AHSEC Class 11 Economics Chapter 5 Solution 2025 | বজাৰ ভাৰসাম্য় | পঞ্চম অধ্য়ায় | Chapter 5 | Class 11 Economics Question Answer | বজাৰ ভাৰসাম্য় Lesson 5 HS 1st Year Economics Question Answer and Solutions For Assam |

 বজাৰ ভাৰসাম্য়

পঞ্চম অধ্য়ায়

অনুশীলনী 

1. বজাৰ ভাৰসাম্য ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ বজাৰ ভাৰসাম্য (Market Equilibrium) হৈছে এনে এটা অৱস্থা য’ত কোনো এখন বজাৰত চাহিদা আৰু যোগান পৰস্পৰে সমান হয়। ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল এক নিৰ্দিষ্ট মূল্যত ক্রেতাসকলে কিনিব বিচৰা পৰিমাণ আৰু বিক্ৰেতাসকলে বিক্ৰী কৰিবলৈ আগ্ৰহী পৰিমাণ একে হয়। এই অৱস্থাত বজাৰৰ কোনো অতিৰিক্ত চাহিদা (shortage) বা অতিৰিক্ত যোগান (surplus) নথাকে।

বজাৰ ভাৰসাম্যৰ মূল গুণসমূহ:

1. বজাৰ মূল্য: ভাৰসাম্য অৱস্থাত উৎপন্ন হোৱা মূল্যক ভাৰসাম্য মূল্য (Equilibrium Price) বোলা হয়।
2. বজাৰ পৰিমাণ: ভাৰসাম্য অৱস্থাত কিনা-বেচা হোৱা পৰিমাণক ভাৰসাম্য পৰিমাণ (Equilibrium Quantity) বোলা হয়।
3. চাহিদা আৰু যোগানৰ মিল:
   • যদি মূল্য বেছি হয়, তেন্তে যোগান বেছি হয় আৰু চাহিদা কমি যায়, ফলত অতিৰিক্ত যোগান (surplus) সৃষ্টি হয়।
   • যদি মূল্য কম হয়, তেন্তে চাহিদা বেছি হয় আৰু যোগান কমি যায়, ফলত অভাৱ (shortage) সৃষ্টি হয়।

গ্ৰাফিক চিত্র:
বজাৰ ভাৰসাম্যক সাধাৰণতে চাহিদা আৰু যোগানৰ বক্রৰ দ্বাৰা দৰ্শোৱা হয়।

• চাহিদাৰ বক্র (Demand Curve): মূল্য আৰু চাহিদাৰ বিপৰীত সম্পৰ্ক প্ৰদৰ্শন কৰে।
• যোগানৰ বক্র (Supply Curve): মূল্য আৰু যোগানৰ সোজা সম্পৰ্ক প্ৰদৰ্শন কৰে।
• এই দুখন বক্র য’ত মিলিত হয়, সেই বিন্দুটোক ভাৰসাম্য বিন্দু (Equilibrium Point) বোলা হয়।

উদাহৰণ:
যদি এখন বজাৰত এখন পেণ্টৰ চাহিদা প্ৰতি মাহে ৫০খন আৰু যোগানো ঠিক ৫০খন হয়, তেন্তে সেই মূল্য আৰু পৰিমাণ ভাৰসাম্য অৱস্থাত আছে। যদি মূল্য বৃদ্ধি হয়, চাহিদা হ্ৰাস পায় আৰু যোগান বৃদ্ধি হয়; যদি মূল্য হ্ৰাস হয়, চাহিদা বৃদ্ধি পায় আৰু যোগান হ্ৰাস হয়।

বজাৰ ভাৰসাম্য বজাই ৰখাত চৰকাৰৰ নীতি, শুল্ক, আৰু পৰিবহন ব্যয় আদিৰো প্ৰভাৱ থাকে।

2. আমি কেতিয়া বজাৰত এটা সামগ্ৰীৰ অতিৰিক্ত চাহিদা থকা বুলি কওঁ?

উত্তৰঃ বজাৰত এটা সামগ্ৰীৰ অতিৰিক্ত চাহিদা (Excess Demand) সেই সময়ত হয়, যেতিয়া কোনো নির্দিষ্ট মূল্যাত সামগ্ৰীৰ চাহিদা যোগানতকৈ বেছি হয়। এই অৱস্থাত, ক্রেতাসকলে সামগ্ৰীৰ প্ৰাপ্য পৰিমাণতকৈ অধিক পৰিমাণ কিনিব বিচাৰে, কিন্তু বিক্ৰেতাসকলে সেই পৰিমাণ যোগান ধৰিবলৈ সক্ষম নোহোৱা অৱস্থাত থাকে।

অতিৰিক্ত চাহিদাৰ বৈশিষ্ট্য:

1. মুল্য হ্ৰাস:

   • যদি সামগ্ৰীৰ মূল্য বেছি হোৱাৰ সলনি কম থাকে, তেতিয়া অধিক সংখ্যক ক্রেতাই সেই সামগ্ৰী কিনিব বিচাৰে।
   • ফলত, চাহিদা বাঢ়ে আৰু যোগানৰ অভাৱ হয়।

2. অভাৱ (Shortage):

   • চাহিদাৰ পৰিমাণ যোগানৰ পৰিমাণতকৈ অধিক হোৱাৰ ফলত বজাৰত সামগ্ৰীৰ অভাৱ সৃষ্টি হয়।

3. মূল্যৰ ওপৰত চাপ:

   • অতিৰিক্ত চাহিদাৰ সময়ত, সামগ্ৰীৰ মূল্য বৃদ্ধি হোৱাৰ প্রবণতা থাকে, যিহেতু সৰহসংখ্যক ক্রেতাই সীমিত সামগ্ৰী কিনিবলৈ আগ্ৰহী হয়।

উদাহৰণ:

ধৰা যাক, এখন বজাৰত চাউলৰ চাহিদা ১০০ কুইণ্টল, কিন্তু যোগানহে ৭০ কুইণ্টল। ইয়াৰ অৰ্থ ৩০ কুইণ্টল চাউলৰ অতিৰিক্ত চাহিদা আছে। এই অৱস্থাত, চাউলৰ অভাৱ হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে, আৰু ইয়াৰ মূল্য বৃদ্ধি পোৱা সম্ভৱ।

কাৰণসমূহ:

• মূল্য কম হোৱা: কোনো সামগ্ৰীৰ মূল্য কম থাকিলে চাহিদা বৃদ্ধি পায়।
• জনগণৰ আয় বৃদ্ধি: যদি লোকসকলৰ আয় বৃদ্ধি পায়, তেন্তে অধিক সামগ্ৰী কিনিব চেষ্টা কৰে।
• প্ৰচলিত সামগ্ৰীৰ অভাৱ: কোনো বিকল্প সামগ্ৰীৰ অভাৱ হ'লে মূল সামগ্ৰীৰ চাহিদা বৃদ্ধি পায়।
• অপ্ৰত্যাশিত ঘটনাসমূহ: মহামাৰী, প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ আদি কাৰণে সামগ্ৰীৰ যোগান ব্যাহত হ'লে।

সমাধান:

চৰকাৰে এই সমস্যাৰ সমাধান কৰিবলৈ বিভিন্ন ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, যেনে—

• সামগ্ৰীৰ যোগান বৃদ্ধি কৰা।
• চাহিদা নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে মূল্য নিয়ন্ত্ৰণ নীতি প্ৰৱৰ্তন কৰা।
• আমদানিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা বৃদ্ধি কৰা।

3. আমি কেতিয়া বজাৰত এটা সামগ্ৰীৰ অতিৰিক্ত যোগান থকা বুলি কওঁ? 

উত্তৰঃ বজাৰত এটা সামগ্ৰীৰ অতিৰিক্ত যোগান (Excess Supply) সেই সময়ত হয়, যেতিয়া কোনো নির্দিষ্ট মূল্যাত সামগ্ৰীৰ যোগান চাহিদাতকৈ বেছি হয়। এই অৱস্থাত, বিক্ৰেতাসকলে সামগ্ৰীৰ অধিক পৰিমাণ বিক্ৰী কৰিবলৈ আগ্ৰহী থাকে, কিন্তু ক্রেতাসকলে সেই পৰিমাণ কিনিব নোৱাৰে।

অতিৰিক্ত যোগানৰ বৈশিষ্ট্য:

1. অৱিক্ৰীত সামগ্ৰী:
   • অতিৰিক্ত যোগানৰ ফলত বহু সংখ্যক সামগ্ৰী অবিক্ৰিত হৈ থাকে।
2. মূল্য হ্ৰাসৰ চাপ:
   • বিক্ৰেতাসকলে অধিক সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰিবলৈ মূল্যে হ্ৰাস কৰিবলৈ বাধ্য হয়।
3. উৎপাদকৰ ক্ষতি:
   • মূল্য কমি যোৱাৰ ফলত উৎপাদকসকলে কম আয় কৰে, যি সংকটৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।

উদাহৰণ:

ধৰা যাক, এখন বজাৰত আলুৰ চাহিদা ১০০ কুইণ্টল, কিন্তু যোগান হৈছে ১৫০ কুইণ্টল। ইয়াৰ অৰ্থ ৫০ কুইণ্টল আলুৰ অতিৰিক্ত যোগান আছে। এই অৱস্থাত, আলুৰ মূল্য কমি যাবলৈ আৰম্ভ কৰিব পাৰে।

অতিৰিক্ত যোগানৰ কাৰণসমূহ:

1. মূল্য বৃদ্ধি:
   • যদি কোনো সামগ্ৰীৰ মূল্য অধিক হয়, বিক্ৰেতাসকলে অধিক যোগান প্ৰদান কৰে, কিন্তু চাহিদা কমি যায়।
2. চাহিদা হ্ৰাস:
   • ক্রেতাসকলৰ আয় কমি যোৱা বা প্ৰয়োজন হ্ৰাস হোৱাৰ ফলত চাহিদা কমি যায়।
3. উৎপাদন বৃদ্ধি:
   • যদি উৎপাদন প্ৰক্ৰিয়া অধিক ক্ৰিয়াশীল হয়, তেন্তে যোগান বাঢ়ে।
4. বিকল্প সামগ্ৰীৰ উপস্থিতি:
   • যদি বিকল্প সামগ্ৰী উপলব্ধ হয়, তেন্তে মূল সামগ্ৰীৰ চাহিদা কমি যায়।

সমাধান:

অতিৰিক্ত যোগানৰ সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ গ্ৰহণ কৰা পদক্ষেপসমূহ—

1. মূল্য হ্ৰাস:
   • বিক্ৰেতাসকলে সামগ্ৰীৰ মূল্য কমাই চাহিদা বৃদ্ধি কৰিব পাৰে।
2. ৰপ্তানি বৃদ্ধি:
   • অভ্যন্তৰীণ যোগান হ্ৰাস কৰিবলৈ সামগ্ৰী ৰপ্তানি কৰা।
3. চাহিদা বৃদ্ধি কৰা:
   • সামগ্ৰীৰ প্ৰচাৰ আৰু বিপণিৰ মাধ্যমত চাহিদা বৃদ্ধি কৰা।
4. চৰকাৰী হস্তক্ষেপ:
   • চৰকাৰে অতিৰিক্ত যোগানৰ সামগ্ৰী কিনি পৰিস্থিতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে।

এইদৰে, অতিৰিক্ত যোগানৰ সময়ত যোগান আৰু চাহিদাৰ মাজৰ অসমতা সমাধান কৰিবলৈ ব্যৱস্থাসমূহ গ্ৰহণ কৰা হয়।

4. কি হ’ব যদিহে বজাৰত প্ৰচলিত দাম—

(i) ভাৰসাম্য দামতকৈ বেছি হয়?

উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো সামগ্ৰীৰ মূল্য ভাৰসাম্য দামতকৈ বেছি হয়, সেই সময়ত বজাৰত অতিৰিক্ত যোগান (Excess Supply) সৃষ্টি হয়। এই অৱস্থাত, বিক্ৰেতাসকলে সামগ্ৰীৰ অধিক পৰিমাণ বিক্ৰী কৰিবলৈ আগ্ৰহী থাকে, কিন্তু ক্রেতাসকলে তেনে উচ্চ মূল্যে সামগ্ৰী কিনিবলৈ তত্পৰ নহয়।

ফলাফলসমূহ:

1. অতিৰিক্ত যোগান:

   • সামগ্ৰীৰ যোগান চাহিদাতকৈ অধিক হয়, যাৰ ফলত বহু সংখ্যক সামগ্ৰী অবিক্ৰিত হৈ থাকে।

2. মূল্য হ্ৰাসৰ চাপ:

   • বিক্ৰেতাসকলে অবিক্ৰীত সামগ্ৰী হ্ৰাস কৰিবলৈ মূল্যে কমাই বিক্ৰী কৰিবলৈ বাধ্য হয়।

3. বজাৰৰ অসমতা:

   • চাহিদা আৰু যোগানৰ মাজত অসমতা সৃষ্টি হয়।
   • বিক্ৰেতাসকলে ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়, বিশেষকৈ যদি মূল্য বেছি কৰি উৎপাদন বা যোগান বৃদ্ধি কৰিছে।

গ্ৰাফিক চিত্ৰ:

• যেতিয়া মূল্য ভাৰসাম্য দামতকৈ বেছি হয়, যোগানৰ বক্র (Supply Curve) চাহিদাৰ বক্র (Demand Curve)তকৈ ওপৰত থাকে।
• এই তফাৎক অতিৰিক্ত যোগান বোলা হয়।

উদাহৰণ:

ধৰা যাক, এটা মোবাইল ফোনৰ ভাৰসাম্য দাম ₹১০,০০০, য'ত চাহিদা আৰু যোগান দুয়ো ৫,০০০ ইউনিট। যদি ফোনৰ দাম ₹১২,০০০ কৰা হয়, তেন্তে ৭,০০০ ইউনিট যোগান হয়, কিন্তু চাহিদা মাত্ৰ ৩,০০০ ইউনিটত হ্ৰাস পায়। এই অতিরিক্ত ৪,০০০ ইউনিট অবিক্ৰীত থাকে, যি অতিৰিক্ত যোগানৰ উদাহৰণ।

এই পৰিস্থিতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ:

1. মূল্য হ্ৰাস কৰা:

   • বিক্ৰেতাসকলে দাম কমাই চাহিদা পুনৰ বৃদ্ধি কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিব পাৰে।

2. ৰপ্তানি বৃদ্ধি:

   • অবিক্ৰীত সামগ্ৰী ৰপ্তানি কৰা, অভ্যন্তৰীণ যোগান হ্ৰাস কৰিবলৈ।

3. চাহিদা বৃদ্ধিৰ পদক্ষেপ:

   • প্ৰচাৰ, ৰেহাই, বা অন্যান্য প্ৰচেষ্টাৰ জৰিয়তে চাহিদা বৃদ্ধি কৰা।

এইদৰে, ভাৰসাম্য দামতকৈ উচ্চ মূল্যত সামগ্ৰীৰ চাহিদা হ্ৰাস পায় আৰু সমস্যাৰ সৃষ্টি হয়।

(ii) ভাৰসাম্য দামত কৈ কম হয়?

উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো সামগ্ৰীৰ মূল্য ভাৰসাম্য দামতকৈ কম হয়, সেই সময়ত বজাৰত অতিৰিক্ত চাহিদা (Excess Demand) সৃষ্টি হয়। এই অৱস্থাত, ক্রেতাসকলে তেনে নিম্ন মূল্যে সামগ্ৰী কিনিবলৈ অধিক আগ্ৰহী হয়, কিন্তু বিক্ৰেতাসকলে তেনে মূল্যত পর্যাপ্ত যোগান প্ৰদান কৰিবলৈ সক্ষম নহয়।

---

ফলাফলসমূহ:

1. চাহিদাৰ বাঢ়নি:
   • মূল্য কম হোৱাৰ ফলত অধিক সংখ্যক ক্রেতাই সামগ্ৰী কিনিবলৈ চেষ্টা কৰে।
2. যোগানৰ অভাৱ:
   • বিক্ৰেতাসকল সস্তীয়া মূল্যত উৎপাদন বা যোগান হ্ৰাস কৰে, যাৰ ফলত অভাৱ (shortage) সৃষ্টি হয়।
3. মূল্য বৃদ্ধিৰ চাপ:
   • চাহিদা বেছি আৰু যোগান কম হোৱাৰ ফলত সামগ্ৰীৰ মূল্য বৃদ্ধি কৰিবলৈ চাপ পৰে।
4. বজাৰৰ অসমতা:
   • চাহিদা আৰু যোগানৰ মাজত গুণগত অসমতা দেখা যায়।

---

গ্ৰাফিক চিত্ৰ:

• যেতিয়া মূল্য ভাৰসাম্য দামতকৈ কম হয়, চাহিদাৰ বক্র (Demand Curve) যোগানৰ বক্র (Supply Curve)তকৈ ওপৰত থাকে।
• এই তফাৎক অতিৰিক্ত চাহিদা (Excess Demand) বোলা হয়।

---

উদাহৰণ:

ধৰা যাক, এখন বজাৰত চাউলৰ ভাৰসাম্য মূল্য কুইণ্টলপিছু ₹৩০০, য’ত চাহিদা আৰু যোগান দুয়ো ১০০ কুইণ্টল। যদি দাম ₹২০০ হ’বলৈ হ্ৰাস পায়, চাহিদা বৃদ্ধি হৈ ১৫০ কুইণ্টল হয়, কিন্তু যোগান হ্ৰাস হৈ মাত্ৰ ৭০ কুইণ্টল হয়। এই ৮০ কুইণ্টলৰ অভাৱ অতিৰিক্ত চাহিদাৰ উদাহৰণ।

---

এই পৰিস্থিতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ:

1. মূল্য বৃদ্ধি কৰা:

   • বিক্ৰেতাসকলে সামগ্ৰীৰ দাম বৃদ্ধি কৰি ভাৰসাম্য মূল্যৰ ওচৰ চাপিবলৈ চেষ্টা কৰিব পাৰে।

2. যোগান বৃদ্ধি কৰা:

   • চৰকাৰ বা বিক্ৰেতাসকলে উৎপাদন আৰু যোগান বৃদ্ধি কৰাৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।

3. চাহিদা হ্ৰাস কৰাৰ প্ৰচেষ্টা:

   • কোনো সামগ্ৰীৰ চাহিদা হ্ৰাস কৰিবলৈ বিকল্প সামগ্ৰী বা বিকল্প সেৱা উপস্থাপন কৰা।

---

চৰকাৰী ভূমিকা:

চৰকাৰে এই সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ বিভিন্ন ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, যেনে—

• মূল্যে নিয়ন্ত্ৰণ কৰা।
• ৰেশনিং পদ্ধতি প্ৰৱৰ্তন।
• আমদানিৰ দ্বাৰা যোগান বৃদ্ধি।

এইদৰে, ভাৰসাম্য দামতকৈ কম মূল্যত সামগ্ৰীৰ চাহিদা বৃদ্ধি পায় আৰু যোগানৰ অভাৱ হয়।

5. প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা স্থিৰহৈ থকা এখন পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰত কেনেদৰে দাম নিৰ্ধাৰণ কৰা হয় বর্ণনা কৰা। 

উত্তৰঃ পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰত প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা স্থিৰ হৈ থকা অৱস্থাত দাম বজাৰৰ চাহিদা আৰু যোগানৰ পৰা নিৰ্ধাৰিত হয়। এই ধৰণৰ বজাৰত প্ৰতিটো প্ৰতিষ্ঠান মূল্য গ্ৰহণকাৰী (Price Taker) হয়, অৰ্থাৎ কোনো প্ৰতিষ্ঠানে এককভাৱে দাম নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব নোৱাৰে।

---

পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্য:

1. অগণিত প্ৰতিষ্ঠান: প্ৰতিযোগিতাত অংশগ্ৰহণকাৰী অসংখ্য প্ৰতিষ্ঠান থাকে।
2. একজাতীয় সামগ্ৰী: সকলো প্ৰতিষ্ঠানে একেধৰণৰ সামগ্ৰী উৎপাদন কৰে।
3. মুক্ত প্ৰবেশ আৰু প্ৰস্থান: প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ বজাৰত প্ৰৱেশ আৰু বাহিৰ হোৱাৰ স্বাধীনতা থাকে।
4. সম্পূৰ্ণ তথ্য: ক্রেতা আৰু বিক্ৰেতাসকলে বজাৰৰ মূল্য আৰু সামগ্ৰীৰ গুণগত মানৰ বিষয়ে পৰিপূৰ্ণ তথ্যৰ আধিপত্য থাকে।
5. মূল্য গ্ৰহণকাৰী: প্ৰতিষ্ঠানসমূহে বজাৰত স্থিৰ কৰা মূল্য অনুসৰি সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰে।

---

দাম নিৰ্ধাৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া:

1. বজাৰৰ চাহিদা আৰু যোগানৰ ভিত্তিত দাম নিৰ্ধাৰণ:

   • চাহিদাৰ বক্র (Demand Curve): সামগ্ৰীৰ বিভিন্ন মূল্যাত সমগ্ৰ বজাৰৰ চাহিদা প্ৰদৰ্শন কৰে।
   • যোগানৰ বক্র (Supply Curve): সামগ্ৰীৰ বিভিন্ন মূল্যাত সমগ্ৰ বজাৰৰ যোগান প্ৰদৰ্শন কৰে।
   • য’ত চাহিদা আৰু যোগানৰ বক্র মিলিত হয়, সেই বিন্দুত দাম স্থিৰ হয়।
   • এই মূল্যক ভাৰসাম্য মূল্য (Equilibrium Price) বোলা হয়।

2. বজাৰত প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ ভূমিকা:

   • প্ৰতিটো প্ৰতিষ্ঠানে ভাৰসাম্য মূল্যে নিজৰ সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰে।
   • যিহেতু প্ৰতিষ্ঠানসমূহ মূল্য গ্ৰহণকাৰী, সেয়া মূল্যে কোনো পৰিৱর্তন আনিব নোৱাৰে।

3. অলংকাৰিক লাভ আৰু ক্ষতিৰ অৱস্থা:

   • অলংকাৰিক লাভ: যদি কোনো প্ৰতিষ্ঠানে উৎপাদনৰ গড় খৰচতকৈ অধিক মূল্যত সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰে, তেন্তে লাভৰ সুযোগ পায়।
   • ক্ষতি: যদি গড় খৰচ মূল্যাতকৈ বেছি হয়, প্ৰতিষ্ঠানসমূহে ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়।

4. দীৰ্ঘকালীন অৱস্থা:

   • দীৰ্ঘকালত, নতুন প্ৰতিষ্ঠানে লাভৰ সুযোগ দেখি বজাৰত প্ৰৱেশ কৰে।
   • ফলত, যোগান বৃদ্ধি পায় আৰু মূল্য হ্ৰাস পায়।
   • শেষত, সকলো প্ৰতিষ্ঠান স্বাভাবিক লাভ (Normal Profit) উপভোগ কৰে, অৰ্থাৎ লাভ বা ক্ষতিৰ বিশেষ অৱস্থা থাকে নে।

---

উদাহৰণ:

ধৰা যাক, এটা গাঁৱত ধানৰ উৎপাদন বৰ্ধিত হৈছে। যদি চাহিদা ১০০ কুইণ্টল আৰু যোগানো ১০০ কুইণ্টল হয়, ধানৰ মূল্য ₹২০০ কুইণ্টল ঠিক হয়। প্ৰতিটো কৃষকে এই মূল্যত ধান বিক্ৰী কৰিব পাৰে। যদি দীৰ্ঘকালত লাভ হয়, নতুন কৃষক প্ৰৱেশ কৰে, ফলত মূল্য হ্ৰাস পায় আৰু ভাৰসাম্য পুনৰ স্থাপন হয়।

---

সাৰাংশ:

পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰত দাম বজাৰৰ সামগ্ৰিক চাহিদা আৰু যোগানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। প্ৰতিটো প্ৰতিষ্ঠান এই মূল্যে সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰে, আৰু একক প্ৰতিষ্ঠানে দাম পৰিবর্তন কৰিব নোৱাৰে। দীৰ্ঘকালত, লাভ আৰু ক্ষতিৰ পৰিসৰ থাকে নে, প্ৰতিষ্ঠানসমূহ স্বাভাবিক লাভত কাৰ্য কৰে।

6. ধৰি লোৱা যে অনুশীলনী 5 ত যি দামত ভাৰসাম্য লাভ হয়, সেই দাম বজাৰত থকা প্রতিষ্ঠানবোৰৰ নিম্নতম গড় ব্যয়ত কৈ বেছি এতিয়া প্ৰতিষ্ঠানবোৰৰ প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান মুক্ত কৰিদিলে বজাৰ দামৰ কেনেদৰে পৰিৱৰ্তন হ'ব?

উত্তৰঃ যদি অনুশীলনী 5ত বজাৰৰ ভাৰসাম্য দাম বজাৰত থকা প্রতিষ্ঠানবোৰৰ নিম্নতম গড় ব্যয়তকৈ বেছি হয় আৰু প্ৰতিষ্ঠানবোৰৰ প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান মুক্ত কৰি দিয়া হয়, তেন্তে দীৰ্ঘকালত বজাৰ দামত পৰিৱৰ্তন হ’ব।

প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থানৰ প্ৰভাৱ:

1. লাভৰ সুযোগ:

   • যেহেতু ভাৰসাম্য দাম গড় ব্যয়তকৈ বেছি, প্ৰতিষ্ঠানসমূহে অলংকাৰিক লাভ (Economic Profit) উপাৰ্জন কৰিছে।
   • এই লাভৰ সুযোগ নতুন প্ৰতিষ্ঠানক বজাৰত প্ৰৱেশ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিব।

2. যোগান বৃদ্ধি:

   • নতুন প্ৰতিষ্ঠানবোৰৰ প্ৰৱেশৰ ফলত বজাৰৰ মুঠ যোগান বৃদ্ধি পায়।
   • যোগানৰ বৃদ্ধি চাহিদা-যোগানৰ ভাৰসাম্যৰ মূল্য হ্ৰাসৰ কাৰণ হ’ব।

3. দামৰ হ্ৰাস:

   • অধিক যোগানৰ ফলত মূল্য নিম্নগামী হ’ব, যেতিয়া যোগানৰ বক্র (Supply Curve) ডাঙৰ হয়।
   • ভাৰসাম্য মূল্য দীৰ্ঘকালত তললৈ নামি প্রতিষ্ঠানবোৰৰ গড় ব্যয়ৰ সমতুল্য হয়।

4. অলংকাৰিক লাভৰ উচ্ছেদ:

   • নতুন প্ৰতিষ্ঠানসমূহে প্ৰৱেশ কৰি অলংকাৰিক লাভ উচ্ছেদ কৰি দিয়ে।
   • দীৰ্ঘকালত, প্ৰতিষ্ঠানসমূহ স্বাভাবিক লাভ (Normal Profit) উপভোগ কৰে।
   • অন্যথা, যদি কোনো সময়ত মূল্য গড় ব্যয়তকৈ কম হয়, প্ৰতিষ্ঠানসমূহ বজাৰ পৰা বাহিৰ হয়।

---

দীৰ্ঘকালীন ফলাফল:

• বজাৰৰ ভাৰসাম্য মূল্য অৱশেষত গড় ব্যয়ৰ সমান হয়।
• প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা বৃদ্ধি হয়, কিন্তু প্ৰতিষ্ঠানসমূহে দীৰ্ঘকালত কেৱল স্বাভাবিক লাভ উপাৰ্জন কৰে।
• অলংকাৰিক লাভ বা ক্ষতি দীৰ্ঘকালত নাথাকে।

---

গ্ৰাফিক চিত্ৰ:

1. প্ৰাথমিক অৱস্থা:
   • ভাৰসাম্য মূল্য (P₁) গড় ব্যয় (AC₁)তকৈ বেছি।
2. নতুন প্ৰতিষ্ঠানৰ প্ৰৱেশ:
   • যোগানৰ বক্র বাওঁমুখী সৰায়।
3. শেষ অৱস্থা:
   • ভাৰসাম্য মূল্য (P₂) গড় ব্যয়ৰ সমান।

---

উদাহৰণ:

ধৰা যাক, এখন বজাৰত গড় ব্যয় ₹১০০, কিন্তু সামগ্ৰীৰ ভাৰসাম্য মূল্য ₹১২০। নতুন প্ৰতিষ্ঠানে প্ৰৱেশ কৰে আৰু যোগান বৃদ্ধি কৰে। অৱশেষত, ভাৰসাম্য মূল্য ₹১০০ত আহি থমকায়, য’ত প্ৰতিষ্ঠানসমূহ অলংকাৰিক লাভ নোপোৱাকৈ স্বাভাবিক লাভ কৰে।

---

সাৰাংশ:

বজাৰত প্ৰতিষ্ঠানৰ প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান মুক্ত হ’লে, দীৰ্ঘকালত ভাৰসাম্য মূল্য প্ৰতিষ্ঠানৰ গড় ব্যয়ৰ সমান হয়। নতুন প্ৰতিষ্ঠানে লাভৰ সুযোগ উচ্ছেদ কৰে, যাৰ ফলত অলংকাৰিক লাভ নাইকিয়া হয় আৰু বজাৰ দাম স্থিৰ হয়।

7. বজাৰত মুক্ত প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থা নথাকিলে এখন পূর্ণ প্রতিযোগিতামূলক প্রতিষ্ঠানে কিদামত যোগান ধৰিব? এনে বজাৰত ভাৰসাম্য পৰিমাণ কেনেদৰে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়?

উত্তৰঃ যদি এখন পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰত মুক্ত প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান নাথাকে, তেন্তে প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ যোগান আৰু ভাৰসাম্য পৰিমাণৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰে। এনে পৰিস্থিতিত প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ অলংকাৰিক লাভ (Economic Profit) বা অলংকাৰিক ক্ষতি (Economic Loss) দীৰ্ঘকালৰ বাবে বজাই থাকিব পাৰে।

---

পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক প্রতিষ্ঠানে কিদামত যোগান ধৰিব?

পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক প্ৰতিষ্ঠানে মূল্য গ্ৰহণকাৰী (Price Taker) হয়, সেয়ে—

1. প্ৰতিষ্ঠানে সামগ্ৰী সেই দামত যোগান দিয়ে, য’ত মূল্য (P) = গড় আয় (AR) = সীমান্ত আয় (MR)।
2. উৎপাদনৰ পৰিমাণ সেই বিন্দুত স্থিৰ হয়, য’ত— $$MC = MR$$ অৰ্থাৎ, সীমান্ত ব্যয় (Marginal Cost, MC) সীমান্ত আয়ৰ সমান হোৱাৰ বিন্দুত প্ৰতিষ্ঠানৰ লাভৰ উচ্চতম বিন্দু থাকে।

8. প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থানৰ অনুমতি থকা এখন বজাৰত ভাৰসাম্য প্রতিষ্ঠানৰ সংখ্যা কেনেদৰে নিৰ্ণয় কৰা হয়? 

উত্তৰঃ প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থানৰ অনুমতি থকা এখন পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰত ভাৰসাম্যত প্রতিষ্ঠানৰ সংখ্যা দীৰ্ঘকালৰ অলংকাৰিক লাভ (Economic Profit) বা ক্ষতিৰ অনুপস্থিতিৰ মাধ্যমেৰে নিৰ্ণয় কৰা হয়। এই পৰিস্থিতিত প্ৰতিটো প্রতিষ্ঠান স্বাভাবিক লাভ (Normal Profit) উপাৰ্জন কৰে।

---

ভাৰসাম্যত প্রতিষ্ঠানৰ সংখ্যা নিৰ্ণয়ৰ প্ৰক্ৰিয়া:

1. অলংকাৰিক লাভ বা ক্ষতিৰ অৱস্থা পৰীক্ষা:

   • অলংকাৰিক লাভ:
     যদি প্ৰতিষ্ঠানসমূহ গড় ব্যয়তকৈ (Average Cost, AC) বেছি দামত সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰি লাভ কৰে, তেন্তে নতুন প্ৰতিষ্ঠানসমূহ বজাৰত প্ৰৱেশ কৰে।

     • প্ৰৱেশৰ ফলত যোগান বৃদ্ধি পায়।
     • মূল্য হ্ৰাস হয়, যেতিয়ালৈকে অলংকাৰিক লাভ নাইকিয়া নহয়।

   • অলংকাৰিক ক্ষতি:
     যদি দাম গড় ব্যয়তকৈ কম হয়, প্ৰতিষ্ঠানসমূহে ক্ষতি ভোগ কৰে।

     • ক্ষতিৰ ফলত কিছুমান প্রতিষ্ঠান বজাৰৰ পৰা প্ৰস্থান কৰে।
     • যোগান হ্ৰাস পায়, আৰু মূল্য বৃদ্ধি হয়, যেতিয়ালৈকে ক্ষতি নাইকিয়া নহয়।

2. দীৰ্ঘকালীন ভাৰসাম্য:

   • দীৰ্ঘকালত, অলংকাৰিক লাভ বা ক্ষতি = ০।
   • প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ সংখ্যা সেইটো পৰ্যায়ত স্থিৰ হয়, য’ত প্ৰতিটো প্ৰতিষ্ঠানে গড় ব্যয়তকৈ সমান দামত সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰে।
   • ভাৰসাম্যত, $P = AC = MC$
     (মূল্য = গড় ব্যয় = সীমান্ত ব্যয়)।

3. বজাৰৰ মুঠ যোগান:

   • প্ৰতিষ্ঠানসকলৰ মুঠ যোগান বজাৰৰ চাহিদাৰ লগত সমান হয়।
   • প্ৰতিষ্ঠানসকলৰ মুঠ যোগান = একোএক প্রতিষ্ঠানে যোগান দিয়া পৰিমাণ × প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা।
   • যদি চাহিদা বৃদ্ধি হয়, নতুন প্ৰতিষ্ঠান প্ৰৱেশ কৰি যোগান বৃদ্ধি কৰে। যদি চাহিদা হ্ৰাস হয়, কিছুমান প্রতিষ্ঠান প্ৰস্থান কৰে।

4. প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা গণনা:

   • দীৰ্ঘকালত, প্ৰতিটো প্ৰতিষ্ঠানে নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণ সামগ্ৰী উৎপাদন কৰে।
   • ভাৰসাম্যত, প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা = মুঠ চাহিদা / প্ৰতিষ্ঠানৰ একক যোগান।

---

গ্ৰাফিক চিত্ৰ:

• চাহিদা আৰু যোগানৰ বক্রৰ দ্বাৰা:
  • চাহিদা বৃদ্ধি হ’লে নতুন প্ৰতিষ্ঠান প্ৰৱেশ কৰে, যোগানৰ বক্র ডাঙৰ হয়।
  • চাহিদা হ্ৰাস হ’লে কিছুমান প্রতিষ্ঠান প্ৰস্থান কৰে, যোগানৰ বক্র সৰু হয়।

---

উদাহৰণ:

ধৰা যাক, এখন বজাৰত গড় ব্যয় ₹১০০, আৰু প্ৰতিষ্ঠানবোৰে গড়ে ৫০ ইউনিট উৎপাদন কৰে। মুঠ চাহিদা ১০,০০০ ইউনিট।

• ভাৰসাম্যত প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা: $$প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা = \frac{\text{মুঠ চাহিদা}}{\text{প্ৰতিষ্ঠানৰ একক যোগান}} = \frac{10,000}{50} = 200$$
• যদি চাহিদা ১২,০০০ ইউনিটলৈ বৃদ্ধি পায়, নতুন প্ৰতিষ্ঠান প্ৰৱেশ কৰি যোগান বৃদ্ধি কৰে।

---

সাৰাংশ:

প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থানৰ অনুমতি থকা পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বজাৰত, ভাৰসাম্যত প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা নিৰ্ধাৰণ হয় অলংকাৰিক লাভ বা ক্ষতিৰ অনুপস্থিতি আৰু মুঠ চাহিদা/যোগানৰ সমীকৰণৰ মাধ্যমেৰে। দীৰ্ঘকালত, প্ৰতিষ্ঠানসমূহ স্বাভাবিক লাভত কাৰ্য কৰে।

9. ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণ কেনেদৰে প্ৰভাৱিত হ’ব যদি উপভোক্তাৰ আয়—

(ক) বৃদ্ধিহয়?

উত্তৰঃ

 (খ) হ্রাসপায়?

উত্তৰঃ

10. জোতাৰ দাম বৃদ্ধিয়ে কেনেদৰে এযোৰ মোজাৰ দাম আৰু মোজাৰ ক্রয়-বিক্রয়ৰ পৰিমাণ প্ৰভাৱিত কৰে যোগান আৰু চাহিদা ৰেখা ব্যৱহাৰ কৰি দেখুওৱা।

উত্তৰঃ

 11. কফিৰ দামৰ পৰিৱৰ্তনে কেনেদৰে চাহৰ ভাৰসাম্য দাম প্ৰভাৱিত কৰিব? এটা চিত্ৰৰ সহায়ত ভাৰসাম্য পৰিমাণৰ ওপৰত ইয়াৰফল ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ

12. এটা সামগ্ৰীৰ উৎপাদনত ব্যৱহৃত উপাদানৰ দামৰ পৰিৱৰ্তন হ’লে কেনেদৰে সামগ্ৰীটোৰ ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণৰ পৰিৱৰ্তন হ'ব?

উত্তৰঃ

13. যদি দ্রব্য X-ৰ এটা বিকল্প দ্রব্য (Y)-ৰ দাম বৃদ্ধি হয়, তেন্তে দ্রব্য X-ৰ ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণৰ ওপৰত কি প্ৰভাৱ পৰিব?

উত্তৰঃ

14. বজাৰত নিৰ্দিষ্ট সংখ্যক প্রতিষ্ঠান থকা অৱস্থাত ভাৰসাম্যৰ ওপৰত চাহিদাৰে খাস্থানান্তৰৰ প্ৰভাৱ প্ৰৱেশ-প্রস্থান থকা অৱস্থাৰ সৈতে তুলনা কৰা।

উত্তৰঃ

15. ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণৰ ওপৰত চাহিদা আৰু যোগান দুয়োডাল ৰেখাৰ সোঁফালে হোৱা স্থানান্তৰৰ প্ৰভাৱচিত্ৰৰ সহায়ত ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ

16. ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণ কেনেদৰে প্ৰভাৱিত হ’ব যদি—

(ক) চাহিদা আৰু যোগান দুয়োডাল ৰেখা একে দিশত স্থানান্তৰিত হয়?

উত্তৰঃ

(খ) চাহিদা আৰু যোগান ৰেখা বিপৰীত দিশত স্থানান্তৰিত হয়?

উত্তৰঃ

17. কি ক্ষেত্ৰত শ্ৰমৰ বজাৰৰ যোগান আৰু চাহিদা ৰেখা দ্ৰব্যৰ বজাৰৰ যোগান আৰু চাহিদা ৰেখাৰ পৰা পৃথক হয়?

উত্তৰঃ

18. এখন পূর্ণ প্রতিযোগিতামূলক বজাৰত শ্ৰমৰ কাম্য (Optimal) পৰিমাণ কেনেদৰে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়?

উত্তৰঃ

19. এখন পূর্ণ প্রতিযোগিতামূলক শ্রম বজাৰত মজুৰিৰ হাৰ কেনেদৰে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়?

উত্তৰঃ

20. ভাৰতবৰ্ষত দামৰ উচ্চতম সীমা আৰোপ কৰা কোনো সামগ্ৰীৰ বিষয়ে তুমি জানানে? দামৰ উচ্চতম সীমা আৰোপণৰ ফল কেনেকুৱা হ’ব পাৰে?

উত্তৰঃ

21. মুক্ত প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান থকা অৱস্থাৰ তুলনাত প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা স্থিৰ হৈ থাকিলে চাহিদা ৰেখা স্থানান্তৰৰ প্ৰভাৱ দামৰ ওপৰত বেছি আৰু পৰিমাণৰ ওপৰত কম কৈ পৰে। ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰঃ

 22. ধৰি লোৱা যে এখন পূর্ণ প্রতিযোগিতা মূলক বজাৰত সামগ্ৰী X-ৰ চাহিদা আৰু যোগান ৰেখা হ’ল—

বজাৰখন সদৃশ প্রতিষ্ঠানেৰে গঠিত বুলি ভাবা। 15 টকাতকৈ কম যিকোনো দামত সামগ্রী X-ৰ বজাৰ যোগান শূন্য হোৱাৰ কাৰণ বিচাৰি উলিওৱা। এই সামগ্ৰীবিধৰ ভাৰসাম্য দাম কিমান? ভাৰসাম্য অৱস্থাত X-ৰ কিমান পৰিমাণ উৎপাদিত হ’ব?

উত্তৰঃ

23. অনুশলীনী 22-ৰ চাহিদা ৰেখাডাল লৈ সামগ্ৰী X উৎপাদন কৰা প্রতিষ্ঠানবোৰৰ মুক্ত প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান আছে বুলি ধৰা। বজাৰখন সামগ্ৰী X উৎপাদন কৰা সদৃশ প্রতিষ্ঠানেৰে গঠিত বুলিও ধৰি লোৱা। এখন প্রতিষ্ঠানৰ যোগান ৰেখা এনেদৰে দিয়া আছে—

(ক) p = 20 ৰ তাৎপর্য কি?

উত্তৰঃ

(খ) কি দামত X-ৰ বজাৰ ভাৰসাম্য হ’ব? তোমাৰ উত্তৰৰ সপক্ষে যুক্তি দিয়া।

উত্তৰঃ

(গ) ভাৰসাম্য পৰিমাণ আৰু প্ৰতিষ্ঠানৰ সংখ্যা গণনা কৰা।

উত্তৰঃ

24. ধৰা হ’ল যে নিমখৰ চাহিদা আৰু যোগান ৰেখা এনেদৰে দিয়া আছে।

q^D= 1,000 – p                  q^s  = 700 + 2p

(ক) ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণ নির্ণয় কৰা।

উত্তৰঃ

(খ) এতিয়া ধৰি লোৱা যে নিমখ উৎপাদনত ব্যৱহৃত এবিধ উপাদানৰ দাম বৃদ্ধি হ’ল আৰু নতুন যোগান ৰেখা হ’ল

q^s = 400 + 2p 

ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণৰ কেনেদৰে পৰিৱৰ্তন হ’ব? পৰিৱৰ্তনটো তুমি আশা কৰা ধৰণে হৈছেনে?

(গ) ধৰা হ’ল যে চৰকাৰে নিমখ বিক্ৰীৰ প্ৰতি গোটৰ ওপৰত ও টকাৰ কৰ আৰোপ কৰিলে। ই ভাৰসাম্য দাম আৰু পৰিমাণ কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰিব?

উত্তৰঃ

24. ধৰা হ’ল যে ঘৰৰ বজাৰ নিৰ্ধাৰিত ভাড়া সাধারণ মানুহে বহন কৰিব নোৱাৰাকৈ উচ্চ। যদি ভাড়াৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ আৰোপ কৰি চৰকাৰে ভাড়া ঘৰ বিচৰাসকলক সহায় কৰিবলৈ আগবাঢ়ি আহে, তেন্তে ভাড়াঘৰৰ বজাৰৰ ওপৰত ইয়াৰ কেনেকুৱা প্ৰভাৱ পৰিব?

উত্তৰঃ

Question Type By- Bikash Bora 

Post ID: DABP001819