Chapter 5                      भारतातील सामाजिक चळवळी             


1. नर्मदा बचाओ आंदोलनाची सुरुवात कधी व कोणी केली?

उत्तर: १९८५ मध्ये मेधा पाटकर यांच्या नेतृत्वाखाली.


2. नर्मदा बचाओ आंदोलन का सुरू झाले?

उत्तर: धरण प्रकल्पामुळे विस्थापन व पर्यावरणीय हानीचा धोका निर्माण झाल्याने.


3. नर्मदा बचाओ आंदोलन आंतरराष्ट्रीय चळवळ कशी बनली?

उत्तर: भारतातील व परदेशातील हजारो कार्यकर्ते एकत्र आल्याने.


4. ऑक्टोबर १९९४ मध्ये मेधा पाटकर यांनी कोणते आंदोलन केले?

उत्तर: तीन राज्य सरकारांवर दबाव आणण्यासाठी बेमुदत धरणे आंदोलन.


5. नर्मदा बचाओ आंदोलनाने कोणत्या मागण्या मांडल्या?

उत्तर: पर्यायी ऊर्जा पद्धती, विस्थापितांचे योग्य पुनर्वसन, उपजीविकेची साधने.


6. शाश्वत विकासाचा मुद्दा ऐरणीवर कोणत्या आंदोलनामुळे आला?

उत्तर: नर्मदा बचाओ आंदोलनामुळे.


7. सामाजिक चळवळ म्हणजे काय?

उत्तर: बदल घडवण्यासाठी किंवा प्रतिरोध करण्यासाठी केलेला सामूहिक प्रयत्न.


8. सामाजिक चळवळींचे प्रकार कोणते?

उत्तर: सुधारात्मक, क्रांतिकारक, अभिव्यक्तिमूलक, सामान्य, वैकल्पिक.


9. सामाजिक चळवळींची वैशिष्ट्ये सांगा.

उत्तर: सामूहिक, नियोजित, हेतुपुरस्सर, उद्दिष्टाभिमुख.


10. सामाजिक परिवर्तन आणि सामाजिक चळवळ यांतील संबंध काय?

उत्तर: सामाजिक चळवळींमुळे सामाजिक परिवर्तन घडते.


11. स्त्री-चळवळीची सुरुवात केव्हा झाली?

उत्तर: ब्रिटिश काळात.


12. स्वातंत्र्योत्तर काळातील स्त्री-चळवळींचा केंद्रबिंदू कोणता होता?

उत्तर: स्त्रियांचे सबलीकरण व प्रश्न.


13. कामगार चळवळीचा विषय कोणाशी संबंधित आहे?

उत्तर: औद्योगिक समाजातील कामगारांचे हक्क.


14. कामगार चळवळीत कोणते घटक महत्त्वाचे ठरतात?

उत्तर: ट्रेड युनियन व नेतृत्व.


15. शेतकरी चळवळ कोणत्या प्रश्नांवर केंद्रित आहे?

उत्तर: उपजीविका, जमिनीवरील हक्क, शेतकऱ्यांच्या समस्या.


16. पर्यावरणीय चळवळ कोणत्या मुद्द्यांशी संबंधित आहे?

उत्तर: जंगल संरक्षण, जलसंपत्ती, हवामान बदल, शाश्वत विकास.


17. सामाजिक चळवळी नेहमी बदलाभिमुख असतात का?

उत्तर: होय, पण सर्व बदल सामाजिक चळवळींमुळेच होत नाहीत.


18. ग्रेटा थनबर्ग कोण आहे?

उत्तर: स्वीडनमधील तरुण पर्यावरण कार्यकर्ती.


19. ग्रेटा थनबर्गने कोणते आंदोलन सुरू केले?

उत्तर: “Fridays for Future” – हवामान बदलाविरुद्ध विद्यार्थ्यांचे आंदोलन.


20. ग्रेटा थनबर्गच्या आंदोलनाचा प्रभाव काय झाला?

उत्तर: जगभर हवामान बदलाचा मुद्दा गंभीरतेने चर्चेत आला व तरुण पिढी जागरूक झाली.


21. नर्मदा बचाओ आंदोलनाचे उद्दिष्ट व परिणाम स्पष्ट करा.

उत्तर: उद्दिष्ट: धरणामुळे होणारे विस्थापन रोखणे, योग्य पुनर्वसन, पर्यावरण संरक्षण.

परिणाम: शाश्वत विकासाचा मुद्दा पुढे आला, आंतरराष्ट्रीय पातळीवर लक्ष वेधले, सरकारवर दबाव निर्माण झाला.


22. सामाजिक चळवळींची मुख्य वैशिष्ट्ये लिहा.

उत्तर: त्या सामूहिक स्वरूपाच्या, नियोजित, हेतुपुरस्सर असतात. त्यांना विशिष्ट उद्दिष्टे व विचारप्रणाली असते.


23. सामाजिक परिवर्तन व सामाजिक चळवळ यांतील फरक सांगा.

उत्तर:  सामाजिक परिवर्तन = समाजात घडणारा सर्व प्रकारचा बदल.

सामाजिक चळवळ = बदल घडवण्यासाठीचा संघटित प्रयत्न.


24. स्त्री-चळवळींचा ऐतिहासिक आढावा द्या.

उत्तर: ब्रिटिश काळात सुरुवात (सामाजिक सुधारणा), स्वातंत्र्योत्तर काळात सबलीकरण, शिक्षण, रोजगार, समानता, कायदे इ. प्रश्न चर्चेत.


25. कामगार चळवळीचे महत्त्व स्पष्ट करा.

उत्तर: कामगारांच्या हक्कांचे रक्षण, न्याय्य वेतन, सुरक्षित कामाचे वातावरण, ट्रेड युनियनद्वारे संघटित प्रयत्न.


26. शेतकरी चळवळींच्या मागण्या लिहा.

उत्तर: जमिनीवरील हक्क, कर्जमुक्ती, योग्य भाव, सिंचन सुविधा, उपजीविकेची सुरक्षा.


27. पर्यावरणीय चळवळींची कारणे व उद्दिष्टे सांगा.

उत्तर:  कारणे: जंगलतोड, धरण प्रकल्प, प्रदूषण, हवामान बदल.

उद्दिष्टे: पर्यावरण संरक्षण, शाश्वत विकास, जल-जमीन-जंगलाचे जतन.


28. ग्रेटा थनबर्गच्या आंदोलनाचा आंतरराष्ट्रीय प्रभाव स्पष्ट करा.

उत्तर: जागतिक नेत्यांना जबाबदार धरणे, संयुक्त राष्ट्रांसारख्या मंचावर चर्चा, विद्यार्थ्यांचा जागतिक सहभाग, हवामान बदलाबद्दल धोरणे बदलण्याची गरज अधोरेखित.


29. शिल्पा बल्लाळ यांच्या ‘लकीर के इस तरफ’ या चित्रपटावर चर्चा करा.

उत्तर: विस्थापन, पर्यावरणीय हानी, लोकांच्या उपजीविकेवर परिणाम. विकासाच्या मॉडेलवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित.


30. आजच्या काळात सामाजिक चळवळी का महत्त्वाच्या आहेत?

उत्तर: कारण : महिला सबलीकरण, कामगारांचे हक्क, शेतकऱ्यांचे प्रश्न, हवामान बदल, शाश्वत विकास या सर्व मुद्द्यांवर समाजाला जागृत करून बदल घडवणे.

Answer by Dimpee Bora