সংস্কৃত-পালি-প্ৰাকৃত ভাষাৰ তুলনাঃ স্বৰধ্বনি, ব্যঞ্জনধ্বনি
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ
৩। পালি-প্রাকৃত ভাষাসমূহৰ উৎপত্তিৰ প্ৰক্ৰিয়া কি আছিল?
উত্তৰঃ লৌকিক সংস্কৃত ভাষাৰ অঞ্চলভেদে বৈচিত্র্যময় ৰূ পেই সাহিত্যিক প্রাকৃত ভাষাৰ জন্ম দিয়ে। এই ভাষাসমূহৰ পৰা পিছলৈ অপভ্রংশ আৰু তাৰ পৰা নব্য ভাৰতীয় ভাষাসমূহ (যেনে- বঙলা, উড়িয়া, ভোজপুৰী)ৰ সৃষ্টি হয়।
১। পালি ভাষাত কিমান স্বৰধ্বনি ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
উত্তৰঃ পালি ভাষাত সাধাৰণতে ৮টা স্বৰধ্বনি ব্যৱহৃত হয়।
২। প্রাকৃত ভাষাৰ ব্যঞ্জনধ্বনিসমূহত কেনেধৰণৰ পৰিৱৰ্তন দেখা যায়?
উত্তৰ: প্রাকৃত ভাষাত বহু ব্যঞ্জনধ্বনি অপচয় বা সহজ ৰূপত ৰূপান্তৰ হয়।
৩। প্রাকৃত ভাষাত 'ক্ষ' ব্যঞ্জনধ্বনি কেনেদৰে ৰূপান্তৰ হয়?
উত্তৰঃ 'ক্ষ' সাধাৰণতে 'খ' বা 'কৃষ্ণ' ৰূপত ব্যৱহৃত হয়।
৪। সংস্কৃতৰ তুলনাত পালি ভাষাৰ ধ্বনি-প্রকৃতি কেনে?
উত্তৰঃ পালি ভাষাৰ ধ্বনি-প্রকৃতি অধিক লৌকিক, সহজ আৰু নমনীয়।
৫। প্রাকৃত ভাষাত ধ্বনি-বিকৃতিৰ মূল কাৰণ কি?
উত্তৰ: মুখৰ বুলি ভাষা হিচাপে প্রচলিত হোৱাত উচ্চাৰণ সহজ কৰাৰ বাবে ধ্বনি-বিকৃতি ঘটিছিল।
৬। প্রাকৃত ভাষাত স্বৰধ্বনিসমূহৰ ব্যৱহাৰত কি বৈশিষ্ট্য দেখা যায়?
উত্তৰঃ প্রাকৃত ভাষাত স্বৰধ্বনিসমূহ সাধাৰণ আৰু সংক্ষেপিত ৰূপত ব্যবহৃত হয়।
৭। প্রাকৃত ভাষাত 'ঋ' ধ্বনিৰ ৰূপত কি পৰিবৰ্তন হয়?
উত্তৰঃ 'ঋ' ধ্বনি সাধাৰণতে 'ই' বা 'উ' হিচাপে ৰূপান্তৰ হয়।
৮। প্রাকৃত ভাষাত 'স্ত্র' ধ্বনিটো কেনেকৈ ৰূপান্তৰ হয়?
উত্তৰঃ 'স্ত্র' সাধাৰণতে 'খ' বা 'ত্ত' ৰূপত পৰিৱৰ্তিত হয়।
৯। পালি ভাষাত 'জ্ঞ' ধ্বনিটো কেনেকৈ প্রকাশ পায়?
উত্তৰ: পালিত 'জ্ঞ' সাধাৰণতে 'গ্ল' ৰূপে পৰিগণিত হয়।
১০। পালি ভাষাত কিমান স্বৰধ্বনি ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
উত্তৰঃ পালি ভাষাত সাধাৰণতে ৮টা স্বৰধ্বনি ব্যৱহৃত হয়।
১১। ভাষাৰ যুগ বিভাজন কেনেকৈ কৰা হয়?
উত্তৰঃ ভাষাৰ যুগ বিভাজন পণ্ডিতসকলে মূলতঃ ভাষাৰ বৈশিষ্ট্যত হোৱা পৰিবৰ্তনৰ আধাৰত কৰে। এই বিভাজনৰ ক্ষেত্ৰত আনুমানিক সময়সীমা গ্ৰহণ কৰা হয়। তথাপি এই সময়সীমা একেবাৰে নিৰ্দিষ্ট নহয়, কাৰণ ভাষাৰ পৰিবৰ্তন ধীৰে ধীৰে ঘটে।
১২। প্রাকৃত ভাষাত ধ্বনি-বিকৃতিৰ মূল কাৰণ কি?
উত্তৰ: মুখৰ বুলি ভাষা হিচাপে প্রচলিত হোৱাত উচ্চাৰণ সহজ কৰাৰ বাবে ধ্বনি-বিকৃতি ঘটিছিল।
১৩। সংস্কৃতৰ তুলনাত পালি ভাষাৰ ধ্বনি-প্রকৃতি কেনে?
উত্তৰঃ পালি ভাষাৰ ধ্বনি-প্রকৃতি অধিক লৌকিক, সহজ আৰু নমনীয়।
১৪। প্রাকৃত ভাষাত 'ক্ষ' ব্যঞ্জনধ্বনি কেনেদৰে ৰূপান্তৰ হয়?
উত্তৰঃ 'ক্ষ' সাধাৰণতে 'খ' বা 'কৃষ্ণ' ৰূপত ব্যৱহৃত হয়।
চমু প্রশ্নোত্তৰ
১। সংস্কৃত আৰু পালি-প্ৰাকৃতৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ কোনো ভাষাৰ জন্ম এক নিৰ্দিষ্ট লগ্নত নিৰ্ধাৰণ কৰিব নোৱাৰি, কিয়নো ভাষা পৰিৱৰ্তন আৰু বিকাশৰ এক দীঘল প্ৰক্ৰিয়াৰ ফল। পণ্ডিতসকলে ভাষাৰ বৈশিষ্ট্যত হোৱা পৰিৱৰ্তনৰ আধাৰত আনুমানিক সময়সীমা লৈ যুগ বিভাজন কৰিছে। সেই সময়সীমা একেবাৰে স্থিৰ নহয়। ভাৰতীয় আৰ্যভাষাৰ বিকাশৰ প্ৰথম স্তৰ আছিল প্রাচীন ভাৰতীয় আৰ্যভাষা, যাৰ দুটা মূল ধাৰা হৈছে—বৈদিক আৰু সংস্কৃত। বৈদিক যুগত জনসাধাৰণৰ মুখত চলা লৌকিক বৈদিক ভাষা পণ্ডিত পাণিনিয়ে সংস্কাৰ কৰি ব্যাকৰণসন্মত কৰি তোলাত সংস্কৃত ৰূপে পৰিচিত হ’ল। সংস্কৃত সাহিত্যৰ বিকাশৰ লগে লগে কথিত বা লৌকিক সংস্কৃতৰ পৰা নানা আঞ্চলিক ৰূপৰ উদ্ভৱ হ’ল, যাক সাহিত্যিক প্রাকৃত বা প্ৰাকৃত বুলি জনা যায়। এই প্ৰাকৃত ভাষাসমূহৰ পৰা পিছলৈ অপভ্রংশৰ সৃষ্টি হয় আৰু সেই অপভ্রংশৰ পৰা নব্য ভাৰতীয় আৰ্যভাষাৰ উদ্ভৱ হয়। ইয়াৰ ফলত বঙলা, উড়িয়া, ভোজপুৰী আদিৰ দৰে বহু ভাষা গঠিত হ’ল। এনেদৰে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১৫ শতিকাৰ পৰা খ্ৰীষ্টাব্দ ১০ শতিকালৈ ভাৰতীয় আৰ্যভাষাই বিভিন্ন স্তৰ অতিক্ৰম কৰি সংস্কৃত, পালি-প্ৰাকৃত আদিৰ বিকাশ ঘটাই নৱীন ভাষাসমূহলৈ আগুৱাই আহিছে।
২। প্রাকৃত আৰু পালি ভাষাৰ উৎপত্তি আৰু বিকাশ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ প্রাকৃত আৰু পালি ভাষা মধ্য ভাৰতীয় আৰ্যভাষাৰ অন্তৰ্গত লৌকিক ভাষা। সংস্কৃত ভাষাৰ সৈতে সমান্তৰালভাৱে জনসাধাৰণৰ মুখৰ ভাষা হিচাপে কথিত সংস্কৃতৰ পৰা বিভিন্ন প্ৰাকৃত ভাষাৰ উদ্ভৱ হৈছিল। অঞ্চলভেদে এই ভাষাসমূহ বিভিন্ন ৰূপত প্ৰকাশ পাইছিল, যেনে—মাহাৰাষ্ট্ৰী, মাগধী, অৰ্ধমাগধী, শৌৰসেনী আদি। প্ৰাকৃত ভাষাসমূহ নাটক, কাব্য, ধৰ্মীয় গ্ৰন্থত সাহিত্যিক ভাষা হিচাপে ব্যৱহৃত হৈছিল। পালি ভাষা মূলতঃ বৌদ্ধ ধৰ্মৰ পবিত্ৰ সাহিত্যৰ ভাষা। গৌতম বুদ্ধই উপদেশ প্ৰদানৰ সময়ত যে কথিত লৌকিক ভাষা ব্যৱহাৰ কৰিছিল, তাকেই পালিৰ প্ৰাথমিক ৰূপ বুলি মানা হয়। পিছত বৌদ্ধ ভিক্ষুসকলে এই ভাষাত বৌদ্ধ পিটক, বিনয়, অভিধর্ম আদি গ্ৰন্থ রচনা কৰিছিল। পালিৰ বিশেষত্ব হ’ল—ই সহজ, লৌকিক আৰু ব্যাকৰণগতভাৱে নমনীয়। পালি ভাষা ভাৰতৰ বাহিৰেও ছিংহল, মিয়ানমাৰ, থাইলেণ্ড আদি দেশলৈ বিস্তৃত হৈছিল। সেইদৰে, প্ৰাকৃত আৰু পালি ভাষা দুয়োটাই জনসাধাৰণৰ ভাষা হিচাপে ধৰ্মীয় চিন্তাধাৰা আৰু সাহিত্যক বিস্তৃত জনমণ্ডলীত প্ৰসাৰিত কৰিছিল। সময় অতিবাহিত হোৱাৰ লগে লগে এই ভাষাসমূহৰ পৰা অপভ্ৰংশৰ উদ্ভৱ হয় আৰু তাৰ পৰাই নব্য ভাৰতীয় আৰ্যভাষাসমূহ—যেনে অসমীয়া, বঙলা, উড়িয়া আদি—গঠিত হয়। এইদৰে, প্ৰাকৃত আৰু পালি ভাৰতীয় ভাষা পৰিয়ালৰ বিকাশত এক গভীৰ ভূমিকা পালন কৰিছে।
৩। সংস্কৃত ভাষাৰ উৎপত্তি আৰু বৈশিষ্ট্য বর্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ সংস্কৃত ভাষা ভাৰতীয় আৰ্যভাষাৰ ক্ৰমবিকাশত প্ৰাচীন আৰু পূৰ্ণাঙ্গ ৰূপ হিচাপে বিবেচিত। ইয়াৰ উৎপত্তি বৈদিক ভাষাৰ পৰা হৈছে বুলি পণ্ডিতসকলে মেনে লৈছে। বৈদিক ভাষাই প্ৰথম মৌখিক সাহিত্যৰ বাহন হিচাপে বেদাদি গ্ৰন্থৰ সৃষ্টি কৰিছিল। সময়ৰ সৈতে বৈদিক ভাষাৰ লৌকিক বা কথিত ৰূপত পৰিৱৰ্তন ঘটিল আৰু এই ভাষাক সংহত কৰি ব্যাকৰণসম্মত ৰূপ দিয়াৰ বাবে পণ্ডিত পাণিনিয়ে "অষ্টাধ্যায়ী" নামেৰে ব্যাকৰণ গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিলে। ইয়াৰ ফলত শুদ্ধ, নিয়ম-শৃঙ্খলাপূর্ণ এই ভাষাটোক "সংস্কৃত" বুলি অভিহিত কৰা হ’ল। সংস্কৃত ভাষাৰ বিশেষ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল—ই শুদ্ধতা আৰু পৰিপাটিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠিত, শব্দৰ ৰূপান্তৰৰ কঠোৰ নিয়ম থকা, ধ্বনিগত সৌন্দৰ্যপূৰ্ণ আৰু ব্যাকৰণসম্মত। সাহিত্য, ধৰ্ম, দর্শন, বিজ্ঞান আদি বহু ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ গভীৰ প্রভাৱ লক্ষ্য কৰা যায়। সংস্কৃতত ৰামায়ণ, মহাভাৰত, উপনিষদ, নাটক, কাব্য, চিকিৎসাশাস্ত্ৰ আদি অসংখ্য মূল্যবান গ্ৰন্থ ৰচিত হৈছে। প্ৰথমতে সংস্কৃত ভাষা জনসাধাৰণৰ মুখৰ ভাষা হৈ থাকিলেও, পিছলৈ ধীৰে ধীৰে ই পণ্ডিত, আধ্যাত্মিক আৰু উচ্চবৰ্গীয় সমাজৰ ভাষা হিচাপে সীমাবদ্ধ হৈ পৰে। তথাপি, ভাৰতীয় সাহিত্য, সংস্কৃতি আৰু বিদ্যাচর্চাৰ এক অমূল্য ভঁৰাল হিচাপে সংস্কৃত ভাষাই নিজৰ স্থান অটুট ৰাখিছে।
Type by-Pankaj Saikia
