ আয়োগ (ARC)-এ তলত উল্লেখ কৰা
দিশসমূহ সুস্পষ্টভাৱে দাঙি ধৰিছে—
“ভাৰতৰ বাস্তৱ পৰিপ্ৰেক্ষিতত অভিযোগ নিষ্পত্তিৰ ক্ষেত্ৰত দুটা পৃথক, স্বায়ত্তশাসিত আৰু
কার্যক্ষম সংস্থাৰ দ্বাৰা এই সমস্যা সমাধান কৰিব পৰা যায়। কেন্দ্ৰ আৰু প্ৰতিখন
ৰাজ্যত মন্ত্ৰী বা সচিব স্তৰৰ বিষয়া-বস্তুত কৰা অভিযোগৰ নিষ্পত্তিৰ বাবে এটা
সংস্থা, আৰু অন্য চৰকাৰী বিষয়া তথা কাৰ্যকৰ্তাসকলৰ বিৰুদ্ধে কৰা অভিযোগ নিষ্পত্তিৰ
বাবে আন এটা সংস্থা থাকিব লাগিব। এই সংস্থাসমূহ বিধানসভা আৰু ন্যায়পালিকাৰ পৰা
স্বাধীন হ'ব লাগিব।”
এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত ARC-এ লোকপালক প্ৰথম
সংস্থা আৰু লোকায়ুক্তক দ্বিতীয় সংস্থা হিচাপে গণ্য কৰিছে।
যদিও এই দিশত বহুতো চেষ্টা চলি আছে, তথাপিও লোকপাল বিধেয়ক সংসদত বহুসময় ধৰি
অনুমোদনৰ অপেক্ষাত আছে। ই পৰিস্ফুট কৰি তোলে যে, কংগ্ৰেছ হ'উক বা অনা-কংগ্ৰেছ
চৰকাৰ—সকলোয়ে "নিক্কলুষ প্ৰশাসন"ৰ বুলি চমকপ্ৰদ বুলি প্রতিশ্রুতি দিলেও,
বাস্তৱতে লোকপাল
প্ৰতিষ্ঠাৰ ক্ষেত্ৰত ইচ্ছাশক্তিৰ অভাৱ পৰিলক্ষিত হয়।
এই বিষয়ে দুটা মৌলিক সমস্যাও জড়িত—
- সংসদীয় গণতন্ত্রত দায়বদ্ধ সংসদ নিজেই অনিচ্ছুক – সংসদে দায়িত্ববান হোৱা সত্বেও, লোকপাল বিষয়ত সক্ৰিয় আগ্ৰহ দেখুওৱা নাই।
- লোকপালৰ কাৰ্য ক্ষেত্ৰ আৰু দায়িত্বৰ সীমা বিষয়ে বিতৰ্ক –
কেৱল ৰাজনৈতিক দুর্নীতিমাত্র নিষ্পত্তি কৰিব নে
আমজনতাৰ ভুক্তভোগিতাসমূহও অন্তর্ভুক্ত হ’ব? এই সন্দৰ্ভত
মতভেদ আছে।
নাগৰিকসকলে সৰু-সুৰা দৈনন্দিন সমস্যাৰ দ্রুত
সমাধান বিচাৰে, কিন্তু বৰ্তমান প্ৰণালীয়ে তেওঁলোকক সহজ, কম-খৰচী, স্বচ্ছ, আৰু সুলভ অভিযোগ
নিষ্পত্তিৰ ব্যৱস্থা আগবঢ়াব পৰা নাই।
এই সমস্যাৰ উত্তৰ হ’ল—এনে সংস্থাসমূহ চৰকাৰৰ
প্ৰতিনিধিত্বৰ পৰা সম্পূৰ্ণ স্বায়ত্তশাসিত আৰু নিৰপেক্ষ হ’ব লাগিব যাতে সঠিক ন্যায়
প্ৰদান সম্ভৱ হয়। অভিযোগ নিষ্পত্তিৰ শক্তিশালী আৰু বিশ্বাসযোগ্য এক ব্যৱস্থা গঢ়ি
তোলাৰ জৰিয়তে নাগৰিকৰ সন্তুষ্টি আৰু চৰকাৰৰ ওপৰত বিশ্বাস পুনৰুদ্ধাৰ কৰিব পাৰি।
১০। কেন্দ্রীয় সতর্কতা আয়োগৰ ভূমিকা বিষয়ে বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ অধুনা ভাৰতৰ ৰাজহুৱা খণ্ড আৰু চৰকাৰী বিভাগসমূহত
ব্যাপকভাৱে দেখা দিয়া দূর্নীতিৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত, ভাৰত চৰকাৰে 1962 চনত কে. সনতানামক
অধ্যক্ষতাত এখন উচ্চ ক্ষমতা সম্পন্ন আয়োগ গঠন কৰে। এই মান্থানাম আয়োগে কেন্দ্ৰত
এখন কেন্দ্ৰীয় সতর্কতা আয়োগ (Central Vigilance Commission - CVC) আৰু ৰাজ্যসমূহত
অনুৰূপ সতর্কতা সংস্থা গঠন কৰাৰ পৰামৰ্শ দিয়ে। এই পৰামৰ্শ অনুসৰি চৰকাৰী বিভাগ আৰু
ৰাজহুৱা খণ্ডৰ প্ৰতিষ্ঠানসমূহত সতর্কতা কোষ গঠন কৰা হয়। ইয়াৰ শীৰ্ষত কেন্দ্ৰীয়
সতর্কতা আয়োগ (CVC) অৱস্থিত।
CVC হৈছে এজন কেন্দ্ৰীয় সতর্কতা আয়ুক্তৰ নেতৃত্বত
গঠিত এক স্বতন্ত্র সংস্থা, যাক ৰাষ্ট্ৰপতিৰ দ্বাৰা ৬ বছৰ কালৰ বাবে বা ৬৫
বছৰ বয়সলৈ নিযুক্ত কৰা হয়। CVC মন্ত্রিপৰিষদৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা মুক্ত হৈ গৃহ
মন্ত্ৰণালয়ৰ অধীনত নিজস্ব কাৰ্যালয়ৰে কাম কৰে। ইয়াত এজন সচিব, এজন মুখ্য কাৰিকৰী
বিষয়া, বিশেষ কৰ্তব্যৰত বিষয়া, তিনিজন আয়ুক্ত, দুজন অৱৰ সচিব আৰু ছজন
কাৰিকৰী বিষয়া থাকে।
CVC-ৰ কাৰ্যকাৰিতা কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ অধীনত থকা সকলো
কৰ্মচাৰী, ৰাজহুৱা প্ৰতিষ্ঠান, আইনগত সংস্থা আৰু চৰকাৰৰ অধীনত থকা সংস্থাসমূহলৈ
বিস্তৃত। কিন্তু ই মন্ত্রী আৰু সংসদ সদস্যসকলৰ বিৰুদ্ধে অভিযোগ পৰীক্ষা কৰিব
নোৱাৰে।
CVC ৰ দ্বাৰা গ্ৰহণ কৰা অভিযোগসমূহৰ উৎস হ'ল — জনসাধাৰণৰ
অভিযোগ, সংবাদ মাধ্যম, সংসদীয় বিতণ্ডা আদি। ৰাজ্যিক সতর্কতা আয়োগে লাভ কৰা কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ
কৰ্মচাৰীৰ বিৰুদ্ধৰ অভিযোগসমূহো CVC-লৈ প্ৰেৰণ কৰে।
অভিযোগ অনুসন্ধানত CVC-এ–
- সংশ্লিষ্ট মন্ত্রকক তদন্তৰ বাবে নিৰ্দেশ দিব পাৰে।
- CBI
(Central Bureau of Investigation)-ক তদন্ত কৰাবলৈ বা মোকদমা তৰিবলৈ ক’ব পাৰে,
যদিও চূড়ান্ত অনুমোদন বৈধ কর্তৃপক্ষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
ইয়াৰ উপৰিও, CVC-এ মন্ত্রকসমূহক
দুর্নীতি-প্ৰতি কঠোৰ পদক্ষেপ ল’বলৈ পৰামৰ্শ দিয়ে আৰু প্ৰতিবেদন বিচাৰে। ইয়াৰ
লক্ষ্য হ'ল — প্ৰশাসনীয় সংহতি আৰু নৈতিকতাৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰা। প্ৰতিটো
মন্ত্রক/বিভাগত নিযুক্ত মুখ্য সতর্কতা বিষয়াৰ নিয়োগৰ ক্ষেত্ৰতো CVC ৰ পৰামৰ্শ লোৱা
বাধ্যতামূলক।
সাৰাংশস্বৰূপে, CVC হৈছে এক স্বাধীন, শক্তিশালী আৰু
স্বচ্ছতা আৰু জবাবদিহিতাক উৎসাহিত কৰা দৰ্শনত আধাৰিত সংস্থা। ইয়াৰ কার্যক্ষমতা আৰু
কৰ্মপদ্ধতিয়ে চৰকাৰী ক্ষেত্ৰত সততা আৰু দায়বদ্ধতাৰ মানদণ্ড উৰ্ব্বৰ কৰাৰ বাবে এক
গুৰুত্বপূর্ণ পদক্ষেপৰূপে বিবেচিত।
১১। নাগৰিক চনদ বুলিলে কি বুজা? নাগৰিক চনদৰ তাৎপর্য সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ জনগণৰ চৰকাৰী সেৱা উপভোগ কৰা এটা মৌলিক অধিকাৰ।
সেয়েহে গুণগত আৰু সময়মতো সেৱা প্ৰদান নিশ্চিত কৰাটো চৰকাৰী কৰ্তৃপক্ষৰ দায়িত্ব।
জনসাধাৰণে উপযুক্ত মূল্য দিয়াৰ বিপৰীতে মানসম্পন্ন সেৱা লাভ কৰা উচিত। এনে এক
পৰিস্থিতিত, যদি নাগৰিকে সঠিকভাৱে সেৱা লাভ নকৰে, তেন্তে সেৱা যোগানকাৰী কৰ্তৃপক্ষ দায়বদ্ধ হ’ব
লাগে আৰু সংশ্লিষ্ট অভিযোগ সমাধানৰ স্পষ্ট আৰু কার্যকৰী ব্যৱস্থা থাকিব লাগিব।
এই পৰিপ্ৰেক্ষিততে, নাগৰিকৰ অধিকাৰ সুনিশ্চিত
কৰা, স্বচ্ছতা আৰু দায়িত্ববোধ বজাই ৰখা তথা সেৱাৰ গুণগত মান ৰক্ষা কৰাটো শাসন
প্ৰণালীৰ মৌলিক অংগ। "নাগৰিক চনদ" নামৰ ব্যৱস্থাপনাটোৱে এনে দিশেই
অগ্ৰগতি আনে—এই চনত নাগৰিকে লাভ কৰিবলগীয়া সেৱাৰ ধৰণ, মূল্য, সময়সীমা, অভিযোগ দাখিলৰ
প্ৰক্ৰিয়া আদি স্পষ্টকৈ উল্লেখ থাকে।
তথাপিও দেখা যায় যে বহু চৰকাৰী প্ৰতিষ্ঠানে এই
দায়িত্বত হেমাহি কৰে। বিশেষকৈ অত্যাবশ্যকীয় সেৱাসমূহ—যেনে ৰে'ল পৰিবহণ, বিদ্যুৎ, ডাক, বেংক আদিত বহু সময়তে
নাগৰিকসকলে অসন্তোষজনক সেৱা পায়। অভিযোগ দাখিলৰ সঠিক ব্যৱস্থা নথকাৰ ফলত, বঞ্চিত নাগৰিকে
কার্যক্ষম হোৱাকৈ প্ৰতিবাদো জনাব নোৱাৰে।
এই সম্পূৰ্ণ ব্যৱস্থাটোৱে চৰকাৰী কৰ্তৃপক্ষৰ
দায়িত্বহীনতা আৰু স্বচ্ছতাৰ অভাৱ স্পষ্ট কৰে। নাগৰিকে ধন দিয়াৰ পিছতো গুণগত সেৱা
লাভ নকৰাটো এক উদ্বেগজনক পৰিস্থিতি। সেয়ে এটা কার্যকৰী আৰু জবাবদিহিমূলক শাসন
ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলাটো অতিশয় আৱশ্যক।
১২। সু-শাসনৰ ক্ষেত্ৰত নাগৰিক চন্দৰ ভূমিকা সম্বন্ধে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সু-শাসন হ’ল এক দায়বদ্ধ, স্বচ্ছ আৰু জনমুখী শাসন
ব্যৱস্থা। ই এনেধৰণৰ শাসন পদ্ধতি, য’ত শাসন কৰ্তৃপক্ষই জনসাধাৰণৰ প্ৰতি নিজৰ
দায়িত্ব-দায়বদ্ধতা সজাগভাৱে পালন কৰে। এই পৰিসৰত নাগৰিকৰ অধিকাৰ, অভিযোগ আৰু সেৱাৰ
মান অধিক গুৰুত্ব পায়, যাক বাস্তবায়িত কৰাত নাগৰিক চনদ (Citizen Charter) এক গুৰুত্বপূর্ণ
ভূমিকা পালন কৰে।
১. দায়বদ্ধতা নিশ্চিতকৰণ: সু-শাসনৰ মূল আধাৰ হ’ল দায়বদ্ধতা। নাগৰিক চনদে
শাসন কৰ্তৃপক্ষক নিৰ্দিষ্ট সেৱা, তাৰ সময়সীমা আৰু মানদণ্ডৰ বিষয়ে স্পষ্ট অংগীকাৰ
কৰিবলৈ বাধ্য কৰে। সেই অনুযায়ী, চনদ প্ৰকাশ কৰাৰ লগে লগে কৰ্তৃপক্ষ জনতালৈ
দায়বদ্ধ হৈ পৰে। নাগৰিকে যদি উল্লেখিত সেৱা লাভ নকৰে, তেন্তে অভিযোগ উত্থাপন কৰাৰ
অধিকাৰ থাকে। সেয়েহে চনদে গুণগত সেৱাৰ নিশ্চয়তা দিয়াৰ লগতে দায়বদ্ধ শাসন গঢ়ি তোলে।
২. স্বচ্ছতা প্রতিষ্ঠা: চনদত চৰকাৰী সেৱা, নীতি-নিৰ্দেশনা আৰু সময়সীমা
সম্পৰ্কে স্পষ্ট বৰ্ণনা থাকে। ই তথ্য জনগণৰ বাবে সহজলভ্য কৰি তোলে, যাৰ ফলত শাসন
ব্যৱস্থাত স্বচ্ছতা বৃদ্ধি পায়। চনদৰ মাধ্যমে শাসন কৰ্তৃপক্ষৰ কৰণীয়ৰ বিষয়ে
নাগৰিকে আগতীয়াকৈ অৱগত থাকিবলৈ সক্ষম হয়। সেয়েহে চনদ এক “স্বচ্ছ শাসন”ৰ উপকৰণ।
৩. অভিযোগ দাখিলৰ সহজ পদ্ধতি: পূৰ্বতে অভিযোগ দাখিল কৰাটো
জটিল আৰু অনিশ্চিত প্ৰক্ৰিয়া আছিল। চনদত অভিযোগ দাখিলৰ পদ্ধতি স্পষ্টকৈ উল্লেখ
থাকি, উপভোক্তা বা নাগৰিকে সহজেই অভিযোগ দাখিল কৰিব পাৰে। এই ব্যৱস্থা জনসাধাৰণৰ
অধিকাৰ ভোগত সহায়ক হৈছে আৰু শাসন কৰ্তৃপক্ষক অধিক দায়িত্বশীল কৰি তোলে।
৪. অভিযোগ নিৰাময় আৰু মান উন্নয়ন: চনদৰ ভিত্তিত শাসন
কৰ্তৃপক্ষই অভিযোগসমূহক গম্ভীৰভাৱে লয় আৰু সময়মতে নিৰাময়ৰ চেষ্টা কৰে। ই কেৱল
অভিযোগ সমাধানেই নহয়, বৰঞ্চ সমালোচনাৰ ভিত্তিত সেৱাৰ গুণগত মানো উন্নীত কৰে। এনে ৰূপান্তৰশীলতা
সু-শাসনৰ পৰিচায়ক।
৫. আশা-আকাংক্ষা পূৰণৰ মাধ্যম: জনগণৰ আশা-আকাংক্ষা পূৰণেই
সু-শাসনৰ লক্ষ্য। নাগৰিক চনদে সেই আশা-আকাংক্ষাৰ প্রতি সন্মান জনায় আৰু অভিযোগ
নিৰাময়ৰ মাধ্যমে জনসন্তুষ্টি লাভ কৰে। ফলস্বৰূপে শাসন আৰু নাগৰিকৰ মাজত বিশ্বাস
আৰু সহযোগিতাৰ সঁপৰ্ক গঢ়ি উঠে।
চনদৰ ব্যৱস্থা এটা উত্তম শাসন ব্যৱস্থাৰ আধাৰভূত
উপাদান। ই দায়বদ্ধতা, স্বচ্ছতা, সঠিক অভিযোগ ব্যবস্থাপনা আৰু সুশাসনৰ মানদণ্ড উন্নীত কৰাত সহায়ক। সেয়েহে
স্পষ্টকৈ ক’ব পাৰি, নাগৰিক চনদ সু-শাসনৰ এক অপৰিহার্য অংগ আৰু উভয়ৰ মাজত এক গভীৰ সম্পৰ্ক বিদ্যমান।
১৩। ভাৰতীয় প্রেক্ষাপটত নাগৰিকৰ চনদৰ প্ৰয়োগ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বজুৰি নাগৰিক চনদ ব্যৱস্থাৰ সফলতা আৰু
জনপ্রিয়তাৰ প্ৰেক্ষাপটত ভাৰতেও এই ব্যৱস্থাৰ প্ৰৱেশ ঘটায়। নাগৰিকলৈ গুণগত আৰু
জবাবদিহিমূলক সেৱা নিশ্চিত কৰাৰ উদ্দেশ্যে ভাৰত চৰকাৰে ২৪ মে', ১৯৮৭ তাৰিখে নতুন
দিল্লীত অনুষ্ঠিত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈঠকত চনদ ব্যৱস্থাৰ পথ প্ৰসস্ত কৰে। উক্ত বৈঠকত
প্ৰধানমন্ত্ৰী, বিভিন্ন ৰাজ্যৰ মুখ্যমন্ত্ৰী আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলৰ প্ৰতিনিধিসকলে
অংশগ্ৰহণ কৰি ‘ফলপ্ৰসূ তথা দায়বদ্ধশীল প্রশাসন’ নিশ্চিত কৰাৰ লক্ষ্যে একগুচ্ছ
কৰ্মসূচী ৰূপায়ণৰ সিদ্ধান্ত লয়।
বৈঠকৰ সিদ্ধান্ত অনুসৰি, ৰে'লৱে, টেলিকম, ডাক-তাঁৰ, ৰাজহুৱা বিতৰণ
ব্যৱস্থা আদি জনপ্ৰয়োজনীয় সেৱা প্রদানকাৰী বিভাগসমূহক তৎক্ষণাত বিভাগীয় নাগৰিক চনদ
প্ৰস্তুত কৰাৰ নিৰ্দেশনা দিয়া হয়। এই প্ৰচেষ্টাই কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্যিক চৰকাৰৰ
পৰ্যায়ত নাগৰিক চনদ প্ৰস্তুতিত এক নতুন দিশা দিয়ে।
চনদ ব্যৱস্থাৰ সফল ৰূপায়নৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰৰ প্ৰশাসনিক সংস্কাৰ
আৰু অভিযোগ নিষ্পত্তি বিভাগে বিভিন্ন দিশনির্দেশ প্ৰদান কৰে। বিভাগীয় চনদ
প্ৰস্তুতিৰ বাবে এৰা হয় বিভিন্ন হাতপুথি, য’ত চনদত অন্তর্ভুক্ত হ’ব
লগা মূল বিষয়সমূহৰ দৰে বিভাগীয় দৃষ্টি আৰু লক্ষ্য, সেৱাৰ প্ৰকৃতি, উপভোক্তা-বিভাজন,
অভিযোগ নিষ্পত্তি
পদ্ধতি, উপভোক্তাৰ আশা-আকাংক্ষা আদিৰ বিষয়ে বিশদ দিশনির্দেশ থাকে।
সংস্কাৰ বিভাগে চনদ প্ৰস্তুতিত উপভোক্তা, বিভাগীয় জ্যেষ্ঠ
কৰ্মচাৰী আৰু তলৰ স্তৰৰ কৰ্মচাৰীকে অন্তর্ভুক্ত কৰি এক বিশেষ বাহিনী গঠন কৰাৰ
পৰামৰ্শ দিয়ে, যাতে চনদ বাস্তৱিক ক্ষেত্রত অধিক কার্যকৰী আৰু জনমুখী হয়।
ভাৰতীয় প্ৰেক্ষাপটৰ বৈশিষ্ট্য: যদিও ভাৰতৰ নাগৰিক চনদ
ব্যৱস্থাৰ আধাৰ বৃটেইনৰ চনদ মডেল, তথাপিও ভাৰতীয় চনদসমূহত উপভোক্তাৰ আশা-আকাংক্ষা সংযোজন এটাসহ কিছু
বিশেষ দিশ দেখা যায়, যি পশ্চিমী মডেলত সচৰাচৰ অনুপস্থিত।
বৰ্তমান পৰ্যন্ত কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ অধীনত
প্ৰায় ১১১ খন আৰু ৰাজ্য চৰকাৰ আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলসমূহত প্ৰায় ৬৬৮ খন বিভাগীয় চনদ
প্ৰস্তুত হৈছে। ইয়াৰে অধিকাংশই জনসাধাৰণৰ বাবে চৰকাৰী ৱেবছাইটসমূহত উপলব্ধ।
চনদ ব্যৱস্থাৰ আৰম্ভণি প্ৰায়োগিকভাৱে ৰাষ্ট্ৰীয়কৃত
বেংকসমূহৰ মাজত কৰা হয়। পঞ্জাব নেশনেল বেংক, সিন্ধ বেংক আৰু অৰিয়েণ্টেল
বেংক অব কমাৰ্চ ইত্যাদি প্ৰতিষ্ঠানে প্ৰথমে নাগৰিক চনদ প্ৰস্তুত কৰে। ইয়াৰ পিছতে
অন্যান্য চৰকাৰী বিভাগসমূহকো চনদ প্ৰস্তুতিৰ বাবে উৎসাহিত কৰা হয়।
চনদ বাস্তৱায়নৰ কাৰ্যক্ষমতা নিশ্চিত কৰাৰ বাবে বিভাগীয় আৰু বাহ্যিক
পৰ্যবেক্ষণ ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলা হয়। লগতে, উপভোক্তা-ভিত্তিক চনদ
সমীক্ষা প্ৰচলিত হৈছে, যাৰ জৰিয়তে জনগণে চনদৰ কাৰ্যকৰিতা বিষয়ে মতামত দিব পাৰে।
ভাৰত চৰকাৰে ৩১ মে', ২০০২ তাৰিখে এক বিশেষ প’ৰ্টেল মুকলি কৰি কেন্দ্ৰীয়
চৰকাৰৰ অধীনত থকা প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ চনদ একত্ৰিত ৰূপত প্ৰকাশ কৰে। ২০১৩ চনত এই
চনদবোৰ কিতাপ আৰু চিডি ৰূপত প্রকাশ কৰা হয়, য’ত দায়িত্বত থকা বিষয়াৰ
নাম, ঠিকনা, ই-মেইল, টেলিফোন নম্বৰ, আৰু ৱেবছাইট আদি সংযোজিত থাকে।
চনদৰ বিষয়ে সচেতনতা বৃদ্ধি আৰু জনসম্পৃক্ততা
নিশ্চিত কৰাৰ বাবে বিভিন্ন আঞ্চলিক আলোচনা-চক্ৰ, ছেমিনাৰ, কর্মশালা অনুষ্ঠিত কৰা হয়। এই
সভাসমূহত চৰকাৰী বিষয়াববীয়াৰ উপৰিও বৌদ্ধিক সমাজ, সংবাদ মাধ্যম, আৰু সাধাৰণ
জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰা হয়। হায়দৰাবাদ, ভূপাল, গুৱাহাটী আদিত
অনুষ্ঠিত এনেধৰণৰ কাৰ্যসূচীয়ে সফলতা অৰ্জন কৰিছে।
চনদ ব্যৱস্থাৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল সেৱাৰ মানত উন্নয়ন
আৰু পৰিসৰ বৃদ্ধি। চৰকাৰে সেৱা যোগান ব্যৱস্থাক অধিক উৎপাদনক্ষম আৰু
জবাবদিহিমূলক কৰি তুলিবলৈ সকলো পক্ষৰ সহযোগিতা আৰু মতামতক মূল্য দিয়ে।
ভাৰতত নাগৰিক চনদ ব্যৱস্থাৰ প্ৰৱেশ এবং বিকাশ এক
গুৰুত্বপূর্ণ প্ৰশাসনিক সংস্কাৰৰ দৃষ্টান্ত। চৰকাৰী বিভাগসমূহৰ স্বচ্ছতা, দায়বদ্ধতা আৰু
জনমুখীতাৰ পথ সুগম কৰা এই ব্যৱস্থা দেশত সু-শাসনৰ পৰিচায়ক ৰূপে পৰিগণিত হৈছে।
ভাৰত চৰকাৰৰ একত্ৰিত, সচেতন আৰু যুগোপযোগী পদক্ষেপসমূহৰ ফলত নাগৰিক চনদ ব্যৱস্থা দিনক দিনে অধিক
ফলপ্ৰসূ হৈ উঠিছে।
১৪। প্রশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্রহণ বুলিলে কি বুজা? প্রশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ পৰ্যায় আৰু ইয়াৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ জনসাধাৰণে ভিন্ন ভিন্ন পৰ্যায়ত প্রশাসনত
অংশগ্ৰহণ কৰে। সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ পৰাই আৰম্ভ কৰি কাৰ্য ৰূপায়ণ, তদাৰকী আৰু
পৰ্যালোচনাৰ দৰে সকলো ক্ষেত্ৰতে জনগণৰ সক্ৰিয় সহযোগ অবিহনে কোনো প্রশাসনিক
ব্যৱস্থা সফল হ’ব নোৱাৰে। এই অংশগ্ৰহণই গণতান্ত্ৰিক প্রশাসনক অধিক জবাবদিহিমূলক,
কার্যক্ষম আৰু
জনমুখী কৰি তোলে।
(১) প্রশাসনৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ
(ক) সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত অংশগ্ৰহণ: কোনো পৰিকল্পনা বা প্ৰকল্পৰ
আৰম্ভণিতে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ এক গুৰুত্বপূর্ণ আৰু জটিল প্ৰক্ৰিয়া। এই পৰ্যায়ত সমস্যা
নিৰ্ধাৰণ, তথ্য সংগ্ৰহ, বিকল্পৰ বিশ্লেষণ, লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ, বাজেট প্ৰস্তুতি আদি সম্পাদন হয়। জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণে এই সিদ্ধান্ত অধিক
বাস্তবসন্মত, জনমুখী আৰু সৰ্বপৰিসৰগামী হ’ব পাৰে।
(খ) কাৰ্য ৰূপায়ণত অংশগ্ৰহণ: প্ৰকল্প ৰূপায়ণৰ সময়ত জনসাধাৰণৰ সহযোগিতা
অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়। সম্পদ সংগ্ৰহ, মানৱ সম্পদ প্ৰয়োগ, তদাৰকী সহায়তা, আৰু সামাজিক সচেতনতা
বৃদ্ধিত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণে কাৰ্যসূচীসমূহ অধিক সফল কৰি তোলে।
(গ) তদাৰকী প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণ: যেনেপিনে কাম আগবাঢ়িছে,
ইয়াৰ গুণগত মান
নিশ্চিতকৰণ, অপচয়ৰ ৰোধ, আৰু সময়মাফিক সম্পাদনৰ বাবে তদাৰকী এক প্ৰয়োজনীয় পৰ্যায়। যেতিয়া জনসাধাৰণে
নিজৰ অভিজ্ঞতা, দৃষ্টিভংগী আৰু স্থানীয় জ্ঞানৰে তদাৰকীত অংশ লয়, তেতিয়া সেই প্ৰক্ৰিয়া অধিক
ফলপ্ৰসূ হয়।
(ঘ) পৰ্যালোচনাত অংশগ্ৰহণ: প্ৰকল্প ৰূপায়ণৰ পিছত সফলতা-বিফলতা, সামাজিক-অৰ্থনৈতিক
প্ৰভাৱ আৰু জনমনতব্য বিশ্লেষণ কৰাৰ প্ৰয়োজন হয়। এই পৰ্যায়ত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণে
প্ৰকৃত প্ৰতিক্ৰিয়া আগবঢ়ায়, যাৰ ভিত্তিত পৰৱৰ্তী সিদ্ধান্ত অধিক
কার্যক্ষমভাৱে গ্ৰহণ কৰা যায়।
(২) সাধাৰণ আৰু বিকাশ প্রশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ
(ক) সাধাৰণ প্রশাসনত অংশগ্ৰহণঃ
- নিৰ্বাচনৰ জৰিয়তে অংশগ্ৰহণ: গণতান্ত্ৰিক
ব্যৱস্থাত জনসাধাৰণে নিৰ্বাচনৰ মাধ্যমে চৰকাৰ গঠন আৰু দায়িত্বপালনলৈ প্ৰভাৱ
বিস্তাৰ কৰে। সংসদীয় বা ৰাষ্ট্ৰপতীয়—যিকোনো শাসনতন্ত্ৰত এই অংশগ্ৰহণেই
জননিয়ন্ত্ৰণৰ আধাৰ।
- জনমত: সংবাদ মাধ্যম, সামাজিক মাধ্যম,
ৰাজনৈতিক দল, সভা-সমিতি আদিৰ মাধ্যমে জনমত গঠিত হয়। এই
জনমতেই চৰকাৰক নীতি সংশোধন বা নতুন নীতি গ্ৰহণলৈ বাধ্য কৰিব পাৰে।
- প্ৰভাৱ গোষ্ঠী: বিভিন্ন স্বার্থ গোষ্ঠীয়ে (যেনে: কৃষক
সংগঠন, কৰ্মচাৰী সংগঠন আদি) নিজৰ লক্ষ্যৰ বাবে চৰকাৰী নীতিত
প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। গণতান্ত্ৰিকভাৱে আবেদন, প্ৰতিবাদ,
ধৰ্ণা, ধৰ্মঘট আদি এই প্ৰচেষ্টাৰ অংগ।
- পৰামৰ্শদাতা সমিতি: চৰকাৰী আৰু বেসৰকাৰী ক্ষেত্ৰত বিশেষজ্ঞ,
সচেতন নাগৰিক, বুদ্ধিজীৱী আদিৰ পৰা গঠিত সমিতিসমূহে নীতি,
আঁচনি আৰু সমস্যা সন্দৰ্ভত পৰামৰ্শ আগবঢ়ায়। যদিও এই
পৰামৰ্শ বাধ্যতামূলক নহয়, তথাপি এইবোৰ জনমুখী নীতি নিৰ্ধাৰণত সহায়ক।
(খ) বিকাশ প্রশাসনত অংশগ্ৰহণ: বিকাশ প্রশাসনে মানৱ সম্পদ উন্নয়ন, দাৰিদ্ৰ্য নিৰসন,
স্বাস্থ্য, শিক্ষা, সামাজিক ন্যায় আদিৰ
ক্ষেত্ৰত জনসাধাৰণৰ পোনপটীয়া অংশগ্ৰহণ প্ৰত্যাশা কৰে।
- সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, কাৰ্য ৰূপায়ণ, তদাৰকী আৰু
পৰ্যালোচনাৰ সকলো পৰ্যায়তে অংশগ্ৰহণে বিকাশৰ সফলতা নিৰ্ধাৰণ কৰে।
- পঞ্চায়ত, সমবায়, স্বেচ্ছাসেৱী সংস্থা, বেচৰকাৰী উদ্যোগ আৰু চৰকাৰী সংস্থাসমূহৰ সহযোগত এই অংশগ্ৰহণ সুসংগঠিত
ৰূপে সম্ভৱ হয়।
(৩) জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ গুৰুত্ব
- এই অংশগ্ৰহণে জনগণক সিদ্ধান্তত অংশী কৰি তোলে।
- প্রশাসনক দায়বদ্ধ, স্বচ্ছ আৰু জবাবদিহিমূলক কৰি তোলে।
- নীতি আৰু আঁচনি প্ৰয়োগত প্ৰচলিত অসামঞ্জস্যতা, অপচয় আৰু দুষ্টাচাৰ ৰোধ কৰিব পাৰে।
- জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয় সম্পৃক্ততাই প্ৰশাসনৰ লক্ষ্যক বাস্তবিক আৰু জনমুখী ৰূপ দিয়ে।
প্ৰশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ গণতান্ত্ৰিক সমাজৰ
মুল স্তম্ভ। কেৱল ভোট দিয়া নহয়, সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, কাৰ্য ৰূপায়ণ, তদাৰকী আৰু
পৰ্যালোচনাৰ সকলো ক্ষেত্ৰতে জনগণৰ অংশগ্ৰহণেই উন্নয়নক অৰ্থপূৰ্ণ কৰি তোলে। ই
একেধৰণে জন নিয়ন্ত্ৰণ আৰু জন সচেতনতাৰ পৰিচায়ক।
১৫। প্ৰশাসনত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ সমস্যা আৰু প্ৰত্যাহ্বান সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাত প্রশাসনত জনসাধাৰণৰ
অংশগ্ৰহণ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। বিশেষকৈ উন্নয়নশীল দেশসমূহত জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয় সহযোগিতা
বিকাশমূলক আঁচনি আৰু প্ৰকল্পসমূহৰ সফল ৰূপায়ণৰ ক্ষেত্ৰত অন্যতম সহায়ক শক্তি হিচাপে
বিবেচিত হয়। তথাপিও, এই প্ৰক্ৰিয়াৰ বহুতো সমস্যা আৰু প্ৰতিঅৱস্থা আছে যি অংশগ্ৰহণক বাধাগ্ৰস্ত কৰে।
অংশগ্ৰহণৰ সুবিধাসমূহঃ
(ক) আঁচনিৰ সুফলৰ প্ৰাপ্যতা বৃদ্ধি: যেতিয়া দুখীয়া আৰু দুৰ্বল
শ্রেণীসমূহে বিকাশমূলক আঁচনিত অংশ লয়, তেতিয়া আঁচনিৰ সুফল ক্ষমতাশালীসকলৰ হাতত
সীমাবদ্ধ নাথাকে। ই সমাজৰ অন্ত্যজসকলৰ সবলীকৰণ ঘটায় আৰু ক্ষমতাপ্ৰদান নিশ্চিত কৰে।
(খ) ব্যয় সংকোচন আৰু দায়িত্ব বণ্টন: চৰকাৰে আঁচনি আৰম্ভ কৰাৰ
পাছত জনসাধাৰণে ইয়াক সুকলমে পৰিচালনা কৰিব পৰা হ’লে চৰকাৰী ব্যয় কমে। লগতে
প্রশাসনে মূল দায়িত্ব স্থানীয় গোটসমূহলৈ হস্তান্তৰ কৰিব পাৰে।
(গ) দক্ষতা আৰু আত্মবিশ্বাস বৃদ্ধি: অংশগ্ৰহণে জনসাধাৰণৰ সমস্যা
সমাধানৰ সক্ষমতা, আত্মবিশ্বাস, আৰু নেতৃত্ব ক্ষমতা বিকাশ কৰে। নিজা সমস্যাৰ বাবে নিজাই উত্তৰ বিচাৰিবলৈ
উৎসাহিত কৰে।
(ঘ) পৰিৱৰ্তন গ্ৰহণৰ প্ৰেৰণা: যেতিয়া জনগণে নিজে অংশগ্ৰহণ কৰে, তেতিয়া নতুন
পৰিৱৰ্তন আৰু প্ৰযুক্তি গ্ৰহণ কৰাটো সহজ হয়। ভুলৰ পৰা শিক্ষা লৈ উন্নতিৰ পথ বাচি
ল’ব পাৰি।
(ঙ) স্থানীয় তথ্যৰ সদ্ব্যৱহাৰ: জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণে
স্থানীয় সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু পৰিৱেশগত তথ্য সংগ্ৰহ সহজ কৰি তোলে, যি উন্নয়নৰ সঠিক পৰিকল্পনাৰ
বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ।
(চ) দুর্নীতিৰ ৰোধ: জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ যিমানেই অধিক, তাত দুর্নীতিৰ
সম্ভাৱনা তাতোকেই কম। অংশগ্ৰহণৰ অভাৱত প্রশাসন একতান্ত্রিক হৈ পৰে।
(ছ) উপযোগী প্রকল্প বাছনি: অংশগ্ৰহণৰ জৰিয়তে জনসাধাৰণৰ প্ৰয়োজন অনুসৰি
উন্নয়নমূলক প্রকল্প বাছনি হয়, যাৰ ফলত স্থানীয় অৰ্থনৈতিক বিকাশো সম্ভৱ হয়।
অংশগ্ৰহণৰ সমস্যা আৰু প্ৰত্যাহ্বানসমূহঃ
(১) সীমিত বিকেন্দ্ৰীকৰণ: যদিহে ক্ষমতাৰ বিকেন্দ্ৰীকৰণ কাগজতহে সীমাবদ্ধ
থাকে, অংশগ্ৰহণ প্ৰকৃত অৰ্থত সফল নহয়। বহু সময়ত প্ৰশাসনে জনসাধাৰণক নিছিন্ন কৰে।
(২) সচেতনতাৰ অভাৱ: দুখীয়া আৰু অৱহেলিত শ্ৰেণীসমূহ সচেতনতা আৰু
শিক্ষাৰ অভাৱত অংশগ্ৰহণৰ পৰা বঞ্চিত হয়। এই ক্ষেত্ৰত সচেতনতা বৃদ্ধিৰ প্ৰয়োজন।
(৩) ক্ষমতাশালীৰ আধিপত্য: সাধাৰণতে সমাজৰ ধনী বা শক্তিশালী গোটসমূহহে অংশ
গ্ৰহণ কৰে, যাৰ ফলত বাস্তৱিক অংশগ্ৰহণ নহয় আৰু দুৰ্বলৰ স্বাৰ্থ উপেক্ষা হয়।
(৪) প্রশাসনিক মনোভাব: বহু সময়ত বিষয়াসকল জনসাধাৰণৰ ওপৰত নিজৰ ইচ্ছা
জাপি দিয়াৰ চেষ্টা কৰে আৰু নিজকে সেৱকৰ স্থানে নহয়, শাসকৰূপে দেখি থাকে।
(৫) ৰাজনৈতিক সদিচ্ছাৰ অভাৱ: অংশগ্ৰহণক সফল কৰিবলৈ চৰকাৰী সদিচ্ছা জৰুৰী।
চৰকাৰে সদিচ্ছাৰে জনমুখী ব্যৱস্থা গঢ়ি নুঢালে অংশগ্ৰহণ ব্যৰ্থ হয়।
অংশগ্ৰহণ মূলক বিকাশ প্ৰশাসন গঢ়ি তোলাৰ বাবে
সমাজত সচেতনতাৰ বিস্তাৰ, শিক্ষা আৰু স্থানীয় ক্ষমতাৰ সঠিক বিকেন্দ্ৰীকৰণ
অতি প্ৰয়োজনীয়। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক পৰিষদে অংশগ্ৰহণক এক
নিৰৱচ্ছিন্ন প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে বিবেচনা কৰিছে। সমাজত অংশগ্ৰহণৰ সংস্কৃতি গঢ়ি তোলাৰ
জৰিয়তে প্ৰশাসন অধিক স্বচ্ছ, জবাবদিহিমূলক আৰু জনমুখী হ’ব পাৰিব।
