Chapter-1
Social Geography
1-Mark Questions with Answers:
প্রশ্ন ১। সামাজিক কল্যাণৰ তিনিটা মূল উপাদানৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ গৃহ, স্বাস্থ্য, আৰু শিক্ষা।
প্রশ্ন ২। মানৱ উন্নয়ন কেনেকৈ জুখিব পাৰি?
উত্তৰঃ আয়ুস, শিক্ষা, আৰু আয় ব্যৱহাৰ কৰি মানৱ উন্নয়ন সূচকাংক (HDI) দ্বাৰা।
প্রশ্ন ৩। দুবিধ সামাজিক গোটৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ প্রাথমিক গোট (পৰিয়াল, বন্ধু) আৰু মাধ্যমিক গোট (সংঘ, প্রতিষ্ঠান)।
প্রশ্ন ৪। সামাজিক স্থান কি?
উত্তৰঃ সামাজিক স্থানক সামাজিক সম্পর্ক, সংস্কৃতি আৰু পৰিচয়ে গঢ় দিয়া
ভৌতিক বা প্রতীকী অঞ্চলটোক বুজায়।
প্রশ্ন ৫। ভাৰতীয় বৈচিত্র্য্যত ধৰ্মৰ এটা ভূমিকা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতত হিন্দু, ইছলাম, খ্রীষ্টান, শিখ, বৌদ্ধ, ইত্যাদি ধৰ্মৰ বাসস্থান।
প্রশ্ন ৬। সামাজিক অন্তর্ভুক্তি কি?
উত্তৰঃ সামাজিক অন্তর্ভুক্তিয়ে সকলো গোটৰ বাবে সম সুযোগ আৰু অংশগ্রহণ নিশ্চিত কৰে।
প্রশ্ন ৭। লিংগ অনুসৰি বৰ্জনৰ এটা ৰূপ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ মহিলাসকলে প্রায়ে শিক্ষা আৰু কৰ্মসংস্থাপনৰ অসমান সুবিধাৰ সম্মুখীন হয়।
প্রশ্ন ৮। সামাজিক ভূগোলৰ সমসাময়িক ধাৰা কি?
উত্তৰঃ অন্তর্ভুক্তি, বৈচিত্র্য্য, আৰু মানৱ অধিকাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব বৃদ্ধি কৰা।
প্রশ্ন ৯। সামাজিক স্থানৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ শ্ৰেণী বা জাতি অনুসৰি বিভক্ত নগৰীয়া চুবুৰী।
প্রশ্ন ১০। সামাজিক ভূগোলত এটা পন্থা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ কল্যাণমূলক পদ্ধতিয়ে গৃহ নির্মাণ, স্বাস্থ্য, আৰু শিক্ষাৰ বৈষম্যৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
2/3-Mark Questions with Answers:
প্রশ্ন ১। সামাজিক স্থানৰ মূল প্ৰকাৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃসামাজিক স্থানক মূলতঃ তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি—ভৌতিক, প্ৰতীকী আৰু ভার্চুৱেল স্থান।
ভৌতিক সামাজিক স্থান বুলিলে কৰ্মক্ষেত্ৰ, বিদ্যালয়, চুবুৰী, উদ্যান আদিক বুজায়, য’ত মানুহে মুখামুখি হৈ যোগাযোগ কৰে। প্ৰতীকী স্থান হৈছে সাংস্কৃতিক আৰু ধৰ্মীয় অৰ্থ থকা স্থান, যেনে মন্দিৰ, তীৰ্থস্থান বা সম্প্ৰদায়ৰ হল, য’ত মানুহৰ পৰিচয় আৰু সংস্কৃতি শক্তিশালী হয়। ভার্চুৱেল সামাজিক স্থান হৈছে অনলাইন মাধ্যম, যেনে ছ’চিয়েল মিডিয়া গ্ৰুপ, য’ত শাৰীৰিকভাৱে একেলগে নাথাকিলেও মানুহে সংযোগ স্থাপন কৰে।
ইয়াৰ উপৰিও সামাজিক স্থানক অন্তর্ভুক্ত আৰু একচেটিয়া স্থান হিচাপেও ভাগ কৰিব পাৰি। অন্তর্ভুক্ত স্থানসমূহ সকলোৰে বাবে মুকলি, কিন্তু একচেটিয়া স্থানসমূহত কিছু নিৰ্দিষ্ট লোকেই প্ৰৱেশ কৰিব পাৰে। এইবোৰৰ অধ্যয়নে সমাজত অন্তর্ভুক্তি আৰু পৃথকীকৰণ বুজিবলৈ সহায় কৰে।
প্রশ্ন ২। সামাজিক ভূগোলৰ সমসাময়িক ধাৰাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ সমসাময়িক সামাজিক ভূগোলে বিশ্বায়ন, প্রযুক্তিগত পৰিৱৰ্তন, আৰু নতুন সামাজিক বিষয়সমূহ প্রতিফলিত কৰে। মূল ধাৰাসমূহৰ ভিতৰত আছে: (ক) বহুসংস্কৃতিবাদ আৰু পৰিচয়ৰ ৰাজনীতিৰ অধ্যয়ন, (খ) সামাজিক ন্যায় আৰু সমতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব বৃদ্ধি, (গ) স্থানীয় সংস্কৃতিৰ ওপৰত বিশ্বায়নৰ প্রভাৱ, (ঘ) স্বাস্থ্য আৰু মহামাৰীৰ ভূগোল, আৰু (ঙ) বৈষম্যৰ মানচিত্ৰ নিৰ্মাণৰ বাবে জিআইএছ আৰু স্থানীয় পৰিসংখ্যাৰ ব্যৱহাৰ।
এই ধাৰাসমূহে জাতি, শ্রেণী, লিংগ আৰু জনগোষ্ঠীৰ মাজৰ পাৰ্থক্য কেনেকৈ একেলগে সমাজত বৈষম্য সৃষ্টি কৰে সেয়াও বুজায়। পৰিৱেশ সমস্যা আৰু জলবায়ু পৰিৱর্তনৰ প্ৰভাৱ, বিশেষকৈ দুৰ্বল লোকসকলৰ ওপৰত, সামাজিক ভূগোলৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ অংশ। ভাৰতত গ্রাম্য-নগৰীয়া প্ৰব্ৰজন, বস্তিৰ বৃদ্ধি, লিংগ বৈষম্য আৰু ডিজিটেল বিভাজন আদিও এই অধ্যয়নৰ বিষয়। অংশগ্রহণমূলক গৱেষণাৰ সৈতেও অধিক জড়িততা আছে য'ত সম্প্রদায়সমূহে জ্ঞানৰ অৱদান আগবঢ়ায়। সামগ্রিকভাৱে এই অনুশাসনে অন্তর্ভুক্তি, নীতিৰ প্ৰাসংগিকতা, আৰু সমাজৰ ক্ষমতাৰ গাঁথনিৰ সৈতে সমালোচনাত্মকভাৱে জড়িত হোৱাৰ দিশত আগবাঢ়িছে।
প্রশ্ন ৩। সামাজিক মংগলৰ ধাৰণা কি?
উত্তৰঃ সামাজিক মংগল বুলিলে ব্যক্তি আৰু সমাজে লাভ কৰা সামগ্রিক জীৱনৰ মানদণ্ডক বুজায়। ইয়াত কেৱল ধন-সম্পত্তি নহয়, স্বাস্থ্য, শিক্ষা, বাসস্থান, নিৰাপত্তা আৰু সমান সুযোগো অন্তর্ভুক্ত থাকে। অৰ্থাৎ মানুহে মর্যাদাৰে আৰু সুৰক্ষিতভাৱে জীয়াই থাকিব পাৰিছে নে নাই, সেয়াই সামাজিক মংগলৰ মূল কথা। সামাজিক মংগল কেৱল জিডিপিৰ দৰে অৰ্থনৈতিক সূচকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। ইয়াত সুখ, সন্তুষ্টি আৰু বৈষম্যৰ পৰা মুক্তিৰ বিষয়ো গুৰুত্বপূৰ্ণ। উদাহৰণস্বৰূপে, গ্ৰাম্য অঞ্চলত খাদ্য আৰু ঘৰ থাকিলেও যদি ভাল স্বাস্থ্যসেবা বা বিদ্যালয় নাথাকে, তেন্তে সামাজিক মংগল কম হয়। একেদৰে, চহৰৰ বস্তিত বাস কৰা লোকসকলে বাসস্থান আৰু অনাময় সমস্যাৰ বাবে সামাজিক মংগল কম অনুভৱ কৰে। সামাজিক মংগল এইদৰে বহুমাত্রিক আৰু ধন-সম্পত্তিৰ বাহিৰলৈ যায়। ভূগোলবিদসকলৰ বাবে সামাজিক কল্যাণৰ মানচিত্র নির্মাণে সম্পদ বিতৰণৰ বৈষম্যক উজ্জ্বল কৰি তোলে আৰু অন্তর্ভুক্ত উন্নয়নৰ বাবে নীতি পৰিকল্পনা কৰাত সহায় কৰে। এইদৰে সামাজিক মংগল বহুমুখী ধাৰণা। সামাজিক ভূগোলত ইয়াৰ অধ্যয়নে সমাজত সম্পদৰ অসম বিতৰণ বুজিবলৈ আৰু সকলোৰে বাবে উন্নয়ন পৰিকল্পনা কৰাত সহায় কৰে।
প্রশ্ন ৪। ভাৰতত ধৰ্মই বৈচিত্র্যৰ ক্ষেত্ৰত কেনেদৰে অৰিহণা যোগায়?
উত্তৰঃ ধৰ্ম ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক বৈচিত্র্যৰ এক প্রধান উৎস। এই দেশত হিন্দু, বৌদ্ধ, জৈন, শিখ ধৰ্মৰ জন্মস্থান আৰু ইয়াৰ উপৰিও ইছলাম, খ্ৰীষ্টান, জৰদস্তি, ইহুদী ধর্ম আদিও আছে। প্ৰতিটো ধৰ্মই ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক পৰিৱেশত পূজাস্থলী, উৎসৱ, আচাৰ-অনুষ্ঠান, মূল্যবোধৰ জৰিয়তে এক সুকীয়া ছাপ ৰাখিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, বহু চহৰত হিন্দু মন্দিৰ, মুছলমান মছজিদ আৰু খ্ৰীষ্টান গীর্জাসমূহ কাষে কাষে আছে, বহুত্ববাদৰ প্ৰতীক।
ধৰ্ম ভাৰতৰ বৈচিত্র্যৰ এক মুখ্য কাৰণ। ভাৰতত হিন্দু, বৌদ্ধ, জৈন আৰু শিখ ধৰ্মৰ জন্ম হৈছে আৰু ইছলাম, খ্ৰীষ্টান, জৰদস্তি, ইহুদী আদি ধৰ্মো ইয়াত পোৱা যায়। এই সকলো ধৰ্মে ভাৰতীয় সমাজ আৰু সংস্কৃতিত নিজ নিজ প্ৰভাৱ পেলাইছে। বিভিন্ন ধৰ্মৰ মন্দিৰ, মছজিদ আৰু গীৰ্জা আদিৰে ভাৰতৰ বহুত্ববাদ প্ৰকাশ পায়। দীপাৱলী, ঈদ, খ্ৰীষ্টমাছ, বৈশাখী আৰু বুদ্ধ পূৰ্ণিমাৰ দৰে উৎসৱে ধৰ্মীয় বৈচিত্র্য দেখুৱায়। খাদ্যাভ্যাস, সাজ-পোছাক আৰু সামাজিক আচাৰ-ব্যৱহাৰতো ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ থাকে। কিছুমান অঞ্চলত কিছুমান ধৰ্মৰ লোক বেছি থাকে, যেনে কাশ্মীৰত মুছলমান, কেৰালা আৰু গোৱাত খ্ৰীষ্টান, আৰু পঞ্জাৱত শিখসকল। এইদৰে ধৰ্মই ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক বহুত্বক সমৃদ্ধ কৰে, যদিও কেতিয়াবা ইয়াৰ বাবে সামাজিক উত্তেজনাও দেখা যায়।
প্রশ্ন ৫। গৌণ সামাজিক গোটবোৰ কি? উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ গৌণ গোটসমূহ হৈছে এনে গোট যিবোৰ প্ৰাথমিক গোটতকৈ ডাঙৰ আৰু অধিক আনুষ্ঠানিক। এই গোটসমূহ আৱেগিক ঘনিষ্ঠতাৰ বাবে নহয়, বৰঞ্চ কোনো বিশেষ লক্ষ্য পূৰণ কৰিবলৈ গঠন কৰা হয়। ইয়াত সদস্যসকলৰ মাজৰ সম্পৰ্ক সীমিত আৰু নিয়ম-নীতিৰ ওপৰত আধাৰিত হয়। ট্ৰেড ইউনিয়ন, ৰাজনৈতিক দল, শিক্ষানুষ্ঠান, পেছাদাৰী সংস্থা আদি গৌণ গোটৰ উদাহৰণ। ভাৰতত ছাত্ৰ সংঘ, মহিলা আত্মসহায়ক গোট আৰু সমবায় সংস্থাসমূহো গৌণ গোটৰ অন্তৰ্গত। এই গোটসমূহে সমাজত সংগঠিতভাৱে কাম কৰে আৰু বিভিন্ন সমস্যা সমাধানত সহায় কৰে। গৌণ গোটে গভীৰ ব্যক্তিগত বা আৱেগিক সম্পৰ্ক নিদিয়ে, কিন্তু সমাজৰ বিকাশ, সামাজিক গতিশীলতা আৰু সামূহিক কাম-কাজত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। এইদৰে গৌণ গোটসমূহে ব্যক্তিসকলক বহল সমাজত একত্রিত হোৱাত সহায় কৰে, সম্পদসমূহৰ সুবিধা লাভ কৰে আৰু বৈষম্যক প্রত্যাহ্বান জনায়। আধুনিক সমাজত এইবোৰ অপৰিহাৰ্য য'ত সামূহিক লক্ষ্যৰ বাবে আনুষ্ঠানিক সংগঠন আৰু আধুনিক সমাজত এই গোটসমূহ অতি প্ৰয়োজনীয়।
প্রশ্ন ৬। গৃহ নির্মাণ কেনেকৈ সামাজিক মংগলৰ সূচক?
উত্তৰঃ গৃহ নিৰ্মাণ হৈছে সামাজিক মংগলৰ অন্যতম দৃশ্যমান সূচক। ই শাৰীৰিক আশ্রয়, আৱেগিক নিৰাপত্তা, আৰু সম্প্রদায় জীৱনৰ বাবে ভেটি প্রদান কৰে। পর্যাপ্ত গৃহৰ অৰ্থ হ'ল বিশুদ্ধ খোৱাপানী, অনাময়, বায়ু চলাচল,সুবিধা। নগৰীয়া ভাৰতত দ্রুত প্ৰব্ৰজনৰ ফলত মৌলিক সুবিধাসমূহৰ অভাৱত অতিমাত্ৰা জনবহুল বস্তিসমূহৰ সৃষ্টি হৈছে, যাৰ ফলত চাকৰিৰ সুযোগৰ ওচৰত থকাৰ পিছতো মংগল হ্রাস পাইছে। গ্রাম্য অঞ্চলত গৃহৰ অৱস্থাই প্রায়ে জাতি আৰু শ্ৰেণী স্তৰক প্ৰতিফলিত কৰে, য'ত প্রান্তীয় গোটসমূহে দৰিদ্ৰ বসতিস্থলত বাস কৰে। দুখীয়া বা কুটচা ঘৰত বাস কৰাটো দৰিদ্ৰতা আৰু সামাজিক পিছপৰা অৱস্থাৰ চিন। নগৰীয়া ভাৰতত গাঁৱৰ পৰা চহৰলৈ অধিক প্ৰব্ৰজনৰ বাবে বহু লোক বস্তিত থাকিব লগা হৈছে, য’ত মৌলিক সুবিধাৰ অভাৱৰ বাবে সামাজিক মংগল কম হয়। গ্ৰাম্য অঞ্চলতো গৃহৰ অৱস্থা মানুহৰ জাতি আৰু শ্ৰেণীৰ সৈতে জড়িত দেখা যায়। চৰকাৰৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী আৱাস যোজনাৰ দৰে আঁচনিসমূহে দুখীয়া লোকক ভাল বাসগৃহ দিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। এইদৰে গৃহ নিৰ্মাণে কেৱল বাস কৰাৰ সুবিধা নহয়, বৰঞ্চ সামাজিক মৰ্যাদা আৰু জীৱনৰ মানদণ্ডৰো প্ৰতিফলন কৰে।
প্রশ্ন ৭। সামাজিক ভূগোলত এটা পদ্ধতিৰ নাম লিখা আৰু বুজাই দিয়া।
উত্তৰঃ সামাজিক ভূগোলৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ পদ্ধতি হৈছে কল্যাণমূলক পদ্ধতি। এই পদ্ধতিয়ে সমাজৰ মানুহে জীৱনৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সুবিধাসমূহ কিমান সমানভাৱে লাভ কৰিছে সেয়া অধ্যয়ন কৰে।
কল্যাণমূলক পদ্ধতিত গৃহ নিৰ্মাণ, স্বাস্থ্য সেৱা, শিক্ষা, বিশুদ্ধ পানী আৰু অনাময় ব্যৱস্থাৰ বিতৰণৰ ওপৰত বিশেষ গুৰুত্ব দিয়া হয়। ই দেখুৱায় যে উন্নয়নৰ সুবিধা সকলো অঞ্চল আৰু সকলো গোটে সমানভাৱে নাপায়। কিছুমান গোটে উন্নয়নৰ অধিক সুবিধা পায়, আন কিছুমান গোট পিছপৰি থাকে।
উদাহৰণস্বৰূপে,
ডাঙৰ চহৰৰ বস্তি অঞ্চলত বহু লোকৰ ঘৰ ভাল নহয় আৰু বিশুদ্ধ পানী বা শৌচালয়ৰ সুবিধা নাথাকে। ইয়াৰ ফলত সেই লোকসকলৰ জীৱনৰ মানদণ্ড নিম্ন হৈ থাকে। এই পদ্ধতিয়ে এই অসমতাসমূহ স্পষ্ট কৰি তোলে। কল্যাণমূলক ভূগোল মানৱ মংগল, সামাজিক সমতা আৰু ন্যায়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। ইয়াত চৰকাৰ আৰু বিভিন্ন প্ৰতিষ্ঠানে কেনেকৈ এই বৈষম্য কমাব পাৰে, সেয়াও আলোচনা কৰা হয়। এই পদ্ধতিয়ে বুজায় যে কোনো স্থান একে ধৰণৰ নহয়; বিভিন্ন স্থানত আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থা বেলেগ বেলেগ হয়।
ভাৰতত গ্ৰাম্য স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰ, বিদ্যালয়ৰ সুলভতা, গৃহ নিৰ্মাণ আঁচনি আদিৰ অধ্যয়ন কৰিবলৈ কল্যাণমূলক পদ্ধতি বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এইদৰে এই পদ্ধতিয়ে সমাজৰ বৈষম্য হ্ৰাস কৰি সকলোৰে বাবে সমান আৰু সৰ্বাংগীণ উন্নয়ন সাধনত সহায় কৰে।
প্রশ্ন ৮। মানৱ উন্নয়ন কি?
উত্তৰঃ মানৱ উন্নয়ন হৈছে অর্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ বাহিৰলৈ যোৱা অগ্ৰগতিৰ মূল্যায়নৰ এক সামগ্রিক পদ্ধতি। ১৯৯০ চনত ইউএনডিপিয়ে প্ৰৱৰ্তন কৰা এই ছবিখনে মানুহৰ পছন্দ আৰু অৰ্থপূর্ণ জীৱন যাপনৰ স্বাধীনতা সম্প্ৰসাৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। মানৱ উন্নয়নে কেৱল আয়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব নিদিয়ে। ই মানুহৰ স্বাস্থ্য, শিক্ষা আৰু জীৱনৰ মানদণ্ডক গুৰুত্ব দিয়ে। ইয়াৰ মূল দিশ তিনিটা হ’ল—ভাল স্বাস্থ্য আৰু দীঘলীয়া জীৱন, শিক্ষা আৰু জ্ঞান লাভৰ সুযোগ, আৰু সম্মানজনক জীৱন যাপনৰ বাবে পৰ্যাপ্ত আয়।
উদাহৰণস্বৰূপে,
কেৰালা ৰাজ্যত স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষাৰ সুবিধা ভাল হোৱাৰ বাবে মানৱ উন্নয়নৰ মান উচ্চ। আনফালে, কেৱল আয় বেছি থাকিলেও যদি শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যৰ সুবিধা কম হয়, তেন্তে মানৱ উন্নয়ন কম হয়। এই পন্থাই বিশ্ব আৰু ভাৰতীয় উন্নয়নৰ বিতৰ্কক ৰূপান্তৰিত কৰি জনকেন্দ্ৰিক নীতিৰ প্রতি মনোযোগ স্থানান্তৰিত কৰিছে। এইদৰে মানৱ উন্নয়নে সমাজসমূহৰ জীৱনৰ মানদণ্ড আৰু সর্বাংগীণতা জুখিবলৈ এক বিস্তৃত কাঠামো প্রদান কৰে।
প্রশ্ন ৯। সামাজিক অন্তর্ভুক্তি কি?
উত্তৰঃ সামাজিক অন্তর্ভুক্তিৰ অৰ্থ হ'ল সমাজৰ সকলো ব্যক্তি আৰু গোটৰ বাবে সম অংশগ্রহণ আৰু সুযোগ নিশ্চিত কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াৰ লগত জড়িত হৈ আছে প্রান্তীয় সম্প্রদায়সমূহক শিক্ষা, স্বাস্থ্য, গৃহ আৰু নিয়োগ লাভ কৰাত বাধা দিয়া বাধাসমূহ আঁতৰোৱা। সামাজিক অন্তর্ভুক্তিৰ লক্ষ্য হৈছে পিছপৰা আৰু বঞ্চিত গোটসমূহৰ সমস্যাসমূহ দূৰ কৰা। উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰতত অনুসূচিত জাতি, অনুসূচিত জনজাতি আৰু অন্যান্য পিছপৰা শ্ৰেণীৰ বাবে সংৰক্ষণ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হৈছে, যাতে তেওঁলোকে শিক্ষা আৰু চাকৰিৰ সমান সুযোগ লাভ কৰে। ইয়াত মহিলা, সংখ্যালঘু আৰু বিশেষভাৱে সক্ষম ব্যক্তিৰ অধিকাৰো স্বীকাৰ কৰা হয়। ভৌগোলিক দৃষ্টিত অন্তর্ভুক্ত স্থান বুলিলে সেইবোৰ স্থানক কোৱা হয়, য’ত বিদ্যালয়, স্বাস্থ্য সেৱা আৰু অন্যান্য সুবিধা সকলোৰে বাবে সহজলভ্য হয়। এইদৰে সামাজিক অন্তর্ভুক্তিয়ে সমাজত সমতা, ন্যায় আৰু সামগ্ৰিক বিকাশ নিশ্চিত কৰে। এইদৰে সামাজিক অন্তর্ভুক্তি সমতাপূর্ণ বিকাশ আৰু সামাজিক কল্যাণৰ মূল শিলাস্তম্ভ।
প্রশ্ন ১০। সামাজিক ভূগোল কি?
উত্তৰঃ সামাজিক ভূগোল হৈছে মানৱ ভূগোলৰ এটা উপক্ষেত্ৰ যিয়ে সমাজৰ স্থানীয় প্রেক্ষাপটত অধ্যয়নৰ সৈতে জড়িত। ইয়াত সামাজিক প্রক্রিয়া, গঠন আৰু সম্পর্কসমূহে ভৌতিক আৰু মানৱীয় স্থানসমূহে কেনেকৈ গঢ় দিয়ে , সেই বিষয়ে অন্বেষণ কৰে। সামাজিক ভূগোলে জাতি, শ্ৰেণী, ধৰ্ম, লিংগ আদি সামাজিক পাৰ্থক্য কেনেকৈ গাঁও, চহৰ আৰু চুবুৰীৰ গঠনত প্ৰতিফলিত হয় সেয়া বুজায়।
উদাহৰণস্বৰূপে,
কিছুমান অঞ্চলত জাতিভিত্তিক বসতি বা বস্তিৰ সৃষ্টি হোৱা দেখা যায়। ইয়াত স্বাস্থ্য, গৃহ নিৰ্মাণ, দৰিদ্ৰতা, সামাজিক ন্যায় আদি বিষয়ো অধ্যয়ন কৰা হয়। ইয়াৰ উপৰিও জাতি, শ্রেণী, জাতি, ধর্ম আদি পৰিচয়সমূহ ভৌগোলিকভাৱে কেনেকৈ প্ৰকাশ কৰা হয়, সেই বিষয়েও সমালোচনাত্মকভাৱে পৰীক্ষা কৰা হৈছে। এইদৰে সমাজ আৰু স্থান কেনেকৈ অবিচ্ছেদ্য, পাৰস্পৰিকভাৱে শক্তিশালী আৰু সদায় বিকশিত হৈ আছে, সেই কথা বুজিবলৈ সামাজিক ভূগোলে এক গুৰুত্বপূর্ণ কাঠামো প্রদান কৰে।
Long Questions Answers:
প্রশ্ন ১। সামাজিক স্থানৰ ধাৰণাটো ব্যাখ্যা কৰা। সামাজিক পাৰস্পৰিক ক্রিয়া-কলাপ আৰু সাংস্কৃতিক পৰিচয়ে সামাজিক স্থানসমূহ কেনেকৈ গঢ় দিয়ে?
উত্তৰঃ সামাজিক স্থান সামাজিক ভূগোলৰ এক মূল ধাৰণা। ইয়াৰ দ্বাৰা এনে স্থানক বুজোৱা হয় যিবোৰ কেৱল শাৰীৰিক নহয়, সামাজিকভাৱে পাৰস্পৰিক ক্রিয়া-কলাপ, অনুশীলন আৰু অৰ্থৰ জৰিয়তে গঢ় লৈ উঠে। বিমূর্ত ভৌগোলিক স্থানৰ দৰে নহয়, সামাজিক স্থানক জীৱিত, অভিজ্ঞতা আৰু প্রতিদ্বন্দ্বিতা কৰা হয়।
সামাজিক স্থানৰ ধাৰণা
ফৰাচী সমাজবিজ্ঞানী হেনৰী লেফেভ্রেই সামাজিক স্থানক "এটা সামাজিক উৎপাদন” বুলি সংজ্ঞায়িত কৰিছিল। ইয়াক মানুহৰ কাৰ্যকলাপ, সম্পর্ক, পৰিচয়ৰ দ্বাৰা গঢ় দিয়া হয়।
উদাহৰণ: গাঁৱৰ চৌহদ কেৱল মুকলি ঠাই নহয় বৰঞ্চ সামাজিক সভা, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, ক্ষমতাৰ আলোচনাৰ স্থান।
সামাজিক পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া-কলাপ আৰু সামাজিক স্থানঃ
মানুহৰ দৈনন্দিন ক্ৰিয়া-কলাপে স্থানৰ স্বৰূপ নিৰ্ধাৰণ কৰে।
• গাঁৱত জাতিভিত্তিক বসতি বা চহৰত গেটযুক্ত কলনী সামাজিক সম্পৰ্কক দেখুৱায়।
• বজাৰ, শিল্পাঞ্চল আদি অর্থনৈতিক ক্ৰিয়া-কলাপৰ ফলত গঢ় লৈ উঠে।
• ৰেলী, ভোটদান, প্ৰতিবাদে ৰাজনৈতিক স্থান সৃষ্টি কৰে।
• ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ দৰে অনলাইন মাধ্যমেও নতুন সামাজিক (ভাৰ্চুৱেল) স্থান গঢ়ে।
সাংস্কৃতিক পৰিচয় আৰু সামাজিক স্থানঃ
সংস্কৃতি আৰু পৰিচয়ে স্থানক শক্তিশালীভাৱে প্ৰভাৱিত কৰে।
• ধৰ্মৰ ভিত্তিত মন্দিৰ, মছজিদ, গীৰ্জা চুবুৰী গঢ়ে।
• জাতিগত আৰু ভাষিক গোটসমূহে একেলগে বাস কৰি নিজৰ পৰিচয় ৰক্ষা কৰে।
• কিছুমান স্থান পুৰুষ বা মহিলা প্ৰধান বুলি ধৰা হয়, যাৰ ফলত অংশগ্ৰহণত পাৰ্থক্য দেখা যায়।
অন্তর্ভুক্ত আৰু একচেটিয়া স্থানঃ
• অন্তর্ভুক্ত স্থানঃ বিদ্যালয়, ৰাজহুৱা উদ্যান, কমিউনিটি হল—সকলোৰে বাবে মুকলি।
• একচেটিয়া স্থানঃ গেটযুক্ত কলনী, জাতিভিত্তিক বসতি—কিছুমান লোকক বাদ দিয়ে।
ইয়াৰ দ্বাৰা সামাজিক বৈষম্যসমূহ কেনেকৈ স্থানীয়ভাৱে খোদিত কৰা হয় সেই কথা উন্মোচিত হয়। সামাজিক স্থানসমূহ অধ্যয়ন কৰি ভূগোলবিদসকলে অন্তর্ভুক্তি, বৰ্জন আৰু বৈচিত্র্যক বুজি পায়, যাৰ ফলত সমতাপূর্ণ সমাজৰ পৰিকল্পনাৰ বাবে ই অতি প্রয়োজনীয়।
প্রশ্ন ২। ভাৰতত আঞ্চলিক পৰিচয় আৰু বৈচিত্র্যৰ প্ৰসাৰৰ ক্ষেত্ৰত ভাষা আৰু জাতি-জনগোষ্ঠীৰ ভূমিকা পৰীক্ষা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতত আঞ্চলিক পৰিচয় আৰু বৈচিত্র্য গঢ় লোৱাত ভাষা আৰু জাতি-জনগোষ্ঠীৰ ভূমিকা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। ভাৰতত ভাষা আৰু জাতিগত দিশত বিশ্বৰ ভিতৰত অন্যতম বৈচিত্র্যপূর্ণ দেশ। ইয়াত ২২টা অনুসূচিত ভাষা আৰু বহুতো উপভাষা আছে। ইয়াৰ লগতে শ শতাধিক জাতি-জনগোষ্ঠী আছে, যিবোৰে নিজৰ নিজস্ব সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আৰু জীৱনধাৰা সংৰক্ষণ কৰি আহিছে। ভাষা আৰু জাতি-জনগোষ্ঠী একেলগে ঐক্য আৰু বৈচিত্র্য দুয়োটাকে প্ৰসাৰিত কৰাত অতি প্রয়োজনীয়।
ভাষাৰ ভূমিকা---
ভাষাই মানুহৰ আঞ্চলিক পৰিচয় গঢ়ে। মানুহে নিজৰ মাতৃভাষাৰ প্ৰতি গৌৰৱ অনুভৱ কৰে, যিয়ে আঞ্চলিক চেতনাক শক্তিশালী কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, তামিলনাডুত তামিল ভাষাই এক শক্তিশালী আঞ্চলিক পৰিচয় সৃষ্টি কৰিছে। ১৯৫৬ চনৰ ৰাজ্য পুনর্গঠন আইনৰ জৰিয়তে ভাৰতৰ বহু ৰাজ্য ভাষাৰ ভিত্তিত গঠন কৰা হয়, যেনে অন্ধ্ৰপ্ৰদেশ (তেলেগু), মহাৰাষ্ট্ৰ (মাৰাঠী), গুজৰাট (গুজৰাটী)।
ভাষাই সাহিত্য, চিনেমা, সংবাদ মাধ্যম আদিৰ জৰিয়তে আঞ্চলিক সংস্কৃতিক আগবঢ়ায়। বিভিন্ন ভাষিক পৰিয়ালৰ সহাৱস্থানে ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক বৈচিত্র্য বৃদ্ধি কৰিছে।
জাতি-জনগোষ্ঠীৰ ভূমিকা---
ভাৰতত বহু জাতি-জনগোষ্ঠী আছে, যেনে নগা, মিজো, সন্থাল, ভীল, গণ্ড আদি। এই জনগোষ্ঠীসমূহে নিজৰ সুকীয়া ৰীতি-নীতি, খাদ্যাভ্যাস, সাজ-পোছাক আৰু উৎসৱ সংৰক্ষণ কৰি ৰাখিছে।
জাতিগত পৰিচয়ে মানুহৰ মাজত একতাৰ অনুভূতি গঢ়ে আৰু আঞ্চলিক সংহতি বৃদ্ধি কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, নাগালেণ্ডৰ জাতিগত পৰিচয়ে ৰাজ্যখনৰ সাংস্কৃতিক স্বৰূপ গঢ় দিয়ে।
কেতিয়াবা জাতিগত পৰিচয়ৰ পৰা স্বায়ত্তশাসন বা স্বীকৃতিৰ দাবীও উঠে, যেনে অসমৰ বড়ো আন্দোলন বা পশ্চিমবংগত গোর্খালেণ্ড আন্দোলন।
ভাষা আৰু জাতিগততাৰ মিলিত প্ৰভাৱ---
উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলত ভাষা আৰু জাতিগত পৰিচয় একেলগে আঞ্চলিক গৌৰৱ আৰু বৈচিত্র্য বৃদ্ধি কৰিছে। দক্ষিণ ভাৰতত ভাষাই শক্তিশালী আঞ্চলিক সংস্কৃতি গঢ়ি তুলিছে। নগৰীয়া ভাৰতত বিভিন্ন ভাষা আৰু জনগোষ্ঠীৰ লোক একেলগে বাস কৰা চুবুৰী দেখা যায়, য’ত বহুত্ববাদৰ প্ৰমাণ মিলে।
প্রত্যাহ্বান---
যদিও ভাষা আৰু জাতি-জনগোষ্ঠীয়ে বৈচিত্র্য বৃদ্ধি কৰে, কেতিয়াবা ইয়াৰ পৰা সংঘাতো সৃষ্টি হয়। সেয়ে আঞ্চলিক পৰিচয় আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্যৰ মাজত ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰাটো অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ।
ভাষা আৰু জাতিগততা আঞ্চলিক পৰিচয়ৰ শক্তিশালী চিহ্নিতকাৰী, ভাৰতৰ বৈচিত্র্যক সমৃদ্ধ কৰাৰ লগতে মাজে মাজে প্রত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি কৰে। ইহঁতে সাংস্কৃতিক গৌৰৱ, সাহিত্য, আৰু সংহতিক প্ৰসাৰিত কৰে যদিও অন্তর্ভুক্ত নীতিৰ সৈতে ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰিব লাগিব।
প্রশ্ন ৩। ভাৰতৰ পৰা উপযুক্ত উদাহৰণৰ সৈতে বিভিন্ন ধৰণৰ সামাজিক স্থানৰ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ সামাজিক স্থান হৈছে সামাজিক ভূগোলৰ এটা ধাৰণা যিয়ে মানুহৰ পাৰস্পৰিক ক্রিয়া-কলাপ, সাংস্কৃতিক পদ্ধতি, আৰু সামাজিক সম্পৰ্কৰ দ্বাৰা গঠিত অঞ্চলসমূহক বুজায়। যিবোৰ মানুহৰ দৈনন্দিন জীৱন, পাৰস্পৰিক সম্পর্ক, সংস্কৃতি আৰু সামাজিক আচৰণৰ দ্বাৰা গঠিত হয়। সামাজিক স্থান কেৱল মাটি বা ঘৰ-মাকান নহয়, বৰঞ্চ সমাজে যি স্থানত বাস কৰে, অনুভৱ কৰে আৰু ব্যৱহাৰ কৰে সেই স্থান। বিখ্যাত চিন্তাবিদ হেনৰী লেফেভেই কৈছিল যে সামাজিক স্থান “সামাজিকভাৱে সৃষ্টি হোৱা” — অৰ্থাৎ সমাজ, ক্ষমতা, পৰিচয় আৰু সম্পৰ্কৰ ফলত এই স্থান গঢ় লৈ উঠে। সমাজত বিভিন্ন ধৰণৰ সামাজিক স্থান দেখা যায়, যিবোৰৰ কাৰ্য্য, প্ৰৱেশাধিকাৰ আৰু সামাজিক অৰ্থ ভিন্ন।
সামাজিক স্থানৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰঃ
১) শাৰীৰিক সামাজিক স্থান
এইবোৰ হৈছে সেই স্থান য’ত মানুহে দৈনন্দিন জীৱনত সোজাসুজি মিলিত হয়।
উদাহৰণঃ গাঁও, চুবুৰী, বিদ্যালয়, বজাৰ, মন্দিৰ, মছজিদ, কাৰ্যালয় আদি।
ভাৰতীয় গাঁৱৰ চৌপাল সামাজিক আলোচনা, সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ আৰু সাংস্কৃতিক কাৰ্যকলাপৰ গুৰুত্বপূর্ণ কেন্দ্ৰ।
২) সাংস্কৃতিক বা প্ৰতীকী সামাজিক স্থান
এই স্থানসমূহৰ বিশেষ ধর্মীয়, ঐতিহাসিক বা সাংস্কৃতিক অৰ্থ থাকে।
উদাহৰণঃ
• বাৰাণসীৰ ঘাট হিন্দুসকলৰ বাবে পবিত্ৰ আৰু আধ্যাত্মিক স্থান।
• অমৃতসৰৰ সোণালী মন্দিৰ শিখ ধৰ্মৰ একতা আৰু ভক্তিৰ প্ৰতীক।
৩) অন্তর্ভুক্ত সামাজিক স্থান
এই স্থানসমূহ সকলো মানুহৰ বাবে মুকলি আৰু সমান প্ৰৱেশাধিকাৰযুক্ত।
উদাহৰণঃ ৰাজহুৱা উদ্যান, চৰকাৰী বিদ্যালয়, কমিউনিটি হল আদি।
এইবোৰে জাতি, ধৰ্ম বা শ্ৰেণী নিৰ্বিশেষে মানুহক একেলগে মিলিত হ’বলৈ সহায় কৰে।
৪) একচেটিয়া সামাজিক স্থান
এই স্থানসমূহত সকলোৰে প্ৰৱেশ অনুমোদিত নহয়। সদস্যপদ, আয় বা পৰিচয়ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি প্ৰৱেশ সীমিত কৰা হয়।
উদাহৰণঃ
• গেটযুক্ত উপনিবেশ
• কিছুমান জাতিভিত্তিক গাঁও
এইবোৰে বাহিৰৰ লোকৰ সৈতে সামাজিক যোগাযোগ কমাই দিয়ে।
৫) ভাৰ্চুৱেল সামাজিক স্থান
ইণ্টাৰনেট আৰু ডিজিটেল মাধ্যমৰ জৰিয়তে গঢ় লৈ উঠা সামাজিক স্থান।
উদাহৰণঃ হোৱাটছএপ গ্ৰুপ, ফেচবুক কমিউনিটি, অনলাইন আন্দোলন।
২০২০–২১ চনৰ কৃষক আন্দোলনত সামাজিক মাধ্যমৰ ব্যাপক ব্যৱহাৰ দেখা গৈছিল।
৬) জাতিগত আৰু ভাষিক সামাজিক স্থান
জাতি বা ভাষাৰ ভিত্তিত গঠিত সামাজিক স্থান।
উদাহৰণঃ
• জনজাতীয় গাঁও
• বেংগালুৰু বা দিল্লীত ভাষাভিত্তিক চুবুৰী
এই স্থানসমূহে নিজৰ সংস্কৃতি আৰু পৰিচয় সংৰক্ষণ কৰে।
৭) লিংগভিত্তিক সামাজিক স্থান
লিংগভূমিকা অনুসাৰে ব্যৱহৃত স্থান।
উদাহৰণঃ
• বহু গাঁৱত চাহ দোকান বা পঞ্চায়ত স্থান পুৰুষপ্ৰধান
• পাকঘৰ আৰু ঘৰৰ চোতাল সাধাৰণতে মহিলাৰ স্থান হিচাপে ধৰা হয়
চহৰত মহিলাৰ সুৰক্ষাৰ সমস্যা থাকিলে আন্ধাৰৰ পিছত ৰাজহুৱা স্থান ব্যৱহাৰত বাধা আহে।
ভাৰতৰ কিছুমান বাস্তৱ উদাহৰণ
• দিল্লীঃ পুৰণি দিল্লীত হিন্দু, মুছলমান আৰু জৈন সম্প্ৰদায়ে সুকীয়া সামাজিক স্থান বজাই ৰাখিছে।
• মুম্বাইঃ দক্ষিণ মুম্বাইৰ বিলাসী এলাকা আৰু ধৰাৱীৰ বস্তিৰ মাজত তীব্ৰ বৈষম্য দেখা যায়।
• উত্তৰ-পূব ভাৰতঃ জনজাতীয় গাঁওসমূহ বংশ আৰু আত্মীয়তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠিত।
• ৰাজস্থানঃ জাতিভিত্তিক চুবুৰীয়ে সামাজিক স্তৰবৃত্ত প্ৰদৰ্শন কৰে।
সামাজিক স্থান কেতিয়াও নিৰপেক্ষ নহয়। ই ক্ষমতা, অন্তর্ভুক্তি, বর্জন আৰু পৰিচয় প্ৰতিফলিত কৰে। সামাজিক স্থানৰ অধ্যয়নে আমাক বুজিবলৈ সহায় কৰে যে সমাজ কেনেকৈ স্থানৰ জৰিয়তে সংগঠিত হয়। ভাৰতীয় উদাহৰণসমূহে দেখুৱায় যে সামাজিক স্থান দৈনন্দিন জীৱনৰ সৈতে গভীৰভাৱে জড়িত। সেয়ে সামাজিক স্থানৰ অধ্যয়ন সমতা, অন্তর্ভুক্তি আৰু উন্নত পৰিকল্পনাৰ বাবে অতি গুৰুত্বপূর্ণ।
প্রশ্ন ৪। জীৱনৰ মানদণ্ড নিৰ্ণয় কৰাত গৃহ নির্মাণ, স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষাৰ মাজৰ আন্তঃসম্পর্ক পৰীক্ষা কৰা।
উত্তৰঃ জীৱনৰ মানদণ্ড কেৱল আয়ৰ দ্বাৰাই নহয়, গৃহ, স্বাস্থ্য, শিক্ষাৰ দৰে মৌলিক
প্রয়োজনীয়তাসমূহৰ সুবিধাৰ দ্বাৰাও নিৰ্ধাৰিত হয়। এই তিনিটা সামাজিক মংগলৰ আন্তঃসংলগ্ন স্তম্ভ। এটা মাত্রাত দুর্বল প্রদর্শনে আনবোৰ মাত্ৰাত নেতিবাচক প্রভাৱ পেলায়, যাৰ ফলত দৰিদ্ৰতা আৰু বৈষম্যৰ চক্ৰৰ সৃষ্টি হয়। সামাজিক ভূগোলত এই কাৰকসমূহে কেনেকৈ স্থানীয়ভাবে ছেদ কৰে আৰু ভিন্ন হয় সেই বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে।
১) গৃহ নিৰ্মাণ আৰু স্বাস্থ্যৰ সম্পৰ্ক
বাসগৃহৰ অৱস্থাই মানুহৰ স্বাস্থ্যৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়।
• কুটচা ঘৰ, বস্তি বা অতিভিৰ থকা অঞ্চলত বসবাস কৰিলে ৰোগ সহজে বিয়পে।
• পৰিষ্কাৰ পানী, নিকাশী ব্যৱস্থা আৰু বায়ু চলাচল নাথাকিলে যক্ষ্মা, ডায়েৰিয়া, কলেৰা, মেলেৰিয়া আদি ৰোগ বৃদ্ধি পায়।
উদাহৰণঃ মুম্বাইৰ ধৰাৱী বস্তিত বহু মানুহে সৰু আৰু অনাময় বাসগৃহত বাস কৰে, যাৰ ফলত ৰোগৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বেছি দেখা যায়।
২) গৃহ নিৰ্মাণ আৰু শিক্ষাৰ সম্পৰ্ক
ভাল আৰু স্থিৰ বাসগৃহে শিশুৰ শিক্ষাৰ বাবে অনুকূল পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰে।
• গৃহহীনতা বা সঘনাই ঠাই সলনি কৰিলে শিশুৰ বিদ্যালয়ীয়া শিক্ষা বিঘ্নিত হয়।
• বস্তিত বিদ্যুৎ, অধ্যয়ন স্থান আৰু নীৰৱ পৰিৱেশ নাথাকিলে পঢ়া-শুনাত সমস্যা হয়।
উদাহৰণঃ দিল্লীৰ বহু প্ৰব্ৰজিত শ্রমিকৰ সন্তান স্থায়ী বাসগৃহ নথকাৰ বাবে বিদ্যালয় এৰি দিবলৈ বাধ্য হয়।
৩) স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষাৰ সম্পৰ্ক
স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষা একে-অপৰক শক্তিশালী কৰে।
• দুৰ্বল স্বাস্থ্য থাকিলে বিদ্যালয়ত নিয়মীয়া উপস্থিতি নাথাকে আৰু শিকাৰ ক্ষমতা হ্ৰাস পায়।
• পুষ্টিহীনতাৰ ফলত শিশুৰ শাৰীৰিক আৰু মানসিক বিকাশ বাধাগ্ৰস্ত হয়।
আনহাতে শিক্ষাই স্বাস্থ্য সচেতনতা বৃদ্ধি কৰে, পৰিষ্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতা, টীকাকৰণ আৰু স্বাস্থ্যসেৱাৰ ব্যৱহাৰ উন্নত কৰে।
উদাহৰণঃ কেৰালাত উচ্চ সাক্ষৰতাৰ বাবে মাতৃ আৰু শিশুৰ স্বাস্থ্যৰ মান বহুত উন্নত।
৪) গৃহ, স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষাৰ একেলগীয়া প্ৰভাৱ
এই তিনিটা উপাদান একেলগে জীৱনৰ মানদণ্ড গঢ় দিয়ে।
• দুৰ্বল গৃহ + দুৰ্বল স্বাস্থ্য + নিম্ন শিক্ষা = দৰিদ্ৰতাৰ চক্ৰ
• উন্নত গৃহ + ভাল স্বাস্থ্য + ভাল শিক্ষা = উন্নয়নৰ ইতিবাচক চক্ৰ
উদাহৰণস্বৰূপে, ভাল শিক্ষাই পৰিষ্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতাৰ জ্ঞান দিয়ে, ভাল গৃহই ৰোগ হ্ৰাস কৰে, আৰু সুস্থ শিশুৱে নিয়মীয়াকৈ বিদ্যালয়লৈ যাব পাৰে।
৫) ভাৰতৰ আঞ্চলিক চিত্ৰ
• কেৰালা: উচ্চ শিক্ষা, উন্নত স্বাস্থ্যসেৱা আৰু ভাল বাসগৃহৰ বাবে জীৱনৰ মানদণ্ড উন্নত।
• বিহাৰ: দুৰ্বল শিক্ষা আৰু গৃহ নিৰ্মাণৰ বাবে স্বাস্থ্যৰ অৱস্থা পিছপৰা।
• নগৰীয়া বস্তি: দুৰ্বল গৃহ, সীমিত স্বাস্থ্যসেৱা আৰু কম শিক্ষাৰ সুযোগে বহু লোকক দৰিদ্ৰতাৰ চক্ৰত আবদ্ধ কৰি ৰাখে।
গৃহ নিৰ্মাণ, স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষা — এই তিনিটা জীৱনৰ মানদণ্ডৰ অবিচ্ছেদ্য স্তম্ভ। এটাৰ অৱনতি হ’লে আনবোৰো প্ৰভাৱিত হয়। কেৰালাৰ দৰে অঞ্চলত শক্তিশালী আন্তঃসম্পৰ্কে উন্নয়নৰ পথ মুকলি কৰিছে, আনহাতে বস্তি বা পিছপৰা ৰাজ্যত এই আন্তঃসম্পৰ্ক দুৰ্বল হোৱাত দৰিদ্ৰতা স্থায়ী হৈ আছে। সেয়ে জীৱনৰ মান উন্নত কৰিবলৈ সংহত আৰু লক্ষ্যভিত্তিক নীতি অতি প্ৰয়োজনীয়।
প্রশ্ন ৫। বিশ্বায়ন, প্রযুক্তি, আৰু পৰিচয় ৰাজনীতিৰ প্ৰেক্ষাপটত সামাজিক ভূগোলৰ সমসাময়িক ধাৰাসমূহৰ মূল্যায়ন কৰা।
উত্তৰঃ আজিৰ সামাজিক ভূগোল দ্রুত বিশ্বায়ন, প্রযুক্তিগত পৰিৱৰ্তন, পৰিচয়ভিত্তিক ৰাজনীতিৰ উত্থানে গঢ় লৈ উঠিছে। সমসাময়িক ধাৰাসমূহে জনসংখ্যা আৰু কল্যাণৰ ওপৰত পৰম্পৰাগত মনোনিৱেশৰ পৰা বৈষম্য, প্রব্রজন, লিংগ, জাতিগততা, আৰু ডিজিটেল স্থানৰ দৰে জটিল বিষয়লৈ পৰিৱৰ্তন প্রতিফলিত কৰে।
১) বিশ্বায়ন আৰু সামাজিক ভূগোল
বিশ্বায়নে অৰ্থনীতি আৰু চহৰসমূহক আন্তঃসংযোগ কৰিছে, কিন্তু একে সময়তে বৈষম্যও বৃদ্ধি কৰিছে।
চহৰসমূহত বিলাসী উপনিবেশ আৰু বস্তি একে অঞ্চলতে দেখা যায়।
বিশ্বায়নে বহুসংস্কৃতিৰ স্থান গঢ়িছে, নতুন ব্যৱসায় আৰু প্ৰযুক্তি কেন্দ্ৰ সৃষ্টি কৰিছে।
উদাহৰণঃ বেংগালুৰুৰ IT হাবসমূহে বিশ্বায়িত কৰ্মসংস্কৃতি আনিছে, কিন্তু গৃহ আৰু বসবাসৰ বৈষম্য বৃদ্ধি কৰিছে।
২) প্ৰযুক্তি আৰু সামাজিক ভূগোল
জিআইএছ আৰু ৰিম'ট চেন্সিঙে গৃহ নির্মাণ, স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষাৰ বৈষম্যৰ নিখুঁত মেপিংৰ অনুমতি দিয়ে। ডিজিটেল স্থান (ছ'চিয়েল মিডিয়া, অনলাইন কমিউনিটি) নতুন "ছ'চিয়েল স্পেচ'ত পৰিণত হৈছে। উদাহৰণ: মহিলাৰ অধিকাৰৰ বাবে অনলাইন সক্রিয়তাই (যেনে, ভাৰতত Metoo) প্রযুক্তিয়ে অন্তর্ভুক্তি আৰু বৰ্জনক কেনেকৈ পুনৰ গঢ় দিয়ে সেই কথা প্রতিফলিত কৰে।
৩) পৰিচয় ৰাজনীতি আৰু বৈচিত্র্য
জাতি, ধৰ্ম, ভাষা, আৰু জাতিগত পৰিচয়ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আন্দোলন আৰু দাবী বৃদ্ধি পাইছে।
পৰিচয়ৰ ৰাজনীতি চুবুৰী আৰু নিৰ্বাচনী অঞ্চলক গঢ়ি তোলে।
উদাহৰণঃ দলিত আন্দোলন উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ স্বায়ত্তশাসন দাবী
তামিলনাডুত ভাষাভিত্তিক প্ৰতিবাদ
৪) আন্তঃবিভাজনীয়তা
জাতি, শ্রেণী, লিংগ আৰু জনগোষ্ঠী ভিত্তিক বৈষম্য সমাজত স্তৰ সৃষ্টি কৰে।
উদাহৰণঃ জনজাতীয় মহিলাসকলে লিংগ আৰু জাতি দুয়োটাৰ বাবে বঞ্চনাৰ সন্মুখীন হয়।
৫) বিশ্বব্যাপী বিষয় আৰু সামাজিক ভূগোল
জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, মহামাৰী, স্থানচ্যুতি ইত্যাদি সামাজিক ভূগোলৰ ক্ষেত্ৰত কেন্দ্ৰীয়।
উদাহৰণঃ কোভিড-১৯য়ে ভাৰতত প্ৰব্ৰজিত শ্রমিকৰ দুৰ্বলতা দেখুৱালে।
৬) নীতি আৰু প্ৰয়োগ
সমসাময়িক সামাজিক ভূগোল অন্তর্ভুক্ত নগৰ পৰিকল্পনা, লিংগ সমতা, দুৰ্যোগ প্ৰতিৰোধ আৰু বহনক্ষম উন্নয়নত সহায় কৰে। কেৱল তথ্য মেপি ধৰা নহয়, নীতি আৰু কাৰ্যকলাপৰ জৰিয়তে বৈষম্য কিদৰে হ্ৰাস কৰিব পাৰি, সেইটোও অধ্যয়ন কৰে।
সমসাময়িক সামাজিক ভূগোল গতিশীল, সমালোচনাত্মক আৰু সর্বাংগীণ। ইয়াত কেৱল মহাকাশত বৈষম্যসমূহ কেনেকৈ মেপ কৰা হয় সেই বিষয়ে নহয়, নীতি আৰু সক্ৰিয়তাৰ জৰিয়তে ইয়াক কেনেকৈ মোকাবিলা কৰিব পাৰি সেই বিষয়েও অধ্যয়ন কৰা হৈছে। বিশ্বায়ন আৰু পৰিচয় ৰাজনীতিৰ যুগত ই সর্বাংগীণ মানৱ ভূগোলৰ প্ৰসাৰৰ ক্ষেত্ৰত মূল ভূমিকা পালন কৰে।
প্রশ্ন ৬। ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক পৰিৱেশ আৰু বৈচিত্র্য গঢ় দিয়াত ধৰ্মৰ ভূমিকা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক পৰিৱেশ আৰু বৈচিত্র্য গঢ় দিয়াত ধৰ্মই গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে। ভাৰত হৈছে বহু ধৰ্মৰ দেশ। ইয়াত হিন্দু, বৌদ্ধ, জৈন আৰু শিখ ধৰ্মৰ জন্ম হৈছিল আৰু ইছলাম, খ্ৰীষ্টান, ইহুদী আৰু জৰদস্তি ধৰ্মকো ভাৰতীয় সমাজে গ্ৰহণ কৰিছে। ধৰ্মই মানুহৰ দৈনন্দিন জীৱন, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, উৎসৱ, বসতি আৰু সংস্কৃতিত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে।
ধৰ্ম আৰু বসতি
ভাৰতৰ বহু গাঁও আৰু নগৰ মন্দিৰ, মছজিদ, গীর্জা আৰু গুৰদ্বাৰৰ আশে-পাশে গঢ় লৈ উঠিছে।
উদাহৰণস্বৰূপে, বাৰাণসী হিন্দু ধৰ্মৰ, অমৃতসৰ শিখ ধৰ্মৰ, আজমেৰ ইছলাম ধৰ্মৰ আৰু ভেলাংকন্নী খ্ৰীষ্টান ধৰ্মৰ পবিত্ৰ স্থান। এই তীৰ্থস্থানসমূহে সাংস্কৃতিক বৈচিত্র্য বৃদ্ধি কৰিছে।
ধৰ্ম আৰু স্থাপত্য
বিভিন্ন ধৰ্মৰ মন্দিৰ, মছজিদ আৰু গীর্জাসমূহে ভাৰতীয় স্থাপত্যক সমৃদ্ধ কৰিছে।
যেনে— খাজুৰাহো আৰু কোনাৰ্কৰ মন্দিৰ, তাজমহল আৰু জামা মছজিদ, গোৱাৰ গীর্জা আৰু অমৃতসৰৰ সোণালী মন্দিৰ।
ধৰ্ম আৰু উৎসৱ
ভাৰতত বিভিন্ন ধৰ্মৰ উৎসৱ পালন কৰা হয়।
দীপাৱলী, হলী, ঈদ, খ্ৰীষ্টমাছ, বৈশাখী আদিয়ে মানুহক একেলগে আনন্দ উদযাপন কৰিবলৈ সহায় কৰে।
ধৰ্ম আৰু দৈনন্দিন জীৱন
ধৰ্মই খাদ্যাভ্যাস, পোছাক-পৰিচ্ছদ আৰু সামাজিক আচাৰ-ব্যৱহাৰত প্ৰভাৱ পেলায়।
যেনে— কিছুমান ধৰ্মত নিৰামিষ খাদ্য, কিছুমানত হালাল খাদ্য প্ৰচলিত।
ইতিবাচক দিশ
ধৰ্মই সহনশীলতা, ঐক্য আৰু সাংস্কৃতিক সমৃদ্ধি বৃদ্ধি কৰে। তীৰ্থযাত্ৰা আৰু উৎসৱে পৰ্যটন আৰু অৰ্থনীতিত সহায় কৰে।
নেতিবাচক দিশ
কেতিয়াবা ধৰ্মীয় বৈচিত্র্যৰ ফলত সংঘাতো সৃষ্টি হয়। কিন্তু ভাৰতীয় সংবিধানে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা ৰক্ষা কৰিছে।
এইদৰে ধৰ্মই ভাৰতৰ সাংস্কৃতিক পৰিৱেশত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে। ই ভাৰতক এক বহুত্ববাদী আৰু বৈচিত্র্যপূৰ্ণ দেশ হিচাপে গঢ় দিয়াত সহায় কৰিছে।
প্রশ্ন ৭। সামাজিক ভূগোলৰ সংজ্ঞা দিয়া। ইয়াৰ অৰ্থ, পৰিসৰ আৰু সমসাময়িক মানৱ ভূগোলৰ অধ্যয়নত ইয়াৰ প্ৰাসংগিকতা আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সামাজিক ভূগোলৰ সংজ্ঞা
সামাজিক ভূগোল হৈছে মানৱ ভূগোলৰ এটা শাখা যিয়ে সমাজ আৰু স্থানৰ মাজৰ সম্পৰ্ক অধ্যয়ন কৰে। ই মানুহে ক’ত, কেনেকৈ আৰু কিয় বাস কৰে, সমাজৰ বিভিন্ন গোট কেনেকৈ স্থানত বিভক্ত হৈছে আৰু সেই স্থানগত ব্যৱস্থাই সমাজখনক কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰে, সেইবোৰ বিষয় আলোচনা কৰে।
সামাজিক ভূগোলৰ অৰ্থ
সহজ ভাষাত ক’বলৈ গ’লে, সামাজিক ভূগোলে সমাজ আৰু স্থানৰ পাৰস্পৰিক প্ৰভাৱ বুজিবলৈ চেষ্টা কৰে। সমাজৰ জাতি, শ্ৰেণী, লিংগ, ধৰ্ম আদি পাৰ্থক্যসমূহ কেনেকৈ গাঁও, চহৰ বা অঞ্চলত প্ৰকাশ পায়, সেইটো সামাজিক ভূগোলৰ মুখ্য বিষয়। উদাহৰণস্বৰূপে, গাঁৱত জাতিভিত্তিক বসতি বা নগৰত বস্তি আৰু বিলাসী এলেকাৰ মাজৰ পাৰ্থক্য সামাজিক ভূগোলৰ অধ্যয়নৰ অন্তৰ্গত।
সামাজিক ভূগোলৰ পৰিসৰ
সামাজিক ভূগোলৰ পৰিসৰ বহল। ইয়াত তলৰ বিষয়সমূহ অন্তৰ্ভুক্ত হয়—
• জনসংখ্যাৰ বিতৰণ আৰু প্ৰব্ৰজন
• জাতি, শ্ৰেণী, লিংগ, ধৰ্ম আদিৰ সামাজিক পাৰ্থক্য
• গৃহ, শিক্ষা, স্বাস্থ্য আৰু দৰিদ্ৰতা
• সংস্কৃতি, পৰিচয় আৰু সামাজিক সম্পৰ্ক
• অন্তর্ভুক্তি আৰু বৰ্জন
• নগৰ আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন, কল্যাণমূলক পৰিকল্পনা আদি
সমসাময়িক মানৱ ভূগোলত সামাজিক ভূগোলৰ প্ৰাসংগিকতা
আধুনিক যুগত সামাজিক ভূগোলৰ গুৰুত্ব অধিক বৃদ্ধি পাইছে, কাৰণ—
• বিশ্বায়ন আৰু বৈষম্য – ধনী আৰু দৰিদ্ৰৰ মাজৰ ব্যৱধান বৃদ্ধি পাইছে।
• নগৰায়ন – নগৰত বস্তি আৰু গেটযুক্ত এলেকাৰ মাজত বৈষম্য স্পষ্ট হৈছে।
• পৰিচয়ৰ ৰাজনীতি – জাতি, ধৰ্ম, ভাষা আদিৰ ভিত্তিত সংঘাত বৃদ্ধি পাইছে।
• লিংগ বৈষম্য – মহিলাৰ শিক্ষা, চাকৰি আৰু ৰাজহুৱা স্থানত প্ৰৱেশ সমান নহয়।
• স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষা – গ্ৰাম আৰু নগৰৰ মাজত সুবিধাৰ পাৰ্থক্য আছে।
• পৰিৱেশীয় সংকট – জলবায়ু পৰিৱৰ্তন আৰু দুৰ্যোগে প্ৰান্তীয় লোকসকলক বেছি প্ৰভাৱিত কৰে।
• সামাজিক ভূগোলে এই সমস্যাসমূহ বুজিবলৈ আৰু ন্যায্য উন্নয়ন পৰিকল্পনা কৰিবলৈ সহায় কৰে।
এইদৰে সামাজিক ভূগোলে সমাজবিজ্ঞান, নৃতত্ত্ব আৰু ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ সৈতে ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক ৰাখে।
সামাজিক ভূগোল কেৱল মানুহ ক’ত থাকে সেইটো অধ্যয়ন কৰা বিষয় নহয়, বৰঞ্চ সমাজৰ বৈষম্য, পৰিচয় আৰু গাঁথনি কেনেকৈ স্থানত প্ৰকাশ পায় সেইটো বুজিবলৈ সহায় কৰে। বৰ্তমান সময়ত ই সমসাময়িক মানৱ ভূগোলৰ এক অতি গুৰুত্বপূর্ণ আৰু অপৰিহাৰ্য শাখা।
প্রশ্ন ৮। সামাজিক ভূগোল অধ্যয়নৰ বিভিন্ন পদ্ধতিসমূহ উপযুক্ত উদাহৰণৰ সৈতে সমালোচনাত্মকভাবে পৰীক্ষা কৰা।
উত্তৰঃ সামাজিক ভূগোল মানৱ ভূগোলৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা। সমাজ আৰু স্থানৰ মাজৰ সম্পৰ্ক বুজিবলৈ সামাজিক ভূগোলত বিভিন্ন অধ্যয়ন পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। প্ৰতিটো পদ্ধতিয়ে সমাজক বুজাৰ এটা পৃথক দৃষ্টিভংগী আগবঢ়ায়। এই পদ্ধতিসমূহ তলত সহজভাবে আলোচনা কৰা হ’ল—
১) ধনাত্মকবাদী বা পৰিমাণগত পদ্ধতি
এই পদ্ধতি ১৯৫০–৬০ দশকত বিকশিত হয়। ইয়াত পৰিসংখ্যা, মানচিত্ৰ, আৰু গাণিতিক আৰ্হিৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
ই গৃহঘনত্ব, সাক্ষৰতা, নিয়োগ, স্বাস্থ্য সুবিধা আদিৰ দৰে সামাজিক তথ্য জুখিবলৈ সহায় কৰে।
উদাহৰণ: দিল্লীৰ নগৰীয়া বস্তিত সাক্ষৰতা আৰু নিয়োগৰ ধৰণ অধ্যয়ন কৰিবলৈ লোকপিয়লৰ তথ্য ব্যৱহাৰ।
সমালোচনা: ই মানুহৰ অনুভূতি, মূল্যবোধ আৰু জীৱিত অভিজ্ঞতাক সম্পূৰ্ণৰূপে বিবেচনা নকৰে।
২) কল্যাণমূলক পদ্ধতি
এই পদ্ধতি ১৯৭০ দশকত গুৰুত্ব লাভ কৰে।
ই সামাজিক সমতা, ন্যায় আৰু সম্পদৰ সঠিক বিতৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
ই প্ৰশ্ন তোলে— কোনে কি পায়, ক’ত পায় আৰু কিয় পায়।
উদাহৰণ: বিহাৰৰ গ্ৰাম্য অঞ্চলত স্বাস্থ্যসেৱাৰ সুবিধাসমূহৰ মানচিত্ৰ প্ৰস্তুত কৰি কম সেৱা পোৱা অঞ্চল চিনাক্ত কৰা।
সীমাবদ্ধতা: কেতিয়াবা সমাজক কেৱল সম্পদ বিতৰণৰ দৃষ্টিৰে চায়।
৩) আচৰণগত পদ্ধতি
এই পদ্ধতি ধনাত্মকবাদৰ প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপে বিকশিত হয়।
ই মানুহৰ সিদ্ধান্ত, ধাৰণা আৰু মনোভাৱৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
উদাহৰণ: প্ৰব্ৰজনকাৰীয়ে সৰু চহৰৰ সলনি দিল্লীলৈ কিয় যাব বিচাৰে?
নির্দিষ্ট অঞ্চলত একেটা জাতিৰ লোক কিয় গোট খায়?
সমালোচনা: ই কেতিয়াবা সমাজৰ বৃহৎ গাঁথনিগত সমস্যাক আওকাণ কৰে।
৪) মানৱতাবাদী পদ্ধতি
এই পদ্ধতিয়ে স্থানৰ লগত জড়িত অনুভূতি, স্মৃতি আৰু মূল্যবোধৰ অধ্যয়ন কৰে।
ই মানুহে স্থানক কেনেদৰে অনুভৱ কৰে, তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
উদাহৰণ: বাৰাণসী কেৱল এখন নগৰ নহয়, ই ধৰ্মীয় আৰু আধ্যাত্মিক তাৎপৰ্য বহন কৰে।
সীমাবদ্ধতা: এই পদ্ধতিক পৰিমাণগতভাৱে জোখা কঠিন।
৫) মা’বাদী বা গাঁথনিবাদী পদ্ধতি
এই পদ্ধতিয়ে শ্ৰেণী বৈষম্য, ক্ষমতাৰ গাঁথনি আৰু অৰ্থনৈতিক অসমতা বিশ্লেষণ কৰে।
ই পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাক অসমান উন্নয়নৰ মূল কাৰণ হিচাপে চায়।
উদাহৰণ: ভাৰতীয় চহৰত চহকী গেটযুক্ত সমাজ আৰু দুখীয়া বস্তিৰ মাজৰ বৈষম্য।
সমালোচনা: সংস্কৃতি আৰু ব্যক্তিগত ভূমিকা কেতিয়াবা অৱহেলা কৰে।
৬) নাৰীবাদী পদ্ধতি
এই পদ্ধতি লিংগভিত্তিক বৈষম্য অধ্যয়ন কৰে।
ই দেখুৱায় যে স্থান কেনেদৰে মহিলাৰ বাবে অসমানভাৱে গঢ় লৈ উঠে।
উদাহৰণ: চহৰত মহিলাৰ সুৰক্ষাৰ সমস্যা, গ্ৰাম্য ভাৰতত লিংগভিত্তিক শ্রম বিভাজন।
গুৰুত্ব: সামাজিক অন্তর্ভুক্তি বৃদ্ধি কৰে।
৭) উত্তৰ আধুনিক আৰু সাংস্কৃতিক পদ্ধতি
এই পদ্ধতিয়ে একেটা সৰ্বজনীন তত্ত্ব নাকচ কৰে।
ই পৰিচয়, সংস্কৃতি আৰু বৈচিত্ৰ্যৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
উদাহৰণ: উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ জাতিগত সমস্যা বা তামিলনাডুৰ ভাষাভিত্তিক ৰাজনীতিৰ অধ্যয়ন।
সামাজিক ভূগোল আৰম্ভণিতে পৰিমাণগত পদ্ধতিত সীমাবদ্ধ আছিল, কিন্তু বৰ্তমান ই অধিক মানৱকেন্দ্ৰিক আৰু সমালোচনাত্মক হৈছে। প্ৰতিটো পদ্ধতিৰ নিজস্ব শক্তি আৰু সীমাবদ্ধতা আছে। ভাৰতীয় পৰিস্থিতিত সমাজক ভালদৰে বুজিবলৈ এই সকলো পদ্ধতিৰ সংযুক্ত ব্যৱহাৰ অতি প্ৰয়োজনীয়।
