সন্ধি-প্ৰকৰণ আৰু সন্ধি ভাঙা আৰু পাতা
( অপূৰ্ব কাকতি )
সন্ধি তিনিবিধ -
১) স্বৰসন্ধি
২) ব্যঞ্জনসন্ধি
৩) আৰু বিসৰ্গসন্ধি
( ক ) স্বৰসন্ধি
স্বৰবৰ্ণৰ লগত স্বৰবৰ্ণৰ যি সন্ধি হয়, তাক স্বৰসন্ধি বোলে ।
১। অ + অ = আ
জল + অধিপতি = জলাধিপতি
পদ + অৰ্পণ = পদাৰ্পণ
দেৱ + অসুৰ = দেবাসুৰ
পঞ্চ + অমৃত = পঞ্চামৃত
ফল + অফল = ফলাফল
স্ব + অধীন = স্বাধীন
শংকৰ + অব্দ = শংকৰাব্দ
দাব + অনল = দাবানল
পুষ্প + অঞ্জলি = পুষ্পাঞ্জলি
নৰ + অধম = নৰাধম
অজ + অসুৰ = অজাসুৰ
পৰ + অধীন = পৰাধীন
চৰ + অচৰ = চৰাচৰ
অজৰ + অমৰ = অজৰামৰ
নীল + অচল = নীলাচল
নৰক + অসুৰ = নৰকাসুৰ
শত + অব্দ = শতাব্দ
দেশ + অন্তৰ = দেশান্তৰ
সাধ্য + অতীত = সাধ্যাতীত
গোল + অৰ্দ্ধ = গোলাৰ্দ্ধ
শোক + অভভূত = শোকাভিভূত
হিত + অহিত = হিতাহিত
লাভ + অলাভ = লাভালাভ
হস্ত + অক্ষৰ = হস্তাক্ষৰ
২। অ + আ = আ
পৰম + আনন্দ = পৰমানন্দ
হত + আশা = হতাশা
ৰত্ন + আকৰ = ৰত্নাকৰ
ভোক + আতুৰ = ভোকাতুৰ
দশ + আনন = দশানন
শোক + আতুৰ = শোকাতুৰ
ষড় + আনন = ষড়ানন
মেঘ + আলয় = মেঘালয়
শুভ + আগমন = শুভাগমন
শৃংখল + আবদ্ধ = শৃংখলাবদ্ধ
বিবেক + আনন্দ = বিবেকানন্দ
জীৱন + আলেখ্য = জীৱনালেখ্য
হিম্ + আলয় = হিমালয়
পিঞ্জৰ + আবদ্ধ = পিঞ্জৰাবদ্ধ
পূৰ্ণ + আহুতি = পূৰ্ণাহুতি
হত + আহত = হতাহত
দেৱ + আলয় = হিমালয়
চিত্ত + আকৰ্ষক = চিত্তাকৰ্ষক
৩। আ + আ = আ
ৰমা + আনন্দ = ৰমানন্দ
শ্ৰদ্ধা + আস্পদ = শ্ৰদ্ধাস্পদ
মহা + আশয় = মহাশয়
কাৰা + আগাৰ = কাৰাগাৰ
উমা + আনন্দ = উমানন্দ
মহা + আলয় = মহালয়
বিদ্যা + আলয় = বিদ্যালয়
গৱেষণা + আগাৰ = গৱেষণাগাৰ
সদা + আনন্দ = সদানন্দ
দয়া + আৰ্দ্ৰ = দয়াৰ্দ্ৰ
মন্ত্ৰণা + আলয় = মন্ত্ৰণালয়
সুধা + আকাৰ = সুধাকাৰ
৪। আ + অ = আ
বিদ্যা + অৰ্ণৱ = বিদ্যাৰ্ণৱ
কথা + অমূত = কথামূত
মহামহিমা + অৰ্ণৱ = মহামহিমাৰ্ণৱ
আশা + অতীত = আশাতীত
ধাৰণা + অতীত = ধাৰণাতীত
মহা + অৰ্ঘ = মহাৰ্ঘ
বিদ্যা + অলংকাৰ = বিদ্যালংকাৰ
সীমা + অন্ত = সীমান্ত
আশা + অনুৰূপ = আশানুৰূপ
যাত্ৰা + অভিনয় = যাত্ৰাভিনয়
৫। ই + ই = ঈ
অতি + ইন্দ্ৰিয় = অতীন্দ্ৰিয়
অতি + ইব = অতীব
অভি + ইষ্ট = অভীষ্ট
মুনি + ইন্দ্ৰ = মুনীন্দ্ৰ
প্ৰতি + ইত = প্ৰতীতি
অতি + ইত = অতীত
৬) ই + ঈ = ঈ
ক্ষিতি + ঈশ = ক্ষিতীশ
যতি + ঈষ = যতীশ
প্ৰতি + ঈক্ষা = প্ৰতীতি
গিৰি + ঈশ = গিৰীশ
অধি + ঈশ্বৰ = অধীশ্বৰ
পৰি + ঈক্ষা = পৰীক্ষা
৭। ঈ + ঈ = ঈ
দিল্লী + ঈশ্বৰ = দিল্লীশ্বৰ
সতী + ঈশ = সতীশ
মহী + ঈশ = মহীশ
শ্ৰী + ঈশ = শ্ৰীশ
৮। ঈ + ই = ঈ
শচী + ইন্দ্ৰ = শচীন্দ্ৰ
মহী + ইন্দ্ৰ = শচীন্দ্ৰ
মহতী + ইচ্ছা = মহতীচ্ছা
সধী + ইন্দ্ৰ = সুধীন্দ্ৰ
৯। অ + ই = এ
ভৱ + ইন্দ্ৰ = ভৱেন্দ্ৰ
দেৱ + ইন্দ্ৰ = দেৱেন্দ্ৰ
ইতৰ + ইতৰ = ইতৰেতৰ
গজ + ইন্দ্ৰ = গজেন্দ্ৰ
নৰ + ইন্দ্ৰ = নৰেন্দ্ৰ
যোগ + ইন্দ্ৰ = যোগেন্দ্ৰ
১০। অ + ঈ = এ
পৰম + ঈশ্বৰ = পৰমেশ্বৰ
ভৱ + ঈশ = ভৱেশ
গণ + ঈশ = গণেশ
দীন + ঈশ = দীনেশ
নৰ + ঈশ = নৰেশ
দেৱ + ঈশ্বৰ = দেবেশ্বৰ
১১। আ + ই = এ
যথা + ইষ্ট = যথেষ্ট
যথা + ইচ্ছা = যথেচ্ছা
মহা + ইন্দ্ৰ = মহেন্দ্ৰ
১২। আ + ঈ = এ
ৰমা + ঈশ = ৰমেশ
তাৰকা + ঈশ্বৰী = তাৰকেশ্বৰী
মহা + ঈশ = মহেশ
১৩। অ + উ = ও
শীত + উষ্ণ = শীতোষ্ণ
বৃক + উদৰ = বৃকোদৰ
সূৰ্য + উদয় = সূৰ্যোদয়
নন্দ + উতসব = নন্দতসৱ
প্ৰশ্ন + উত্তৰ = প্ৰশ্নোত্তৰ
স্নাতক + উত্তৰ = স্নাতকোত্তৰ
পাদ + উদক = পাদোদক
হিত + উপদেশ = হিতোপদেশ
১৪। আ + উ = ও
যথা + উচিত = যথোচিত
গঙ্গা + উদক = গংগোদক
মহা + উদধি = মহোদধি
মহা + উদৰ = মহোদৰ
কথা + উপকথন = কথোপকথ
যথা + উপযুক্ত = যথোপযুক্ত
মহা + উদয় = মহোদয়
বিদ্যা + উতসাহী = বিদ্যােতসাহী
মহা + উতসৱ = মহোতসৱ
১৫। অ + ঋ = ( ৰে'ফ) আৰু আ +ঋ = ( ৰে'ফ )
উত্তম + ঋণ = উত্তমৰ্ণ
মহা + ঋষি = মহৰ্ষি
দেৱ + ঋষি = দেৱৰ্ষি
অধম + ঋণ = অধমৰ্ণ
ৰাজা + ঋষি = ৰাজৰ্ষি
সপ্ত + ঋষি = সপ্তৰ্ষি
১৬। অ + ঋত = আৰ্ত , আ + ঋত = আৰ্ত
ভোক + ঋত = ভোকাৰ্ত
ক্ষুধা + ঋত = ক্ষুধাৰ্ত
শোক + ক্ষুকাৰ্ত = শোকাৰ্ত
শীত + ঋত = শীতাৰ্ত
তৃষ্ণা + ঋত = ভোকাৰ্ত
১৭। অ + এ = ঐ , অ + ঐ = ঐ , আ + ঐ = ঐ
তথা + এবচ = তথৈবচ
মহা + ঐশ্বৰ্য = মহৈশ্বৰ্য
পৰম + ঐশ্বৰ্য = পৰমৈশ্বৰ্য
হিত + এষী = হিতৈষী
এক + এক = একৈক
জন + এক = জনৈক
মত + ঐক্য = মতৈক্য
১৮। অ + ও = ঔ; অ + ঔ = ঔ ; আ + ঔ = ঔ আ + ঔ = ঔ
বন + ঔষধি = বনৌষধি
জল + ওকা = জলৌকা
মহা + ঔষধ = মহৌষধ
১৯। (ক) ই + অ = ্য ( য-কাৰ)
অতি + অন্ত = অত্যন্ত
আদি + অন্ত = আদ্যন্ত
যদি + অপি = যদ্যপি
অতি + অধিক = অত্যধিক
প্ৰতি + অহ = প্ৰত্যহ
(খ) ই + আ = ্য ( য-কাৰ )
প্ৰতি + আশা = প্ৰত্যাশা
ইতি + আদি = ইত্যাদি
(গ ) ঈ + অ = ্য ( য-কাৰ )
নদী + অম্বু = নদ্যম্বু
(ঘ) ই + উ = ্য ( য-কাৰ )
উপৰি + উপৰি = উপৰ্যুপৰি
অতি + উদয় = অত্ত্যুদয়
প্ৰতি + উপকাৰ = প্ৰত্যুপকাৰ
অভি + উদয় = অভ্যুদয়
( ঙ ) ই + এ = ্য় ( য-কাৰ )
প্ৰতি + এক = প্ৰত্যেক
২০। উ + অ = ৱ ; উ +আ = ৱা ; উ + এ = ৱে
নে + অন = নয়ন
গৈ + অক = গায়ক
বিনৈ + অক = বিনায়ক
শে + অন = শয়ন
নৈ + অক = নায়ক
( খ ) ব্যঞ্জনসন্ধি
ব্য়ঞ্জনবৰ্ণৰ লগত ব্য়ঞ্জনবৰ্ণৰ বা ব্য়ঞ্জনবৰ্ণৰ লগত স্বৰবৰ্ণৰ লগত ব্য়ঞ্জনবৰ্ণৰ মিলনেই ব্যঞ্জনসন্ধি বোলে ।
তত + উপৰি = তদুপৰি
দিক্ + অন্ত = দিগন্ত
আ + ছাদন = আচ্ছাদন
গম্ + তব্য = গন্তব্য
সম্ + লগ্ন = সংলগ্ন
মৃত + ময় = মৃন্ময়
পৰি+ ছেদ = পৰিচ্ছেদ
উত + ছেদ = উচ্ছেদ
সম্ + যোগ = সংযোগ
ণিচ্ + অন্ত = ণিজন্ত
বাক্ + ময় = বাংময়
তত + হিত = তদ্ধিত
যাচ্ + না = যাচ্ঞয়
সম্ + ৰাজ + নী = সম্ৰাজ্ঞী
প্ৰ + কৃষ + ত = প্ৰকৃষ্ট
কৃ + অন্ত = কৃদন্ত
পৰি + ছন্ন = পৰিচ্ছন্ন
সম্ + কীৰ্ণ = সংকীৰ্ণ
সম্ + তান = সন্তান
বৃষ + তি = বৃষ্টি
চলত + চিত্ৰ = চলচ্চিত্ৰ
উত + চাৰণ = উচ্চাৰণ
দিক্ + গজ = দিগগজ
সম্ + কৃত = সংস্কৃত
জগত + নাথ = জগন্নাথ
উত + মাদ = উন্মাদ
সম্ + গতি = সংগতি
সত + উপদেশ = সদুপদেশ
সম্ + ৰাট্ = সম্ৰাট
উত + মত্ত = উন্মত্ত
সম্ + কীৰ্ণ = সংকীৰ্ণ
সত + আশয় = সদাশয়
সত + জন = সজ্জন
সত + চৰিত্ৰ = সচ্চৰিত্ৰ
সম্ + শয় = সংশয়
কিম্ + নৰ = কিন্নৰ
যাবত + জীৱন = যাৱজ্জীৱন
ৰাজ + নী = ৰাজ্ঞী
সম্ + যোগ = সংযোগ
উত + নতি = উন্নতি
উত + হত = উদ্ধত
আ + ছন্ন = আচ্ছন্ন
বি + ছিন্ন = বিচ্ছিন
উত +ঘাটন = উদঘাটন
বাক্ + ঈশ = বাগীশ
উত + শ্বাস = উচ্ছ্বাস
সম্ + যুক্ত = সংযুক্ত
ষষ্ + থ = ষষ্ঠ
পুষ্ + ত = পুষ্ট
সম্ + শয় = সংশয়
আকৃষ + ত = আকৃষ্ট
সম্ + বাদ = সংবাদ
জগত + ঈশ = জগদীশ
উত + যাপন = উদযাপন
সম্ + হাৰ = সংহাৰ
উত + শিষ্ট = উচ্ছিষ্ট
উত + হাৰ = উদ্ধাৰ
ষট্ + আনন = ষড়ানন
উত + গতি = উদ্গতি
বি + ছেদ = বিচ্ছেদ
সম্ + কৰণ = সংস্কৰণ
শম্ + কৰ = শংকৰ
কিম্ + তু = কিন্তু
উত + শৃংখল = উচ্ছৃঙ্খল
সম্ + গীত = সংগীত
আকৃষ্ + ত = আকৃষ্ট
চিত + ময় = চিন্ময়
যজ্ + ন = যজ্ঞ
( গ ) বিসৰ্গসন্ধি
বিৰ্সগ আৰু ব্য়ঞ্জনবৰ্ণ বা স্বৰবৰ্ণৰ মাজত যি সন্ধি হয়, তাক বিসৰ্গসন্ধি বোলে ।
নিঃ + ৰৱ = নীৰৱ
বাচঃ+ পতি = বাচস্পতি
নিঃ + অৱচ্ছিন্ন = নিৰৱচ্ছন্ন
নিঃ+ তেজ = নিস্তেজ
নিঃ + ৰোগ = নিৰোগ
মনঃ + তাপ = মনস্তাপ
মনঃ + ৰম = মনোৰম
নিঃ + আকাৰ = নিৰাকাৰ
দুঃ + অৱস্থা = দুৰৱস্থা
নিঃ + চয় = নিশ্চয়
মনঃ + যোগ = মনোযোগ
নিঃ + ৰস্ = নীৰস
আৱিঃ + কাৰ = আৱিষ্কাৰ
নিঃ + কলংক = নিষ্কলংক
পুনঃ + অপি = পুনৰপি
নিঃ+ চিত = নিশ্চিত
দুঃ + গম = দুৰ্গম
নিঃ + অৱধি = নিৰৱধি
বহিঃ + কাৰ = বহিষ্কাৰ
নিঃ + চিন্ত = নিশিচন্ত
বনঃ + পতি = বনস্পতি
তিৰঃ + কাৰ = তিৰস্কাৰ
সৰঃ + বৰ = সৰোবৰ
শিৰঃ + ছেদ = শিৰশে্ছদ
দুঃ + তৰ = দুস্তৰ
মনঃ + হৰ = মনোহৰ
দঃ + নীতি = দুৰ্নীতি
ততঃ + অধিক = ততোধিক
দুঃ + গতি = দুৰ্গতি
ভাঃ + কৰ = ভাস্কৰ
দুঃ + প্ৰাপ্য = দুষ্প্ৰাপ্য
আশীঃ + বাদ = আশীবাৰ্দ
ইতঃ + ততঃ = ইতস্ততঃ
অহঃ + ৰাত্ৰ = অহোৰাত্ৰ
দুঃ + কৰ = দুষ্কৰ
নিঃ + নয় = নিৰ্ণয়
নিঃ + ঠুৰ = নিষ্ঠুৰ
তপঃ + বন = তপোবন
দুঃ + ঘোৰ = দুৰ্ঘোৰ
নিঃ + তাৰ = নিস্তাৰ
নমঃ + কাৰ = নমস্কাৰ
নিঃ + ফল = নিষ্ফল
বযঃ + অধিক = বয়োধিক
নিঃ + পাপ = নিষ্পাপ
পুৰঃ + কাৰ = পুৰস্কাৰ
দুঃ + চিন্তা = দুশ্চন্তা
দুঃ + মতি = দুৰ্মতি
অহঃ + নিশা = অহৰ্নিশ
Post ID: DABP001382
