Chapter- 21 संतवाणी
१. संत तुकाराम महाराज आपल्या घरातील धन म्हणून कोणाला मानतात?
उत्तर: संत तुकाराम महाराज सांगतात की त्यांच्या घरी पैसाधन, दागिने किंवा भौतिक संपत्ती नाही; पण ‘शब्द’ हेच त्यांच्या घराचे मौल्यवान धन आहे. त्यांच्या मते शब्दांमध्ये ज्ञान, सत्य आणि भक्ती यांचे अमूल्य तेज आहे, म्हणून ते शब्दांना रत्नासमान महत्त्व देतात.
२. ते शब्दांना ‘रत्न’ का म्हणतात?
उत्तर: कारण शब्द ही केवळ बोलण्याची साधने नसून ती लोकांना मार्गदर्शन करणारी, मनाला प्रकाश देणारी आणि समाजाला दिशा देणारी मौल्यवान अशी रत्ने आहेत. रत्नांसारखे शब्दही चमकतात व मूल्यवान ठरतात.
३. अभंगात ‘शस्त्र’ शब्दाचा कोणता भावार्थ आहे?
उत्तर: येथे ‘शस्त्र’ म्हणजे भौतिक अस्त्र नाही, तर शब्दांची धारदार शक्ती. सत्य बोलून, चूक दाखवून आणि प्रबोधन करून समाजातील अज्ञानावर वार करण्याचे काम शब्द करतात.
४. तुकाराम शब्दांची शस्त्रे का वापरतात?
उत्तर: ते शब्दांचा उपयोग समाजातील अनिष्ट प्रथा नष्ट करण्यासाठी, चुकीच्या गोष्टींवर प्रहार करण्यासाठी आणि लोकांना चांगल्या मार्गावर आणण्यासाठी करतात. सत्य सांगण्यासाठी शब्दांचे शस्त्र प्रभावी आहे, म्हणून त्याचा ते यत्नपूर्वक वापर करतात.
५. कधी कठोर तर कधी मृदू शब्दांचा प्रयोग का करतात?
उत्तर: प्रत्येक व्यक्ती आणि प्रसंगानुसार शब्दांची गरज वेगळी असते. काही ठिकाणी कठोर शब्द आवश्यक असतात, तर कधी प्रेमळ, शांत आणि मृदू शब्द अधिक परिणामकारक ठरतात. म्हणून तुकाराम दोन्ही प्रकारचा वापर करतात.
६. तुकाराम महाराजांच्या जीवनात शब्दांचे स्थान काय आहे?
उत्तर: त्यांच्या मते शब्दच त्यांच्या जीवनाचे श्वास, आधार आणि मुख्य साधना आहेत. शब्दांमधूनच त्यांची भक्ति, समाजकार्य आणि आध्यात्मिक चेतना व्यक्त होते.
७. तुकाराम समाजाला कोणते धन वाटतात?
उत्तर: ते लोकांना भौतिक संपत्ती नव्हे, तर ‘शब्दांचे धन’ वाटतात—ज्ञान, उपदेश, सत्य आणि नैतिक मूल्ये.
८. ‘शब्द हा देव आहे’ या विधानाचा अर्थ काय?
उत्तर: शब्दांमध्ये दैवी ऊर्जा आहे; शब्दांद्वारे भक्ति, ज्ञान आणि सत्य प्रकट होते. म्हणून शब्द देवासमान पवित्र आहेत.
९. ‘रत्न’ शब्दाचा उपयोग कोणत्या अर्थाने केला आहे?
उत्तर: “रत्न” म्हणजे अत्यंत मौल्यवान गोष्ट. तुकारामांनी शब्दांना रत्न म्हटले आहे कारण त्यांचे शब्द जसे जीवन बदलणारे आणि उपयुक्त आहेत.
१०. तुकाराम महाराजांची मुख्य साधना कोणती?
उत्तर: त्यांची मुख्य साधना शब्द-साधना—अभंगरचना, कीर्तन, प्रवचन आणि समाजाला मार्गदर्शन करणे.
११. ते समाजाला कोणते दान देतात?
उत्तर: ते लोकांना ज्ञान, भक्ती, सत्य आणि नैतिकता यांचे शब्दरूपी दान देतात—जे भौतिक धनापेक्षा श्रेष्ठ असते.
१२. शब्दांचा मान करण्याचे कारण काय?
उत्तर: कारण शब्दांमध्ये मन, विचार आणि जीवन बदलण्याची अद्भुत शक्ति असते. योग्य शब्द मनुष्याला उन्नत करतात.
१३. ‘शब्दांची शस्त्रे’ या वाक्यात कोणता अलंकार आहे?
उत्तर: येथे शब्दांची तुलना शस्त्रांशी केली आहे—हा रूपक अलंकार आहे.
१४. या अभंगाचा मुख्य संदेश काय?
उत्तर: शब्दांचे महत्त्व, त्यांची पवित्रता व परिवर्तनकारी शक्ती ओळखून त्यांचा योग्य उपयोग करणे.
१५. तुकाराम शब्दांना देव का म्हणतात?
उत्तर: कारण शब्दांचा उपयोग करूनच ते भक्ती व्यक्त करतात, लोकांचे कल्याण करतात. शब्दांमध्ये सत्य आणि ईश्वरभाव आहे, म्हणून ते देवतुल्य आहेत.
१६. अभंगात कवी स्वतःबद्दल काय सांगतो?
उत्तर: तो म्हणतो की त्याचे संपूर्ण जीवन, धन-संपत्ती, समाजासाठीचे कार्य—हे सारे शब्दांभोवतीच फिरते.
१७. समाजप्रबोधन म्हणजे काय?
उत्तर: समाजामध्ये योग्य विचार जागृत करणे, चुकीच्या प्रथांवर प्रहार करणे, लोकांना नैतिक मार्ग दाखवणे.
१८. तुकाराम शब्दांचा वापर कसा करतात?
उत्तर: सत्यासाठी कठोर शब्द आणि प्रेमासाठी मृदू शब्द—अशा संतुलित पद्धतीने ते शब्दांचा वापर करतात.
१९. अभंगात कोणती मूल्ये प्रकट झाली आहेत?
उत्तर: सत्य, ज्ञान, भक्ती, प्रबोधन, नैतिकता, शब्दांचे महत्त्व आणि पवित्रता.
२०. शब्दांचे धन का मौल्यवान आहे?
उत्तर: कारण ते जीवन समृद्ध करते, विचार बदलते, आत्मिक प्रगती घडवते आणि समाज सुधारते.
२१. ‘शब्द वाटूं धन जनलोकां’ याचा अर्थ काय?
उत्तर: लोकांना शब्दरूपाने ज्ञान, उपदेश आणि चांगले विचार देऊन त्यांच्या जीवनात सुधारणा करणे.
२२. तुकाराम कोणत्या संतपरंपरेत येतात?
उत्तर: ते भक्ती, वारकरी आणि संतपरंपरेतील महत्त्वाचे संत आहेत.
२३. शब्दांचा योग्य वापर केल्यास काय होते?
उत्तर: लोकांचे जीवन बदलते, गैरसमज दूर होतात, सत्याचा प्रसार होतो आणि सद्भावना वाढते.
२४. शब्दांचे शस्त्र कोणत्या हेतुने वापरले जाते?
उत्तर: दुष्प्रवृत्ती नष्ट करण्यासाठी, चुकीचा मार्ग सोडवण्यासाठी व लोकांना चांगला मार्ग दाखवण्यासाठी.
२५. अभंगात ‘पूजा’ कोणाची करण्याचा संदेश आहे?
उत्तर: शब्दांची, म्हणजेच ज्ञान, सत्य आणि भक्तीची पूजा करण्याचा संदेश.
२६. तुकारामांचे अभंग का वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत?
उत्तर: ते साध्या भाषेत लिहिलेले असून त्यात जीवन, devotion आणि सामाजिक संदेशांचा खोल अर्थ आहे.
२७. ‘शब्दचि हा देव’ या भावनेत काय अभिप्रेत आहे?
उत्तर: शब्दांमध्ये दैवी शक्ती, उपचार क्षमता आणि मार्गदर्शन करण्याची क्षमता आहे.
२८. अभंग कोणत्या ग्रंथातून घेतला आहे?
उत्तर: संत तुकाराम महाराजांची अभंगगाथा – खंड दुसरा यामधून.
२९. या अभंगाचा क्रमांक काय?
उत्तर: अभंग क्रमांक १६२७.
३०. संपूर्ण अभंगाचा सार काय?
उत्तर: शब्द हीच खरी संपत्ती; शब्दांद्वारेच समाज प्रबोधन, भक्ती, सत्य आणि परिवर्तन साध्य होते. शब्दांमध्ये देवत्व आहे म्हणून त्यांचा सन्मान करावा.
