সামাজিক গতিশীলতা আৰু শিক্ষা
অধ্য়ায়-৯
ক) অতি চমু প্রশ্ন (৫০ টা শব্দত উত্তৰ দিয়ক)
প্রশ্ন ১ঃ সামাজিক গতিশীলতা বুলিলে আপুনি কি বুজে ?
উত্তৰঃ সামাজিক গতিশীলতা (Social Mobility) বুলিলে এক ব্যক্তিৰ বা গোটৰ সামাজিক স্থান বা সামাজিক স্তৰৰ ভিতৰত হোৱা পৰিবর্তনক বুজা যায়। এই পৰিবর্তন কেতিয়াবা এক ব্যক্তিৰ জন্মগত সামাজিক স্তৰৰ পৰা আগবাঢ়ি যোৱা হৈছে, বা কেতিয়াবা তাৰ বিপৰীত, অৰ্থাৎ উচ্চ সামাজিক স্থানৰ পৰা নিম্ন সামাজিক স্থানলৈ হ্ৰাস ঘটে। সামাজিক গতিশীলতা সাধাৰণতে কেইটামান প্ৰকাৰৰ হয়:
১. আৰ্থিক গতিশীলতা (Economic Mobility):
- এটি ব্যক্তিৰ আৰ্থিক অবস্থাৰ পৰিবর্তন। উচ্চ আয়ৰ পৰা নিম্ন আয়লৈ বা নিম্ন আয়ৰ পৰা উচ্চ আয়লৈ যোৱা।
২. শিক্ষাগত গতিশীলতা (Educational Mobility):
- এটি ব্যক্তিৰ শিক্ষা স্তৰৰ বৃদ্ধি বা হ্ৰাস। উদাহৰণস্বরূপ, কোনো ব্যক্তি যদি উচ্চ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰে আৰু সেয়া তেওঁক উচ্চ সামাজিক স্থানত লৈ যায়।
৩. জীৱনশৈলীৰ গতিশীলতা (Lifestyle Mobility):
- এটি ব্যক্তিৰ জীৱনশৈলী, পছন্দ আৰু আচাৰৰ পৰিবর্তন। উদাহৰণস্বরূপ, এটি ব্যক্তিৰ সাংস্কৃতিক বা সামাজিক অভ্যাসৰ পরিবর্তন।
৪. লিঙ্গগত বা জাতিগত গতিশীলতা:
- এটি লিঙ্গ বা জাতিৰ ভিত্তিত সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবর্তন। কেতিয়াবা লিঙ্গ বা জাতিৰ ভিত্তিত সামাজিক স্তৰত উচ্চ স্থানত বা নিম্ন স্থানত স্থানান্তৰ ঘটে।
সামাজিক গতিশীলতাৰ গুৰুত্ব:
- সমাজিক সমতা: সামাজিক গতিশীলতা সমাজত সমতা আৰু ন্যায়ৰ অৰ্থ বৃদ্ধি কৰে। যেতিয়া লোকসকলৰ মাজত সামাজিক স্থানত স্থানান্তৰ ঘটে, তেতিয়া সমাজৰ দৃষ্টিভংগী আৰু আচাৰ-ব্যৱহাৰত পৰিৱর্তন হয়।
- অৱসৰ বৃদ্ধি: সামাজিক গতিশীলতা ব্যক্তিসকলক নিজৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰাৰ আৰু নতুন সুযোগসমূহৰ লাভ কৰিবলৈ সহায় কৰে।
প্রশ্ন ২ঃ “উচ্চ ব নিম্ন সামাজিক শ্ৰেণীৰ মাজত হোৱা উর্ধমুখী বা নিম্নমুখী গতিবিধি হৈছে সামাজিক গতিশীলতা। ই আপেক্ষিকভাৱে পূৰ্ণকালীন, এটা শ্ৰেণীৰ মাজত হোৱা গতিবিধি, কাৰ্য্যগতভাৱে সামাজিক দল আৰু উচ্চ বা নিম্ন হিচাপে মূল্যায়িত হোৱা শ্ৰেণীসমূহক ই সূচায়।” কোনে কৈছিল?
উত্তৰঃ “উচ্চ আৰু নিম্ন সামাজিক শ্ৰেণীৰ মাজত হোৱা উর্ধমুখী বা নিম্নমুখী গতিবিধি হৈছে সামাজিক গতিশীলতা। ই আপেক্ষিকভাৱে পূৰ্ণকালীন, এটা শ্ৰেণীৰ মাজত হোৱা গতিবিধি, কাৰ্য্যগতভাৱে সামাজিক দল আৰু উচ্চ বা নিম্ন হিচাপে মূল্যায়িত হোৱা শ্ৰেণীসমূহক ই সূচায়।” এই উক্তিটি পাৰ্কিন (Parkin) দ্বাৰা কৰা হৈছে।
প্রশ্ন ৩ঃ গতিশীলতাৰ বিষয়ে লিখা প্ৰথমজন ব্যক্তি কোন?
উত্তৰঃ গতিশীলতাৰ বিষয়ে লিখা প্ৰথমজন ব্যক্তি আছিল সি.এছ. মিলছ (C. Wright Mills)। তেওঁ তেওঁৰ গ্ৰন্থ "The Sociological Imagination" (১৯५৯) ত সামাজিক গতিশীলতাৰ পৰিভাষা আৰু দৃষ্টিভংগী সম্পর্কিত মৌলিক ধারণাসমূহ উপস্থাপন কৰিছিল। মিলছৰ দ্বাৰা সমাজৰ ভিতৰত ব্যক্তিসকলৰ গতি-প্ৰকৃতি, সামাজিক শ্রেণী আৰু সামাজিক স্থানৰ বিষয়ে গভীৰ আলোচনা কৰা হৈছিল।
তেওঁৰ মতে, সামাজিক গতিশীলতা হৈছে সামাজিক গঠন আৰু সমাজৰ অভ্যন্তৰৰ সঁচা প্ৰকৃতিৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ, যিয়ে ব্যক্তি আৰু সমাজৰ মাজত সম্পৰ্ক স্থাপন কৰে।
খ) চমু প্রশ্ন (১৫০ টা শব্দত উত্তৰ দিয়ক)
প্রশ্ন ১ঃ সমান্তৰাল আৰু উলম্ব গতিশীলতাৰ বিষয়ে লিখক।
উত্তৰঃ সমান্তৰাল আৰু উলম্ব গতিশীলতা হৈছে সামাজিক গতিশীলতাৰ দুই প্ৰকাৰ, যাৰ দ্বাৰা সামাজিক স্তৰৰ ভিতৰত হোৱা গতিবিধি বুজা যায়।
১. সমান্তৰাল গতিশীলতা (Horizontal Mobility):
সমান্তৰাল গতিশীলতা বুলিলে সামাজিক স্থানত একে স্তৰত হোৱা স্থানান্তৰ বুজা যায়। অৰ্থাৎ, যেতিয়া ব্যক্তি বা গোট এটা শ্ৰেণীৰ পৰা আন এটা শ্ৰেণীলৈ স্থানান্তৰ কৰে, কিন্তু সামাজিক স্থান বা স্তৰৰ পৰিৱর্তন নাহে।
উদাহৰণ:
- এজন শিক্ষক যিয়ে নিজৰ বিদ্যালয় পৰিবৰ্তন কৰে, কিন্তু তেওঁ আগৰ স্কুলৰ দৰে একেই সামাজিক স্তৰত থাকে।
- একজন ডাক্তৰৰ পৰা একজন আইনজীৱীলৈ স্থানান্তৰ হোৱা, যদি এই দুয়োটা ব্যৱসায়ৰ সামাজিক মূল্য সমান হয়।
২. উলম্ব গতিশীলতা (Vertical Mobility):
উলম্ব গতিশীলতা বুলিলে সামাজিক স্থানত ওপৰ বা তললৈ হোৱা স্থানান্তৰ বুজা যায়। এই স্থানান্তৰ উর্ধমুখী (উচ্চ) বা নিম্নমুখী (নিম্ন) দুই প্ৰকাৰৰ হয়।
উদাহৰণ:
- একজন কৰ্মচাৰী যিয়ে শিক্ষা লাভৰ বাবেই নিজৰ কৰ্মত উন্নতি কৰে আৰু মেনেজাৰ হিচাপে নিযুক্ত হয়, সেইজন ব্যক্তিৰ উर्धমুখী গতিশীলতা হৈছে।
- কোনোৱে নিজৰ প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা বেকাৰ হৈ পৰিলে, তেতিয়া সেইজন ব্যক্তিৰ নিম্নমুখী গতিশীলতা হৈছে।
উপসংহাৰ:
সমান্তৰাল আৰু উলম্ব গতিশীলতাৰ মাজত এটা মৌলিক পাৰ্থক্য আছে। সমান্তৰাল গতিশীলতাত ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান একে থাকে, যেতিয়া উলম্ব গতিশীলতাত সামাজিক স্থানত পৰিবর্তন ঘটে। উলম্ব গতিশীলতা অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ, কাৰণ ই ব্যক্তিৰ জীৱনমান আৰু সামাজিক গঠনৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰিত কৰে।
প্রশ্ন ২ঃ নিম্নমুখী সামাজিক গতিশীলতা কি? নিম্নমুখী গতিশীলতাৰ কাৰকসমূহ উল্লেখ কৰক ৷
উত্তৰঃ নিম্নমুখী সামাজিক গতিশীলতা (Downward Social Mobility) বুলিলে বুজা যায় যে এক ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান বা সামাজিক স্তৰ হ্ৰাস পোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া। অৰ্থাৎ, ব্যক্তিটো আগৰ তুলনাত নিম্ন সামাজিক শ্ৰেণীত স্থানান্তৰিত হয়।
নিম্নমুখী সামাজিক গতিশীলতাৰ কাৰকসমূহ:
১. আৰ্থিক সংকট:
- বেকাৰত্ব, বাণিজ্যৰ অব্যৱস্থা, বা ঋণজনিত সমস্যা আৰু অন্যান্য আৰ্থিক কাৰক নিম্নমুখী গতিশীলতা সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
২. শিক্ষাৰ অভাৱ:
- শিক্ষাৰ অভাৱৰ ফলত অধিক মূল্যৰ কৰ্মসংস্থান পাবলৈ অসুবিধা হয়। শিক্ষা পোৱাৰ ক্ষেত্ৰত অগ্ৰগতি নোহোৱাত নিম্নমুখী গতিশীলতা ঘটে।
৩. স্বাস্থ্য সমস্যা:
- দীঘলীয়া অসুস্থতা বা শারীৰিক অক্ষমতা কৰ্মক্ষমতাত হ্ৰাস ঘটায়, যাৰ ফলত ব্যক্তিটো নিজ স্থানত হ্ৰাস ঘটে।
৪. আধুনিকীকৰণ আৰু প্ৰযুক্তি:
- নতুন প্ৰযুক্তিৰ আগমন আৰু আধুনিকীকৰণে কিছু পৰম্পৰাগত চাকৰি বা পেশাক অৱলম্বন কৰা লোকক অৱসৰলৈ ঠেলে দিয়ে, যাৰ ফলত নিম্নমুখী গতিশীলতা ঘটে।
৫. সামাজিক পৰিবৰ্তন:
- সমাজৰ গঠন, সংস্কৃতি, আৰু নীতি-নিয়মৰ পৰিবর্তনেও লোকৰ সামাজিক স্থানত নিম্নমুখী গতিশীলতা ঘটাব পাৰে।
৬. ব্যক্তিগত সমস্যাবলী:
- ড্ৰাগ ব্যৱহাৰ, যিকোনো মানসিক সমস্যা, অথবা পৰিয়ালিক সংঘাতৰ দৰে সমস্যা ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থানত হ্ৰাস ঘটায়।
উপসংহাৰ:
নিম্নমুখী সামাজিক গতিশীলতা ব্যক্তিগত আৰু সামাজিক জীৱনত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিৱর্তন। ইয়াৰ ফলত আৰ্থিক অৱস্থা, শিক্ষাৰ মান, আৰু সামাজিক সু-সম্পর্কত নেতিবাচক প্ৰভাৱ পৰে। এই বাবে, ইয়াৰ কাৰকসমূহৰ চিনাক্তকৰণ আৰু সমাধান অতি প্ৰয়োজনীয়।
গ) ৰচনাধর্মী প্রশ্ন (৩০০-৫০০ টা শব্দত উত্তৰ দিয়ক)
প্রশ্ন ১ঃ সামাজিক গতিশীলতাত প্ৰভাৱ পেলোৱা প্ৰধান কাৰকসমূহ উল্লেখ কৰক।
উত্তৰঃ সামাজিক গতিশীলতাত প্ৰভাৱ পেলোৱা প্ৰধান কাৰকসমূহ হৈছে:
প্রশ্ন ২ঃ সামাজিক গতিশীলতাৰ বিভিন্ন প্রকাসমূহ উল্লেখ কৰক।
উত্তৰঃ সামাজিক গতিশীলতা বুলিলে ব্যক্তিগত বা গোটৰ সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তনৰ কথা বুজা যায়। এই গতিশীলতাৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰ হৈছে:
১. উর্ধমুখী সামাজিক গতিশীলতা (Upward Social Mobility):
- বৰ্ণনা: যখন এক ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান বা শ্ৰেণী উন্নীত হয়।
- উদাহৰণ: শিক্ষা লাভ, উচ্চতর কৰ্মস্থান লাভ, বা অৰ্থনৈতিক উন্নতিৰ ফলত।
২. নিম্নমুখী সামাজিক গতিশীলতা (Downward Social Mobility):
- বৰ্ণনা: যখন এক ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান হ্ৰাস পায়।
- উদাহৰণ: বেকাৰত্ব, অৰ্থনৈতিক সংকট, বা স্বাস্থ্য সমস্যা।
৩. সমান্তৰাল সামাজিক গতিশীলতা (Horizontal Social Mobility):
- বৰ্ণনা: যখন এক ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান পৰিৱর্তিত হয় কিন্তু স্তৰৰ ভিতৰত থাকে, অৰ্থাৎ স্থান একেটাই থাকে।
- উদাহৰণ: এক খণ্ডৰ পৰা আন খণ্ডলৈ স্থানান্তৰিত হোৱা কিন্তু সামাজিক স্থান হ্ৰাস বা বৃদ্ধি নোহোৱা।
৪. প্ৰজন্মগত সামাজিক গতিশীলতা (Intergenerational Social Mobility):
- বৰ্ণনা: এটি প্ৰজন্মৰ তুলনাত আন এটি প্ৰজন্মৰ সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: কোনো পিতৃৰ তুলনাত তেওঁৰ সন্তানৰ সামাজিক স্থান বৃদ্ধি বা হ্ৰাস।
৫. ভৰ্ত্তি সামাজিক গতিশীলতা (Intragenerational Social Mobility):
- বৰ্ণনা: একেই প্ৰজন্মৰ ভিতৰত এক ব্যক্তিৰ সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: এক ব্যক্তিৰ কৰ্মজীৱনত বিভিন্ন পদে উঠা আৰু নামা।
৬. কাৰ্যগত সামাজিক গতিশীলতা (Occupational Social Mobility):
- বৰ্ণনা: পেশাগত ৰূপান্তৰৰ ফলত হোৱা সামাজিক স্থানত পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: এক ব্যক্তিৰ পেশা বদলৰ সময়ত সামাজিক স্থানৰ উন্নতি বা হ্ৰাস।
৭. স্থানীয় সামাজিক গতিশীলতা (Local Social Mobility):
- বৰ্ণনা: এটা স্থান বা অঞ্চলৰ ভিতৰত সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: কোনো স্থানৰ ভিতৰত এটি গোটৰ সামাজিক অৱস্থা কিদৰে সলনি হৈছে।
প্রশ্ন ৩ঃ সামাজিক গতিশীলতাৰ বিভিন্ন আন্তঃ আৰু বহিঃ বাধাসমূহ আলোচনা কৰক।
উত্তৰঃ সামাজিক গতিশীলতা বুলিলে ব্যক্তিগত বা গোটৰ সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তনৰ কথা বুজা যায়। এই গতিশীলতাৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰ হৈছে:
১. উর্ধমুখী সামাজিক গতিশীলতা (Upward Social Mobility):
- বৰ্ণনা: যখন এক ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান বা শ্ৰেণী উন্নীত হয়।
- উদাহৰণ: শিক্ষা লাভ, উচ্চতর কৰ্মস্থান লাভ, বা অৰ্থনৈতিক উন্নতিৰ ফলত।
২. নিম্নমুখী সামাজিক গতিশীলতা (Downward Social Mobility):
- বৰ্ণনা: যখন এক ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান হ্ৰাস পায়।
- উদাহৰণ: বেকাৰত্ব, অৰ্থনৈতিক সংকট, বা স্বাস্থ্য সমস্যা।
৩. সমান্তৰাল সামাজিক গতিশীলতা (Horizontal Social Mobility):
- বৰ্ণনা: যখন এক ব্যক্তি বা গোটৰ সামাজিক স্থান পৰিৱর্তিত হয় কিন্তু স্তৰৰ ভিতৰত থাকে, অৰ্থাৎ স্থান একেটাই থাকে।
- উদাহৰণ: এক খণ্ডৰ পৰা আন খণ্ডলৈ স্থানান্তৰিত হোৱা কিন্তু সামাজিক স্থান হ্ৰাস বা বৃদ্ধি নোহোৱা।
৪. প্ৰজন্মগত সামাজিক গতিশীলতা (Intergenerational Social Mobility):
- বৰ্ণনা: এটি প্ৰজন্মৰ তুলনাত আন এটি প্ৰজন্মৰ সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: কোনো পিতৃৰ তুলনাত তেওঁৰ সন্তানৰ সামাজিক স্থান বৃদ্ধি বা হ্ৰাস।
৫. ভৰ্ত্তি সামাজিক গতিশীলতা (Intragenerational Social Mobility):
- বৰ্ণনা: একেই প্ৰজন্মৰ ভিতৰত এক ব্যক্তিৰ সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: এক ব্যক্তিৰ কৰ্মজীৱনত বিভিন্ন পদে উঠা আৰু নামা।
৬. কাৰ্যগত সামাজিক গতিশীলতা (Occupational Social Mobility):
- বৰ্ণনা: পেশাগত ৰূপান্তৰৰ ফলত হোৱা সামাজিক স্থানত পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: এক ব্যক্তিৰ পেশা বদলৰ সময়ত সামাজিক স্থানৰ উন্নতি বা হ্ৰাস।
৭. স্থানীয় সামাজিক গতিশীলতা (Local Social Mobility):
- বৰ্ণনা: এটা স্থান বা অঞ্চলৰ ভিতৰত সামাজিক স্থানত হোৱা পৰিবৰ্তন।
- উদাহৰণ: কোনো স্থানৰ ভিতৰত এটি গোটৰ সামাজিক অৱস্থা কিদৰে সলনি হৈছে।
