Chapter- 20 शब्दकोश (स्थूलबाचन)
१. ‘शब्द’ म्हणजे काय?
उत्तर: ज्या अक्षराने किंवा अक्षरांच्या समूहाने कोणत्याही वस्तूचे नाव, विचार, भावना, गुणधर्म, कृती किंवा कल्पना व्यक्त होते, त्याला ‘शब्द’ म्हणतात. शब्द हे भाषेचे मूलभूत घटक आहेत आणि त्यांच्याशिवाय संवाद शक्य नाही.
२. ‘कोश’ म्हणजे काय?
उत्तर: ‘कोश’ या शब्दाचा अर्थ ‘संग्रह’ असा आहे. एखाद्या विषयातील किंवा भाषेतील गोष्टींचा एकत्रित आणि व्यवस्थित संग्रह म्हणजे ‘कोश’.
३. ‘शब्दकोश’ शब्दाचा वाच्यार्थ काय आहे?
उत्तर: शब्दकोश म्हणजे शब्दांचा संग्रह. म्हणजेच एखाद्या भाषेत वापरल्या जाणाऱ्या शब्दांची सूची किंवा संच हा शब्दकोशाचा वाच्यार्थ आहे.
४. शब्दसंग्रह व शब्दकोश यांत कोणता फरक असतो?
उत्तर: शब्दसंग्रह हा विशिष्ट विषयाशी संबंधित मर्यादित शब्दांचा संग्रह असतो, तर शब्दकोशात त्या भाषेतील मोठ्या प्रमाणावरील, बहुतेक सर्व शब्दांचा समावेश असतो. म्हणून शब्दसंग्रह कधी विषयानुसार तर शब्दकोश संपूर्ण भाषेसाठी लागू असतो.
५. ‘शब्दसंग्रह’ म्हणजे काय?
उत्तर: एखाद्या विशिष्ट क्षेत्रात वापरल्या जाणाऱ्या खास शब्दांचा मर्यादित संग्रह म्हणजे शब्दसंग्रह. याला इंग्रजीत Glossary असा शब्द आहे.
६. ‘शब्दकोश’ म्हणजे काय?
उत्तर: एखाद्या भाषेतील बहुसंख्य शब्दांचा अर्थ, उच्चार, रूप आणि वापर सांगणारा मोठा, पद्धतशीरपणे तयार केलेला संग्रह म्हणजे शब्दकोश. याला Dictionary म्हणतात.
७. शब्दकोशातील शब्दांची रचना कशी केलेली असते?
उत्तर: शब्दकोशातील शब्दांची रचना अत्यंत पद्धतशीर, नियोजनबद्ध आणि नियमांनुसार केलेली असते जेणेकरून शब्द शोधणे सोपे जावे.
८. शब्दकोशातील शब्द सहज कसे सापडतात?
उत्तर: शब्दांचा क्रम कोणत्या नियमाने लावला आहे हे माहित असल्यास, शब्द सहज सापडतात. सामान्यतः वर्णक्रमानुसार शब्द मांडले असल्याने शोधणे सोपे होते.
९. आधुनिक शब्दकोशांतील शब्दांची योजना कशावर आधारलेली असते?
उत्तर: आधुनिक शब्दकोशांमध्ये शब्दांची मांडणी त्या भाषेच्या लिपीतील वर्णांच्या क्रमावर आधारित असते.
१०. शब्दयोजना करताना कोणती गोष्ट विचारात घेतली जाते?
उत्तर: शब्दांचे पहिले अक्षर किंवा पहिला वर्ण विचारात घेतला जातो. यामुळे शब्द योग्य ठिकाणी ठेवता येतात.
११. शब्दकोशात शब्द सहज सापडण्यामागील मुख्य कारण काय?
उत्तर: वर्णक्रमानुसार (Alphabetical Order) मांडणी केली असल्यामुळे शब्द त्वरीत शोधता येतात.
१२. 'शब्द' या संकल्पनेत कोणते अर्थ येतात?
उत्तर: शब्द या संकल्पनेत वस्तू, विचार, कल्पना, भावना, गुणधर्म किंवा कृती यांसारख्या अर्थांचा समावेश होतो.
१३. उताऱ्यातील कोणत्या संकल्पनेला ‘Dictionary’ म्हणतात?
उत्तर: ‘Dictionary’ म्हणजे शब्दकोश. म्हणजे भाषेतील शब्दांचा विस्तृत संग्रह.
१४. उताऱ्यातील 'Glossary' ची मराठीत व्याख्या काय?
उत्तर: मर्यादित आणि विशिष्ट विषयातील शब्दांचा संग्रह म्हणजे Glossary किंवा शब्दसंग्रह.
१५. विकसित भाषांबद्दल उताऱ्यात काय सांगितले आहे?
उत्तर: विकसित भाषांमध्ये शब्दसंग्रह आणि शब्दकोश यांच्यात स्पष्ट फरक आढळतो. म्हणजे शब्दसंग्रह विषयापुरता मर्यादित असतो, तर शब्दकोश व्यापक असतो.
१६. शब्दकोशात शब्दांची मांडणी कशी असते?
उत्तर: शब्दांची मांडणी पद्धतशीर, नियमबद्ध आणि ठराविक रचनापद्धतीने केलेली असते.
१७. लिपीतील वर्णांच्या क्रमाचा शब्दकोशात उपयोग काय?
उत्तर: वर्णक्रमानुसार मांडणीमुळे विशिष्ट शब्द कोणत्या भागात मिळेल हे पटकन ठरवता येते.
१८. शब्दकोश वापरल्याने विद्यार्थ्यास काय फायदा होतो?
उत्तर: शब्दांचा अचूक अर्थ, योग्य उच्चार, वापर आणि संदर्भ समजतात तसेच हव्या त्या शब्दाचा शोध लगेच लागतो.
१९. कोशातील शब्द कोणत्या पद्धतीने रचलेले असतात?
उत्तर: कोशातील शब्द ठराविक रचनापद्धती आणि नियमांनुसार व्यवस्थित रचलेले असतात.
२०. शब्दांचे आद्य अक्षर कोठे उपयोगी पडते?
उत्तर: शब्दकोशात एखादा शब्द शोधताना त्याचे आद्य अक्षर खूप उपयोगी पडते.
21. शब्दकोश का महत्त्वाचा आहे?
उत्तर: शब्दांचे अर्थ, रूपे, उच्चार, व्याकरण, वाक्यातील वापर जाणून घेण्यासाठी शब्दकोश आवश्यक असतो. तो भाषेच्या अध्ययनास उपयुक्त ठरतो.
२२. शब्दसंग्रहाची मर्यादा कशात असते?
उत्तर: शब्दसंग्रह हा विशिष्ट विषय किंवा क्षेत्रापुरता मर्यादित असतो, त्यामुळे त्यातील शब्दांची संख्या कमी असते.
२३. शब्दकोशातील शब्द शोधणे सोपे करण्यासाठी काय केले जाते?
उत्तर: शब्द वर्णक्रमानुसार मांडले जातात, त्यामुळे शब्द शोधणे अधिक सोपे आणि जलद होते.
२४. ‘वाच्यार्थ’ म्हणजे काय?
उत्तर: एखाद्या शब्दाचा थेट, शब्दशः किंवा मूळ अर्थ म्हणजे वाच्यार्थ. त्यात भावार्थ किंवा लपलेला अर्थ नसतो.
२५. शब्द, शब्दकोश आणि शब्दसंग्रह यांचा संबंध काय?
उत्तर: शब्द हे मूलभूत घटक → शब्दांचा संग्रह म्हणजे शब्दसंग्रह किंवा व्यापक स्तरावर शब्दकोश. त्यामुळे दोन्हींचा पाया ‘शब्द’ हा आहे.
२६. शब्दकोश तयार करताना कोणत्या घटकावर लक्ष दिले जाते?
उत्तर: शब्दांचे निवड, त्यांचा क्रम, रचनाविधी, वर्णक्रम, उच्चार, अर्थ इत्यादींची नीट मांडणी करण्याकडे विशेष लक्ष दिले जाते.
२७. शब्दकोशातील शब्द पटकन सापडण्यासाठी कोणती गोष्ट महत्त्वाची?
उत्तर: वर्णक्रम आणि आद्याक्षराचा योग्य वापर.
२८. कोशातील शब्दांची मांडणी कशावर आधारित असते?
उत्तर: पद्धतशीर रचनापद्धती, नियमबद्ध क्रम आणि वर्णक्रमावर आधारित.
२९. ‘व्यवहारासाठी वापरल्या जाणाऱ्या लिपी’ याचा अर्थ काय?
उत्तर: त्या भाषेत सर्वसामान्य लोक वापरतात ती मुख्य लिपी. उदा., मराठी भाषेसाठी देवनागरी लिपी.
३०. उताऱ्याचा मुख्य हेतू काय आहे?
उत्तर: शब्द, शब्दकोश, शब्दसंग्रह यांच्या संकल्पना स्पष्ट करणे, त्यांच्यातील फरक दाखवणे आणि शब्दकोशातील शब्दांची पद्धतशीर मांडणी कशी आणि का केली जाते हे समजावणे.
