শিক্ষা আৰু সমাজ
অধ্য়ায়-২
ক) চমু প্ৰশ্ন (প্ৰতিটো প্ৰশ্নৰে প্ৰায় ১৫০ টা শব্দত উত্তৰ দিয়ক)
প্ৰশ্ন নং ১ঃ সমাজ কি?
উত্তৰঃ সমাজ শব্দটোৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা বুজিবলৈ তলত কিছু মূল দিশ উল্লেখ কৰা হৈছে:
১. সংজ্ঞা:
সমাজ হৈছে এক গোষ্ঠী যি বিভিন্ন মানুহৰ সমন্বয়ে গঠিত হয়, যাৰ সদস্যসকলে বিশেষ জীৱনযাত্ৰা, সংস্কৃতি, মূল্যবোধ, আৰু আচাৰ-ব্যৱহাৰ ভাগ কৰে। ই এক নিৰ্দিষ্ট সামাজিক সংগঠন, য’ত সদস্যসকলে পৰস্পৰে যোগাযোগ, আন্তঃসম্পর্ক আৰু সমবায়ৰ মাধ্যমে জীৱন অতিবাহিত কৰে।
২. মূল উপাদান:
সমাজৰ গঠন আৰু বাচলতা কিছুমান মূল উপাদানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে:
- মানুহ: সমাজৰ ভিত্তি হৈছে মানুহ। যিজন ব্যক্তিগত আৰু সামাজিক পৰিসৰত কাম কৰে।
- সংস্কৃতি: সমাজৰ সদস্যসকলৰ সৈতে জড়িত আচাৰ-ব্যৱহাৰ, বিশ্বাস, নীতি, আৰু মূল্যবোধ।
- সম্ভৱনা আৰু সম্পর্ক: সমাজত সদস্যসকলৰ মাজত থকা বিভিন্ন সম্পর্ক, যেনে- পৰিয়াল, বন্ধু, আৰু ৰাজনৈতিক গোষ্ঠী।
- নিয়ম-কানুন: সমাজৰ নিয়ম, বিধি, আৰু সামাজিক আচাৰবোৰ, যিয়ে সদস্যসকলৰ আচৰণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
৩. প্ৰকাৰ:
সমাজক বিভিন্ন দিশৰ পৰা ভাগ কৰা যায়:
- ছোট সমাজ: পৰিয়াল, গাঁও, ইত্যাদি।
- ডাঙৰ সমাজ: ৰাষ্ট্ৰ, জাতি, বিশ্ব ইত্যাদি।
- সাংস্কৃতিক সমাজ: ৰাষ্ট্ৰীয় সমাজ, জাতিগত সমাজ, ধর্মীয় সমাজ ইত্যাদি।
৪. গুণাবলী:
- সংগঠন: সমাজৰ ভিতৰত এক ধৰণৰ গঠন থাকে, যিয়ে সদস্যসকলৰ মাজত মাৰ্গদৰ্শক ৰূপে কাম কৰে।
- অন্তৰ্ভুক্তি: সমাজত সদস্যসকলৰ মাজত অন্তৰ্ভুক্তি আৰু সহযোগিতা থাকে।
- সমষ্টিগত আচাৰ: সমাজৰ সদস্যসকলৰ মাজত এক সমষ্টিগত আচাৰ আৰু অনুভৱ থাকে।
৫. কাজৰ ক্ষেত্ৰ:
সমাজৰ সদস্যসকল একে উদ্দেশ্যৰ বাবে মিলিত হৈ কাম কৰে, যেনে- উন্নয়ন, সহায়তা, আৰু সামাজিক সমস্যা সমাধান।
উপসংহাৰ:
সারাংশত, সমাজ হৈছে মানুহৰ এক গোষ্ঠী যিয়ে একে আচাৰ, বিশ্বাস, আৰু সংস্কৃতিৰ ভিত্তিত একে স্থানত বসবাস কৰে। সমাজই ব্যক্তিৰ চিন্তা-ভাবনা আৰু আচৰণক গঠন কৰে, আৰু একে সময়ত বিভিন্ন সামাজিক সমস্যাবোৰৰ সমাধানৰ বাবে এক সহযোগিতামূলক পৰিসৰ প্ৰদান কৰে।
প্ৰশ্ন নং ২ঃ সামাজিক ব্য়ৱস্থা মানে কি?
উত্তৰঃ সামাজিক ব্যৱস্থা (Social Structure) শব্দটো সমাজৰ সংগঠন আৰু সংগঠনৰ উপায়ৰ ওপৰত ইঙ্গিত কৰে। ইয়াৰ মাধ্যমে সমাজত প্ৰতিটো সদস্যৰ মাজত থকা সম্পর্ক, ভূমিকা, আৰু সংহতিৰ কাৰ্য্যপদ্ধতিৰ বৰ্ণনা কৰা হয়।
প্ৰশ্ন নং ৩ঃ সামাজিকীকৰণ মানে কি?
উত্তৰঃ সামাজিকীকৰণ (Socialization) হৈছে সেই প্ৰক্ৰিয়া যাৰ মাধ্যমে ব্যক্তি বা সদস্যৰ সামাজিক পৰিসৰত সামাজিক মূল্যবোধ, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, আৰু সংস্কৃতিৰ গুণাবলী শিকি সামাজিক জীৱনৰ বাবে প্ৰস্তুত হয়। এই প্ৰক্ৰিয়া শিশুৰ শৈশৱৰ পৰা আৰম্ভ হয় আৰু জীৱনৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত চলি থাকে।
সামাজিকীকৰণৰ মূল দিশবোৰ:
মূল্যবোধ আৰু বিশ্বাস:
- সামাজিকীকৰণৰ মাধ্যমে ব্যক্তি সমাজৰ মূল বিশ্বাস আৰু মূল্যবোধৰ সৈতে পৰিচিত হয়। ই শিশুসকলক সমাজৰ সঠিক আচাৰ-ব্যৱহাৰ আৰু নৈতিক আদৰ্শ শিকায়।
ভূমিকা আৰু দায়িত্ব:
- সামাজিকীকৰণৰ সময়ত ব্যক্তিসকলক সামাজিক ভূমিকা আৰু দায়িত্ব বুজাবলৈ সহায় কৰা হয়। উদাহৰণ স্বৰূপে, পিতৃ-মাতৃ, শিক্ষক, আৰু বন্ধু হিচাপে কিদৰে আচৰণ কৰিব লাগে, সেইটো শিকোৱা হয়।
সংস্কৃতি:
- সামাজিকীকৰণৰ দ্বাৰা ব্যক্তি সমাজৰ সংস্কৃতিৰ সৈতে সংযোগিত হয়। ইয়াত ভাষা, পৰম্পৰা, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, আৰু সামাজিক অনুষ্ঠান অন্তর্ভুক্ত।
সামাজিক সম্পর্ক:
- ব্যক্তিৰ সমাজত আন্তঃসম্পর্ক গঢ়ি তোলাৰ বাবে সামাজিকীকৰণ অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ। ইয়াৰ মাধ্যমে মানুহে পৰিয়াল, বন্ধু, আৰু সমাজৰ অন্য সদস্যৰ সৈতে সম্পর্ক স্থাপন কৰে।
শিক্ষা:
- শিক্ষা আৰু সামাজিকীকৰণ একে সময়তে চলি থাকে। বিদ্যালয় আৰু অন্যান্য সামাজিক পৰিৱেশৰ মাধ্যমে শিক্ষাৰ্থীসকলে সামাজিক মূল্যবোধ আৰু আচাৰ-ব্যৱহাৰ শিকিব পাৰে।
সামাজিকীকৰণৰ প্ৰকাৰ:
প্ৰাথমিক সামাজিকীকৰণ:
- এইটো সাধাৰণতে পৰিয়ালৰ পৰা আৰম্ভ হয়, য'ত শিশুসকলে পিতৃ-মাতৃ আৰু অন্যান্য পৰিয়ালৰ সদস্যৰ পৰা সমাজৰ মূলৰ সন্মুখীন হয়।
মধ্যম সামাজিকীকৰণ:
- এইটো বিদ্যালয়, বন্ধু-বান্ধৱ, আৰু সমাজৰ অন্যান্য গোষ্ঠীসমূহৰ মাজেৰে ঘটে। ই সামাজিক মানসিকতা আৰু আচাৰ-ব্যৱহাৰ বুজিবলৈ সহায় কৰে।
গম্ভীৰ সামাজিকীকৰণ:
- এইটো চাকৰিত অথবা সমাজৰ অন্যান্য প্রতিষ্ঠানত ঘটিত হয়, য'ত ব্যক্তি নতুন সামাজিক ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে আৰু নতুন দায়িত্বসমূহ শিকি।
উপসংহাৰ:
সামাজিকীকৰণ হৈছে ব্যক্তিৰ জীৱনত এক গুৰুত্বপূর্ণ প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াৰ দ্বাৰা ব্যক্তি সমাজৰ সদস্য হিচাপে গঢ়ি উঠে, আৰু তেওঁলোকে সমাজৰ আচাৰ-ব্যৱহাৰ, মূল্যবোধ, আৰু সংস্কৃতিৰ সৈতে সংযুক্ত হয়। সামাজিকীকৰণৰ দ্বাৰা ব্যক্তিসকলে এক সচেতন আৰু দায়িত্বশীল নাগৰিক হিচাপে জীৱন যাপন কৰিব পাৰে।
খ) ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্ন (৩০০-৫০০ শব্দৰ ভিতৰত উত্তৰ লিখক)
প্ৰশ্ন নং ১ঃ সামাজিক চুক্তি তত্ত্বটো আলোচনা কৰক।
উত্তৰঃ সামাজিক চুক্তি তত্ত্ব (Social Contract Theory) হৈছে এজন ব্যক্তি আৰু এজন সমাজৰ মাজত থকা সম্পর্কৰ এক দৰ্শনিক আৰু ৰাজনৈতিক তত্ত্ব। এই তত্ত্বৰ আধাৰত, সমাজৰ সদস্যসকলে একো ব্যক্তিগত অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতা বিসৰ্জন কৰি এক সামাজিক চুক্তি বা চুক্তিপত্রৰ মাধ্যমে এক গণতান্ত্রিক সমাজ গঠন কৰে।
প্ৰশ্ন নং২ঃ সমাজৰ কাৰকবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ সমাজ গঠন আৰু বিকাশত বিভিন্ন কাৰক বা উপাদান থাকে। এইবোৰক সমাজৰ কাৰক বুলি জনা যায়। তলত সমাজৰ প্ৰধান কাৰকসমূহৰ আলোচনা কৰা হৈছে:
১. মানুহ:
- সমাজৰ মূল কাৰক হৈছে মানুহ। সদস্যসকলৰ আচাৰ, মূল্যবোধ, আৰু আচাৰ-ব্যৱহাৰ সমাজৰ গঠন আৰু বিকাশত প্ৰধান ভূমিকা পালন কৰে।
২. সংস্কৃতি:
- সংস্কৃতি হৈছে সমাজৰ গুণ, মূল্যবোধ, ধৰ্ম, পৰম্পৰা, ভাষা, আৰু আচার-ব্যৱহাৰৰ এক সমষ্টি। সংস্কৃতিৰ দ্বাৰা সদস্যসকলৰ চিন্তা-ভাবনা আৰু আচৰণৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰিত হয়।
৩. অর্থনীতি:
- সমাজৰ অৰ্থনৈতিক কাঠামো, ব্যৱসায়, উৎপাদন আৰু বিতৰণৰ পদ্ধতি সমাজৰ বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ। অৰ্থনৈতিক কাৰকসমূহ সদস্যসকলৰ জীৱনযাত্রা আৰু সামাজিক সমন্বয়ৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰিত কৰে।
৪. ৰাজনীতি:
- ৰাজনৈতিক কাঠামো আৰু নীতি-নিয়মসমূহে সমাজৰ গঠন আৰু সদস্যসকলৰ আচৰণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। চৰকাৰী ব্যৱস্থা, আইনী কাঠামো, আৰু সামাজিক নীতিৰ দ্বাৰা সদস্যসকলৰ অধিকার আৰু দায়িত্ব নিৰ্ধাৰিত হয়।
৫. প্ৰযুক্তি:
- প্ৰযুক্তি সমাজৰ পৰিবেশ আৰু সদস্যসকলৰ জীৱনশৈলীত প্ৰভাৱ বিস্তাৰিত কৰে। আধুনিক প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰে শিক্ষা, স্বাস্থ্য, যোগাযোগ, আৰু বিনোদনৰ ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য পরিবর্তন ঘটায়।
৬. শিক্ষা:
- শিক্ষা সামাজিকীকৰণ আৰু সাংস্কৃতিক বিকাশৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ মাধ্যম। ই সদস্যসকলক সামাজিক মূল্যবোধ, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, আৰু বুদ্ধিমত্তা বিকাশ কৰিবলৈ সহায় কৰে।
৭. সমাজৰ গঠন:
- সামাজিক গঠন আৰু সংগঠন, যেনে পৰিয়াল, গাঁও, আৰু বিভিন্ন সামাজিক গোষ্ঠীসমূহ সমাজৰ কাৰক। এইবোৰে সদস্যসকলৰ মাজত সমবায় আৰু সহযোগিতা গঢ়ি তোলে।
৮. আৰ্থ-সামাজিক পৰিস্থিতি:
- সামাজিক পৰিস্থিতি, যেনে আৰ্থ-সামাজিক স্তৰ, জাতিগত আৰু ধৰ্মীয় বৈচিত্র্য সমাজৰ বিকাশত প্ৰভাৱ বিস্তাৰিত কৰে। ইয়াৰ দ্বাৰা বৈষম্য আৰু সহযোগিতাৰ দিশবোৰ উল্লেখযোগ্যভাৱে গঠন কৰা হয়।
উপসংহাৰ:
সমাজৰ কাৰকবোৰ একে সময়তে মিশ্রিত হৈ সমাজৰ গঠন আৰু বিকাশত জড়িত থাকে। সদস্যসকলৰ আচাৰ-ব্যৱহাৰ, সংস্কৃতি, শিক্ষা, আৰু অৰ্থনীতিৰ আন্তঃসম্পর্ক সমাজৰ কাঠামো আৰু কাৰ্য্যপদ্ধতি নিৰ্ধাৰিত কৰে।
প্ৰশ্ন নং ৩ঃ সামাজিক ব্য়ৱস্থাৰূপে শিক্ষা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰক?
উত্তৰঃ শিক্ষা সামাজিক ব্যৱস্থাৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ অংশ আৰু ই সমাজৰ গঠন, উন্নয়ন, আৰু সংস্কৃতিৰ সংৰক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষ ভূমিকা পালন কৰে। সামাজিক ব্যৱস্থাৰূপে শিক্ষা নিম্নলিখিত দিশবোৰত আলোচনা কৰা হৈছে:
প্ৰশ্ন নং ৪ঃ সামাজিকীকৰণৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ আহিলা হিচাপে শিক্ষাৰ ভূমিকা ব্য়াখ্য়া কৰক।
উত্তৰঃ সামাজিকীকৰণ প্ৰক্ৰিয়া এক ব্যক্তিৰ সামাজিক পৰিৱেশৰ সৈতে সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলাৰ এক প্ৰক্ৰিয়া। শিক্ষাই এই প্ৰক্ৰিয়াত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। ইয়াৰ কিছু প্ৰধান দিশ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে:
Type By- Bikash Bora
Answer By - Suman Saikia
