Chapter- 1 चाँदनी रात
प्र.1. मराठेकालातील समाजरचना स्पष्ट करा.
उ: मराठेकालातील समाज चार मुख्य गटांमध्ये विभागलेला होता — सरदार, वतनदार, बलुतेदार आणि रयत. सरदार व वतनदार राज्यकारभार आणि संरक्षणाची जबाबदारी सांभाळत असत. बलुतेदार हे विविध व्यवसाय करणारे लोक होते, जसे की सोनार, लोहार, सुतार, कुंभार, न्हावी, धोबी इत्यादी. रयत म्हणजे शेतकरी वर्ग, जो गावाच्या अर्थव्यवस्थेचा पाया होता. या सर्व वर्गांच्या परस्पर सहकार्यामुळे समाजरचना सुसंघटित व स्थिर राहिली.
प्र.2. मराठेकालातील बलुतेदारी पद्धतीचे स्वरूप आणि उपयुक्तता समजावून सांगा.
उ: बलुतेदारी पद्धती ही गावाच्या आर्थिक व्यवस्थेचा पाया होती. गावातील बारा बलुतेदार आपल्या पारंपरिक व्यवसायातून समाजाची सेवा करत असत आणि त्यांना मोबदल्यात अन्नधान्य किंवा इतर वस्तू मिळत असत. या पद्धतीमुळे प्रत्येक व्यवसायाला समाजात स्थान मिळाले आणि गावातील सर्व लोक एकमेकांवर अवलंबून राहिले. त्यामुळे सामाजिक ऐक्य आणि परस्पर सहकार्य टिकून राहिले.
प्र.3. मराठेकालात व्यापार आणि उद्योगधंद्यांचा विकास कसा झाला, ते सांगा.
उ: मराठेकालात व्यापार मोठ्या प्रमाणावर वाढला होता. व्यापाऱ्यांची जहाजे तांबडा समुद्र आणि इराणच्या आखाताकडे जात असत. देशांतर्गत व्यापारासाठी मोठ्या बाजारपेठा आणि आठवड्याचे बाजार (कलबे) तयार झाले. कापड, लोखंडी अवजारे, साखर, मीठ, धातुकाम अशा अनेक उद्योगधंद्यांना प्रोत्साहन मिळाले. त्यामुळे महाराष्ट्र आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध झाला.
प्र.4. मराठेकालातील शिक्षणव्यवस्था कशी होती?
उ: मराठेकालात शिक्षणाची मुळे गावागावांत पसरलेली होती. वाई, नाशिक आणि पैठण या ठिकाणी शिक्षणासाठी प्रसिद्ध पाठशाळा चालत असत. प्राथमिक शिक्षण देवनागरी लिपीत आणि संस्कृत भाषेत दिले जाई. काही ठिकाणी फारशी आणि अरबी भाषाही शिकवली जाई. धार्मिक आणि व्यावहारिक शिक्षण यांचा समन्वय या काळात आढळतो.
प्र.5. मराठेकालात सण-उत्सव आणि सामाजिक जीवनाचे स्वरूप स्पष्ट करा.
उ: मराठेकालात सण, उत्सव, व्रतवैकल्ये आणि जत्रांना विशेष महत्त्व दिले जात असे. गणेशोत्सव, होळी, दिवाळी, दसरा, गुढीपाडवा असे सण मोठ्या उत्साहात साजरे केले जात. या सामाजिक कार्यक्रमांमुळे लोकांमध्ये ऐक्य वाढत असे आणि समाजात आनंदाचे वातावरण तयार होत असे. राज्यव्यवस्थेकडून या सणांना प्रोत्साहन दिले जाई.
प्र.6. मराठेकालात शहरीकरण वाढण्याची कारणे कोणती होती?
उ: मराठ्यांच्या साम्राज्यविस्तारामुळे प्रशासन, व्यापार आणि उद्योगधंदे वाढले. त्यामुळे अनेक नवी बाजारपेठा आणि व्यापारी केंद्रे तयार झाली. पुणे, सासवड, जुन्नर, कल्याण, कोल्हापूर, पैठण, अहमदनगर ही शहरे व्यापारीदृष्ट्या महत्त्वाची झाली. पेशव्यांच्या काळात पुणे राजधानी झाल्यामुळे ते मोठे शहर बनले. यामुळे शहरीकरणात वेग आला.
प्र.7. मराठ्यांच्या स्वराज्य स्थापनेचा भारतीय इतिहासावर काय परिणाम झाला?
उ: मराठ्यांनी स्वराज्याची स्थापना करून भारतात स्थानिक स्वराज्य आणि स्वतंत्र सत्तेची संकल्पना रुजवली. त्यांच्या कार्यामुळे देशात स्वाभिमान, स्वातंत्र्य आणि जनतेचा सहभाग वाढला. हा प्रवास मध्ययुगीन भारतातून आधुनिक युगाकडे जाणारा महत्त्वाचा टप्पा ठरला.
प्र.8. मराठेकालातील गावांची अर्थव्यवस्था कशी चालत असे?
उ: प्रत्येक गाव स्वयंपूर्ण असे. शेती हा मुख्य व्यवसाय होता. गावात बलुतेदार आपले पारंपरिक व्यवसाय करून सेवा पुरवत असत. बाजार आणि व्यापाराद्वारे वस्तुविनिमय होत असे. गावात पंचायतीमार्फत कारभार चालत असे. त्यामुळे गावाचे सामाजिक आणि आर्थिक जीवन स्थिर होते.
प्र.9. मराठेकालीन व्यापारावर परकीय सत्तांचा कसा परिणाम झाला?
उ: मराठेकालात इंग्रज, डच आणि पोर्तुगीज व्यापाऱ्यांचा भारतातील व्यापारावर प्रभाव वाढत होता. त्यांनी किनारपट्टीवरील व्यापारकेंद्रांवर नियंत्रण मिळवले. मराठ्यांचा सागरी व्यापार मर्यादित झाला, तरी त्यांनी आपल्या बंदरांमधून व्यापार चालू ठेवला. त्यामुळे भारताचा परकीय व्यापार कायम राहिला.
प्र.10. मराठ्यांची सत्ता संपल्यानंतर भारतात कोणते बदल झाले?
उ: मराठ्यांची सत्ता संपल्यावर इंग्रजांनी भारतावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. यामुळे राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक स्थित्यंतरे झाली. पारंपरिक उद्योगधंदे कमी झाले, पण आधुनिक शिक्षण, वाहतूक आणि प्रशासन प्रणाली सुरू झाली. भारत हळूहळू आधुनिक युगाकडे वळला.
Answer by Dimpee Bora
