Chapter: 8
ধৰ্মঃ ইয়াৰ অৰ্থ আৰু প্ৰকৃতি, ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা
(Religion : Its meaning and nature, Religion and Morality)
অনুশীলনী
১। অতি চমু উত্তৰ দিয়াঃ
(ক) Religion শব্দটো ক'ৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে?
উত্তৰঃ- "Religion" শব্দটো "Religare" শব্দৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে।
(খ) Religare শব্দৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ- "Religare" শব্দটোৰ অৰ্থ হ'ল "বন্ধন অৰ্থাৎ, যিয়ে বান্ধি ৰাখে"।
(গ) 'ধৃ' ধাতুৰ লগত কি প্ৰত্যয় সংযোগ কৰি সংস্কৃতত ধৰ্ম শব্দটোৰ উৎপত্তি হয়?
উত্তৰঃ- 'ধৃ' ধাতুৰ লগত 'মন্' প্ৰত্য়য় সংযোগ কৰি সংস্কৃতত ধৰ্ম শব্দটোৰ উৎপত্তি হয়।
(ঘ) ধৰ্ম কি?
উত্তৰঃ- সামাজিক জীৱনৰ বৃহত্তৰ ঐক্য়ৰ মাজত যি ব্য়ৱস্থাই মানুহৰ জীৱনক ধৰি ৰাখে সেয়েই হৈছে ধৰ্ম।
(ঙ) ধৰ্মৰ স্বৰূপ বা প্ৰকৃতিক আমি কেইপ্ৰকাৰে বুজাৰ চেষ্টা কৰিব পাৰো আৰু কি কি?
উত্তৰঃ- ধৰ্মৰ স্বৰূপ বা প্ৰকৃতিক আমি দুই প্ৰকাৰে বুজাৰ চেষ্টা কৰিব পাৰো। সেয়া হ'ল 一
(i) আমি ধৰ্মৰ সংজ্ঞা নিৰূপন কৰি ধৰ্মৰ স্বৰূপ বুজিব পাৰো আৰু
(ii) ধৰ্মৰ লগত মানুহৰ অন্য়ান্য় আচৰণ বা ক্ৰিয়াৰ সম্পৰ্ক নিৰূপণ কৰিও আমি ধৰ্মৰ স্বৰূপ বা প্ৰকৃতি বুজাৰ চেষ্টা কৰিব পাৰো।
২। চমু উত্তৰ দিয়াঃ
(ক) ধৰ্মৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ- ধৰ্মৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ'ল 一
(i) ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত কিছুমান মানসিক শক্তিয়ে প্ৰেৰণাৰূপে ক্ৰিয়া কৰে 一 যেনেকৈ, ব্য়ক্তিৰ জীয়াই থকাৰ বাসনা, আত্মবিকাশ আৰু কল্য়াণ লাভৰ আগ্ৰহ আৰু আত্মোপলব্ধিৰ আকাংক্ষা।
(ii) ধৰ্মই কোনো উচ্চতৰ অতীন্দ্ৰিয় সত্তাত বিশ্বাস কৰে আৰু ব্য়ক্তিয়ে নিজৰ মংগলৰ কাৰণে এই সত্তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। ঈশ্বৰৰ লগত মানুহৰ সম্পৰ্কক কেন্দ্ৰ কৰি মানুহৰ মনত যি ভাব, ধাৰণা, চিন্তা আৰু অনুভূতিৰ উদয় হয়, সেইবিলাক ধৰ্মৰ আভ্য়ন্তৰীণ দিশ।
(iii) ধৰ্মৰ এটা বাহ্য়িক দিশো আছে। ই হ'ল ধৰ্মীয় আচাৰ অনুষ্ঠান। এই বাহ্য়িক দিশৰ মাজেদিয়েই ধৰ্মীয় অনুভূতি প্ৰকাশ পায়।
(iv) ধৰ্মৰ এটা সামাজিক আৰু আনুষ্ঠানিক দিশো আছে।
(খ) কান্টৰ ধৰ্মৰ সংজ্ঞাটো লিখা। এই সংজ্ঞাটোৰ ক্ৰটি কি?
উত্তৰঃ- কাণ্টৰ মতে, "আমাৰ সকলো কৰ্তব্য়ক ঐশ্বৰিক আদেশৰূপে স্বীকাৰ কৰি লোৱাই হ'ল ধৰ্ম"।
কাণ্টৰ সংজ্ঞাৰ ক্ৰতি হ'ল তেওঁৰ সংজ্ঞাত তিনিটা মানসিক ক্ৰিয়া 一 চিন্তা, অনুভূতি আৰু ইচ্ছাৰ ভিতৰত কেৱল ইচ্ছাকেই গুৰুত্ব দিয়া হৈছে। তেওঁৰ মতে ধৰ্ম কেৱল ইচ্ছাৰ বিষয়। তেওঁ নৈতিক ইচ্ছাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ধৰ্মৰ সংজ্ঞা দিছে আৰু ধৰ্মীয় চেতনাক নৈতিক চেতনাৰ লগত অভিন্ন বুলি গণ্য় কৰিছে। ঈশ্বৰৰ লগত সাহচৰ্যৰ অলৌকিক অভিজ্ঞতা, প্ৰাৰ্থনা, পূজা, উপাসনা ঈশ্বৰৰ প্ৰতি ভক্তি ― যিবোৰ ধৰ্মীয় অভিজ্ঞতাৰ উল্লেখযোগ্য় বৈশিষ্ট্য় ㅡ কাণ্টৰ সংজ্ঞাত এইবোৰৰ অস্তিত্বই নাই।
(গ) হেগেলৰ ধৰ্মৰ সংজ্ঞাটো লিখা আৰু তেওঁৰ সংজ্ঞাটো কিহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল?
উত্তৰঃ- হেগেলৰ মতে, "জীৱাত্মাই নিজক পৰামাত্মাৰূপে জনাৰ নামে হৈছে ধর্ম"।
(ঘ) ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ মাজত সাদৃশ্য কি?
উত্তৰঃ- ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ মাজত থকা সাদৃশ্য় তলত উল্লেখ কৰা হ'ল 一
ধৰ্মই আত্মাৰ অমৰত্বত বিশ্বাস কৰে। নৈতিকতাও আত্মাৰ অমৰত্ব স্বীকাৰ কৰে। নৈতিক আদৰ্শ হ'ল জীৱনৰ অন্য়তম পৰম আদৰ্শ, যাক এটা ক্ষুদ্ৰ সীমিত জীৱনত লাভ কৰা সম্ভৱ নহয়। জন্ম-জন্মান্তৰৰ প্ৰচেষ্টাৰ দ্বাৰা মানুহে ধীৰে ধীৰে এই নৈতিক আদৰ্শৰ ওচৰলৈ যায়। এইদৰে আত্মাৰ অমৰত্বক স্বীকাৰ কৰি নল'লে মানুহৰ এই নৈতিক প্ৰচেষ্টাৰ কোনো সাৰ্থকতা নাথাকে। যিহেতু ধৰ্ম আৰু নীতি উভয়েই আত্মাৰ অমৰত্বকে স্বীকাৰ কৰে। সেয়েহে উভয়ৰে মাজত ওতঃপ্ৰোত সম্বন্ধ আছে।
(ঙ) ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ মাজত বৈসাদৃশ্য কি?
উত্তৰঃ- ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ মাজত থকা বৈসাদৃশ্য়সমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ'ল 一
(i) ধৰ্ম ঈশ্বৰ কেন্দ্ৰিক।
কিন্তু, নৈতিকতা মানৱকেন্দ্ৰিক।
(ii) নৈতিকতাৰ লগত সত্তাৰ অলৌকিকতাৰ সম্পৰ্ক নাই।
কিন্তু, ধৰ্মৰ লগত সত্তাৰ অলৌকিকতাৰ সম্পৰ্ক আছে।
(iii) নৈতিকতাৰ তুলনাত ধৰ্মৰ পৰিসৰ ব্য়াপক। কিয়নো নৈতিকতায়ে কেৱল কল্যাণ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰে।
কিন্তু, ধৰ্মই কল্য়াণৰ বাহিৰেও সত্য় আৰু সুন্দৰৰো আলোচনা কৰে।
(iv) নৈতিকতা হ'ল অসীমৰ দিশলৈ অগ্ৰগতি।
কিন্তু, ধৰ্ম হ'ল অসীমৰ মাজৰ পৰা অগ্ৰগতি।
(v) নৈতিকতা প্ৰধানতঃ আবেগমুক্ত।
কিন্তু, ধৰ্ম হ'ল আৱেগযুক্ত অভিজ্ঞতা।
(vi) ইচ্ছাৰ স্বাধীনতাৰ চেতনা অবিহনে নৈতিকতা সম্ভৱ নহয়।
কিন্তু, ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰ হ'ল অনিবাৰ্যতাৰ ক্ষেত্ৰ।
(চ) "ধৰ্মৰ পৰাই নীতিৰ উৎপত্তি" 一 এই মতবাদটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- নীতিৰ উৎপত্তিঃ- ধৰ্মৰ অন্যান্য উৎস ㅡ
নীতিৰ উৎপত্তি কেৱল ধৰ্মৰ পৰাই হয় বুলি ধাৰণাটো জটিল ধাৰণা, দুয়োপক্ষৰ মাজত শক্তিশালী যুক্তি আছে। ইয়াত দৃষ্টিভংগী আৰু ইয়াৰ প্ৰতিবিন্দুৰ এটা বিভাজন দিয়া হৈছে।
নীতিৰ উৎস হিচাপে ধৰ্মৰ বাবে গোচৰ 一
ঈশ্বৰৰ নিৰ্দেশনাঃ- বহু ধৰ্মই নৈতিক সংহিতা আৰু নৈতিক নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰা উচ্চ শক্তিত বিশ্বাস কৰে। এই নীতিসমূহক ঐশ্বৰিকভাৱে নিৰ্ধাৰিত হিচাপে দেখা যায়। যিয়ে মানুহৰ উদ্ভাৱনক অতিক্ৰম কৰা সঠিক আৰু অনুচিতৰ বাবে এক ভেটি আগবঢ়ায়।
সম্প্ৰদায় আৰু সংহতিঃ- ধৰ্মীয় শিক্ষাই প্ৰায়ে সামাজিক ব্যৱস্থাৰ বাবে এক নীতি প্ৰদান কৰে। সততা, দয়া আৰু কৰ্তৃত্বৰ প্ৰতি সন্মানৰ দৰে ভাগ কৰা নীতিয়ে এটা সুস্থিৰ আৰু কাৰ্যক্ষম সম্প্ৰদায় বজাই ৰখাত সহায় কৰে।
ঐতিহাসিক প্ৰভাৱঃ- বিশ্বৰ প্ৰধান ধৰ্মসমূহে সমগ্ৰ ইতিহাসত সমাজসমূহক গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত কৰিছে। তেওঁলোকৰ নৈতিক সংহিতাসমূহ আইনী ব্যৱস্থা, সামাজিক নীতি-নিয়ম আৰু সাংস্কৃতিক মূল্যবোধৰ মাজত বোৱা হৈছে।
একমাত্ৰ উৎস হিচাপে ধৰ্মৰ বিৰুদ্ধে যুক্তি 一
ধৰ্মনিৰপেক্ষ নৈতিকতাঃ- ধৰ্মৰ বাহিৰত সু-বিকশিত নৈতিক কাঠামো আছে। উদাহৰণস্বৰূপে, দৰ্শনে যুক্তি আৰু যুক্তিৰ জৰিয়তে ন্যায়, ন্যায় আৰু ভাল জীৱনৰ ধাৰণাসমূহ অন্বেষণ কৰে।
সাৰ্বজনীন নৈতিকতাঃ- বহুতো মূল নীতি, যেনে - আনৰ ক্ষতি নকৰা বা মানুহক মৰ্যাদাৰ ব্যৱহাৰ কৰা, সংস্কৃতি আৰু ধৰ্মৰ মাজত স্ব-জ্ঞাতভাৱে বুজা যেন লাগে। ইয়াৰ পৰা ধৰ্মীয় শিক্ষাৰ বাহিৰেও নৈতিকতাৰ সম্ভাৱ্য ভিত্তিৰ কথা অনুমান কৰিব পাৰি।
নৈতিকতাৰ বিৱৰ্তনঃ- ধৰ্মসমূহৰ ভিতৰতে নৈতিক সংহিতাসমূহ সময়ৰ লগে লগে বিকশিত হৈছে। ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে নীতিসমূহ স্থিতিশীল উচ্চাৰণ নহয় বৰঞ্চ সামাজিক প্ৰেক্ষাপটৰ লগত খাপ খাই পৰে।
(ছ) "নৈতিকতাহে ধৰ্মৰ উৎস" 一 এই মতবাদটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- নৈতিকতা ধৰ্মৰ উৎস ধাৰণাটো সংখ্যালঘুৰ দৃষ্টিভংগী। এই ধাৰণাটোৰ এটা বিভাজন তলত উল্লেখ কৰা হ'ল 一
ঈশ্বৰীয় আদেশ তত্ত্ব অধিক সাধাৰণ বিশ্বাস হৈছে ঈশ্বৰীয় আদেশ তত্ত্ব। য’ত কোৱা হৈছে যে নৈতিকতা ধৰ্মৰ পৰাই আহে। ধৰ্মসমূহে উচ্চ শক্তিৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত নিয়মৰ গোট প্ৰদান কৰে আৰু সেই নিয়মসমূহ পালন কৰাটো নৈতিক বুলি গণ্য কৰা হয়।
উৎস হিচাপে নৈতিকতাৰ যুক্তি নৈতিকতাক উৎস বুলি বিশ্বাস কৰাসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে মানুহৰ স্বাভাৱিকতে সঠিক আৰু ভুলৰ ভাৱ, সহানুভূতি আৰু সামাজিক সংহতিৰ আকাংক্ষা থাকে। তেতিয়া এই অন্তৰ্নিহিত নৈতিকতাৰ পৰাই ধৰ্মৰ জন্ম হয়, ইয়াৰ বাবে আখ্যান আৰু ব্যাখ্যাৰ সৃষ্টি হয়।
ধৰ্মসমূহৰ মাজত সাদৃশ্য এই দৃষ্টিভংগীয়ে এই কথাটো উজ্জ্বল কৰি তুলিছে যে বহু ধৰ্মই দেৱতা আৰু আচাৰ-ব্যৱহাৰৰ পাৰ্থক্য থকাৰ পিছতো আনক সহায় কৰা আৰু ক্ষতিৰ পৰা আঁতৰি থকাৰ দৰে মূল নৈতিক মূল্যবোধৰ অংশীদাৰ। ইয়াক এক সাৰ্বজনীন মানৱীয় নৈতিকতাৰ প্ৰমাণ হিচাপে চাব পাৰি যিটো ধৰ্মসমূহে তেতিয়া সংহিতাবদ্ধ কৰে।
ধৰ্মনিৰপেক্ষ নৈতিক কাঠামো সমৰ্থকসকলে উপযোগীতাবাদ বা সামাজিক চুক্তি তত্ত্বৰ দৰে ধৰ্মনিৰপেক্ষ নৈতিকতা ব্যৱস্থাৰ অস্তিত্বৰ কথাও আঙুলিয়াই দিয়ে। এই কাঠামোবোৰে প্ৰমাণ কৰে যে নৈতিকতাই ধৰ্মৰ পৰা স্বাধীনভাৱে অস্তিত্ব লাভ কৰিব পাৰে আৰু কাম কৰিব পাৰে।
(জ) "ধৰ্ম আৰু নীতি পৰস্পৰ পৃথক" 一 এই মতবাদটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- কোনো কোনোৱে ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা সুকীয়া বুলি বিশ্বাস কৰে। নৈতিক অপ্ৰাকৃতিকতাবাদ বুলি কোৱা এই মতবাদে যুক্তি আগবঢ়ায় যে ন্যায় আৰু ক্ষতিৰ পৰা আঁতৰি থকাৰ দৰে নৈতিক নীতি কেৱল ঐশ্বৰিক আজ্ঞাৰ দ্বাৰা নহয়, যুক্তি আৰু সহানুভূতিৰ জৰিয়তে প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পাৰি। তেওঁলোকে সংস্কৃতিসমূহৰ মাজত কিছুমান নৈতিক ধাৰণাসমূহৰ সাৰ্বজনীনতা আৰু যুক্তিৰ জৰিয়তে ন্যায্যতা প্ৰদানৰ সম্ভাৱনাৰ দিশটোলৈ আঙুলিয়াই দিয়ে। ইয়াৰ বিপৰীতে ইতিহাসৰ বুকুত কিছুমান ধৰ্মৰ পৰস্পৰ বিৰোধী নৈতিক নিয়ম আছে। নৈতিক অপ্ৰাকৃতিকতাবাদে ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ পৰা স্বাধীনভাৱে নৈতিকতাই নিজাববীয়াকৈ থিয় দিব পাৰে বুলি মত প্ৰকাশ কৰে।
(ঝ) "ধৰ্ম আৰু নীতি পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীল" 一 কেনেকৈ? আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা প্ৰায়ে আন্তঃসংলগ্ন হৈ থাকে। ধৰ্মসমূহে সঘনাই নৈতিক সংহিতাৰ বাবে ভেটি প্ৰদান কৰে, নৈতিক নীতিসমূহ স্থাপন কৰে আৰু সঠিক আৰু অনুচিতৰ বাবে কৰ্তৃত্বৰ এক ঐশ্বৰিক উৎস আগবঢ়ায়। ইয়াৰ দ্বাৰা বিশ্বাসীসকলক নৈতিকভাৱে কাম কৰিবলৈ প্ৰেৰণা যোগাব পাৰে আৰু তেওঁলোকৰ কাৰ্য্যৰ আঁৰত উদ্দেশ্যৰ অনুভূতি প্ৰদান কৰিব পাৰি। ইয়াৰ বিপৰীতে নৈতিক ব্যৱস্থাই ধৰ্মীয় বিশ্বাসক প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে, য’ত ন্যায় আৰু ন্যায়ৰ বিকশিত সমাজৰ দৃষ্টিভংগীয়ে ধৰ্মীয় ব্যাখ্যা আৰু মতবাদক গঢ় দিয়ে। ইয়াৰ ফলত এটা প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি হয় য’ত ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাই ইজনে সিজনক অৱগত কৰে আৰু শক্তিশালী কৰে।
Answered by 一 Sri Mampi Kakati
**********
(For Paid User)
(সকলো পাঠৰ Paid উত্তৰবোৰ চাব পাৰিব)
