Chapter 1 -
ভাষা আৰু ভাষা - বিজ্ঞানৰ আদিপাঠ
১। 'ভাষা' শব্দটো সংস্কৃত কি শব্দৰ পৰা আহিছে?
উত্তৰ: 'ভাষা' শব্দটো সংস্কৃতৰ 'ভাষ' ধাতুৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে ‘কোৱা’ বা ‘উচ্চাৰণ কৰা’।
২। ভাষাৰ প্রধান বৈশিষ্ট্য কি?
উত্তৰ: ভাষাৰ অন্যতম মুখ্য বৈশিষ্ট্য হ'ল ইয়াৰ পৰিৱৰ্তনশীলতা, অৰ্থাৎ ভাষা সময়ৰ সৈতে পৰিৱর্তিত হয় আৰু নতুন নতুন ৰূপ গ্ৰহণ কৰে।
৩। ভাষা সম্পর্কে পতঞ্জলিয়ে আগবঢ়োৱা সংজ্ঞাটো কি আছিল?
উত্তৰ: পতঞ্জলিয়ে ভাষাৰ বিষয়ে দিয়া সংজ্ঞা অনুসৰি, ভাষা হৈছে— মানুহে মুখেৰে উচ্চাৰিত ধ্বনিসমূহৰ সহায়ত নিজৰ মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰাৰ এক মাধ্যম।
৪। ভাষা সম্পর্কে এৰিষ্ট টলে আগবঢ়োৱা সংজ্ঞাটো কি আছিল?
উত্তৰ: এৰিষ্টটলে ভাষাৰ বিষয়ে দিয়া সংজ্ঞা অনুসৰি, ভাষা হৈছে— মনৰ অভিজ্ঞতাৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰা এক মাধ্যম।
৫। নোয়ম ছমস্কিয়ে ৰচনা কৰা ভাষাতত্ত্বৰ গ্ৰন্থখনৰ নাম কি?
উত্তৰ: নোয়ম ছমস্কিয়ে ৰচনা কৰা প্ৰসিদ্ধ ভাষাতত্ত্বৰ গ্ৰন্থখনৰ নাম হৈছে 'Transformational Generative Grammar', যিটো আধুনিক ভাষাতত্ত্বৰ এক নতুন দিশ প্ৰদৰ্শন কৰিছিল।
৬। ভাষাৰ উপাদান তিনিটা কি কি?
উত্তৰ: ভাষাৰ মূল তিনিটা উপাদান হৈছে— (ক) এটা ভাব বা বার্তা, (খ) সেই ভাব প্ৰেৰণ কৰা উৎস বা প্ৰেৰক, আৰু (গ) সেই ভাব গ্ৰহণ কৰা ব্যক্তি বা গ্রাহক।
৭। ভাষাৰ লক্ষণ সম্পৰ্কে ৰবাট এ হলে কি কি সাতোটা লক্ষণৰ কথা উল্লেখ কৰিছে?
উত্তৰ: ৰবাট এ. হালে ভাষাৰ লক্ষণ সম্পৰ্কে সাতটা মুখ্য বৈশিষ্ট্যৰ উল্লেখ কৰিছে। সেইবোৰ হ'ল — উৎপাদকতা, দ্বৈতৰূপ, স্থানান্তৰকৰণ, পৰম্পৰাগত সৰবৰাহ, যাদৃচ্ছিকতা, পাৰস্পৰিক বিনিময়, আৰু বিশিষ্টতা।
৮। ভাষাতত্ত্ব (Philology) কি?
উত্তৰ: ভাষা-বিষয়ক অধ্যয়নৰ লগত জড়িত এক গুৰুত্বপূর্ণ ক্ষেত্ৰ হৈছে ভাষাতত্ত্ব (Philology)। ভাষাতত্ত্বত ভাষাৰ ইতিহাস, গঠন, বিকাশ আৰু সাহিত্যিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা ভাষাৰ বিচাৰ-বিশ্লেষণ কৰা হয়।
১০। ঐতিহাসিক ব্যাকৰণ আৰু বৰ্ণনাত্মক ব্যাকৰণৰ পাৰ্থক্য আছেনে?
উত্তৰঃ হয়, ঐতিহাসিক ব্যাকৰণ আৰু বৰ্ণনাত্মক ব্যাকৰণৰ মাজত পাৰ্থক্য আছে।
১১। ভাষাবিজ্ঞান কি?
উত্তৰঃ ভাষাবিজ্ঞান হৈছে ভাষাৰ গঠন, ব্যৱহাৰ, বিকাশ আৰু কাৰ্যপদ্ধতি সম্পৰ্কে বিজ্ঞানসন্মত আৰু পদ্ধতিগতভাৱে কৰা অধ্যয়ন।
২। আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানৰ ভেটি স্থাপন কৰোঁতা বুলি কাক কোৱা হয়?
উত্তৰ: আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানৰ ভেটি স্থাপন কৰোঁতা বুলি ফাৰ্দিনান্দ দে ছাচুৰক গণ্য কৰা হয়। তেওঁ ভাষাৰ গঠনমূলক অধ্যয়নলৈ এক নতুন দৃষ্টিভংগি আগবঢ়াইছিল।
১৩। আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানৰ পিতৃ বুলি কাক কোৱা হয়?
উত্তৰঃ আমেৰিকান ভাষাবিদ ব্লুমফিল্ডক আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানৰ পিতৃ হিচাপে গণ্য কৰা হয়, কাৰণ তেওঁ ভাষাৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত এক দৃঢ় আধাৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
১৪। ভাষা অধ্যয়নৰ বিষয় আৰু প্ৰকৃতি অনুসৰি ভাষাবিজ্ঞানক কেইটা আৰু কি কি প্রধান ভাগত বিভক্ত কৰিব পাৰি?
১৫। বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান (Descriptive Linguistics) কি?
উত্তৰঃ বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান (Descriptive Linguistics) বুলি কোৱা হয়— কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ত ব্যৱহৃত ভাষাটোৰ ধ্বনি, ৰূপ, শব্দৰ গঠন, বাক্যৰ কাঠামো আদি উপাদানৰ বিশ্লেষণ আৰু বৰ্ণনা কৰাৰ পদ্ধতিক।
১৬। বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ আলোচনাৰ স্তৰ চাৰিটা কি কি?
উত্তৰ: বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ গঠনমূলক অধ্যয়ন চাৰিটা মুখ্য স্তৰত ভাগ কৰা হয়। এই চাৰিটা স্তৰ হ'ল--
(ক) ধ্বনিতত্ত্ব (Phonology),
(খ) ৰূপতত্ত্ব (Morphology),
(গ) বাক্যতত্ত্ব (Syntax), আৰু
(ঘ) শব্দার্থতত্ত্ব (Semantics)।
১৭। বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ কোনটো ৰূপত গুৰুত্ব দিয়া হয়? -লিখিত নে কথিত?
উত্তৰঃ বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ কথিত ৰূপত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হয়, কাৰণ এই শাখাত প্ৰাকৃতিকভাৱে ব্যৱহৃত জীৱন্ত ভাষাৰ অধ্যয়নক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া হয়।
১৮। ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান কি?
উত্তৰ: ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান বুলি কোৱা হয়— কোনো ভাষাৰ প্ৰাচীনতম ৰূপৰ পৰা আৰম্ভ কৰি তাৰ সময়ৰ সৈতে হোৱা পৰিবর্তন, বিকাশ আৰু ক্রমবিবর্তনৰ অধ্যয়নক। এই শাখাই ভাষাৰ ইতিহাস আৰু উৎপত্তিক লৈ গভীৰ বিশ্লেষণ কৰে।
১৯। উপাদান অনুসৰি ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানৰ স্তৰসমূহ কি?
উত্তৰ: উপাদান অনুসৰি, ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানৰ আলোচনাৰ চাৰিটা মুখ্য স্তৰ আছে। সেইবোৰ হ’ল---
(ক) ধ্বনিতত্ত্ব (Phonology),
(খ) ৰূপতত্ত্ব (Morphology),
(গ) বাক্যতত্ত্ব (Syntax), আৰু
(ঘ) পদার্থতত্ত্ব (Semantics)।
এই স্তৰসমূহৰ জৰিয়তে ভাষাৰ ঐতিহাসিক বিকাশ বিশ্লেষণ কৰা হয়।
২০। তুলনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান কি?
উত্তৰঃ তুলনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান হৈছে ভাষাবিজ্ঞানৰ এটা শাখা, য'ত কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ত সমগোত্রীয় বা আত্মীয় ভাষাসমূহৰ গঠন আৰু ৰীতি তুলনা কৰি সিহঁতৰ মাজৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্ক উন্মোচন কৰা হয়।
২১। তুলনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ দৃষ্টিভংগীৰে অধ্যয়ন কৰা দুখন গ্ৰন্থৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: তুলনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ দৃষ্টিভংগীৰে লিখা দুখন উল্লেখযোগ্য গ্ৰন্থ হ'ল—
(ক) ৰবাৰ্ট কেল্ডৱেলৰ A Comparative Grammar of the Dravidian Languages (1913), আৰু
(খ) জন বীম্ছৰ A Comparative Grammar of the Modern Aryan Languages of India।
এই গ্ৰন্থসমূহত ভাষাসমূহৰ গঠনগত তুলনাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ আন্তঃসম্পৰ্ক উদ্ঘাটন কৰা হৈছে।
২২। অভিধান প্রণয়ন বিষয়টো প্রয়োগ-ভাষাবিজ্ঞানৰ পৰিসৰৰ ভিতৰত সাঙুৰি ল'ব পৰা যায়নে?
উত্তৰঃ হয়, অভিধান প্ৰণয়ন বিষয়টো প্ৰয়োগ-ভাষাবিজ্ঞানৰ পৰিসৰৰ ভিতৰত সাঙুৰি ল'ব পৰা যায়, কাৰণ ই ভাষাৰ ব্যবহারিক দিশৰ অধ্যয়ন আৰু প্ৰয়োগৰ সৈতে জড়িত।
২৩। দুটা সমগোত্রীয় বা বিসমগোত্রীয় ভাষাৰ প্ৰভেদবোৰ কোনবোৰ ভাষাবিজ্ঞানত অধ্যয়ন কৰা হয়?
উত্তৰঃ দুটা সমগোত্রীয় বা বিসমগোত্রীয় ভাষাৰ মাজৰ প্ৰভেদসমূহ বৈপৰীত্যমূলক (Contrasting) বা ভেদাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত অধ্যয়ন কৰা হয়। এই শাখাই ভাষাসমূহৰ গঠনগত আৰু ব্যৱহাৰগত পাৰ্থক্য বিশ্লেষণ কৰে।
২৪। বিৰোধমূলক বা ভেদাত্মক ভাষাবিজ্ঞান বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰ: বিৰোধমূলক বা ভেদাত্মক ভাষাবিজ্ঞান (Contrastive Linguistics) বুলি বুজা যায়— একেমূলীয় বা ভিন্নমূলীয় দুটা বা ততোধিক ভাষাৰ গঠন আৰু ব্যৱহাৰ-পদ্ধতিৰ তুলনামূলক বিশ্লেষণৰ জৰিয়তে সিহঁতৰ মাজৰ বৈসাদৃশ্যসমূহ চিহ্নিত আৰু দাঙি ধৰাৰ পদ্ধতিটো।
২৫। বিসমগোত্রীয় দুটা ভাষাৰ মাজত বৈপৰীত্যমূলক ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন হ'ব পাৰেনে?
উত্তৰঃ হয়, বিসমগোত্রীয় দুটা ভাষাৰ মাজতো বৈপৰীত্যমূলক ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন সম্ভৱ। এই শাখাই ভাষাসমূহৰ গঠন আৰু ব্যৱহাৰত থকা পাৰ্থক্যসমূহ তুলনামূলকভাৱে বিশ্লেষণ কৰে, যাৰ জৰিয়তে ভাষাৰ শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰতো সহায় লাভ কৰা যায়।
২৬। ভাষা আৰু সমাজৰ মাজত থকা সম্বন্ধৰ দিশসমূহ ভাষাবিজ্ঞানৰ কোনটো শাখাত অধ্যয়ন কৰা হয়?
উত্তৰঃ ভাষা আৰু সমাজৰ মাজত থকা আন্তঃসম্পৰ্কৰ বিভিন্ন দিশ সমাজৰ ভাষাবিজ্ঞান (Sociolinguistics) শাখাত অধ্যয়ন কৰা হয়। এই শাখাই সমাজিক পৰিপ্ৰেক্ষিতত ভাষাৰ ব্যৱহাৰ, পৰিবর্তন আৰু প্ৰভাৱৰ ওপৰত গৱেষণা কৰে।
২৭। সমাজ ভাষাবিজ্ঞান কি?
উত্তৰঃ সমাজ ভাষাবিজ্ঞান (Sociolinguistics) হৈছে ভাষা আৰু সমাজৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্কক লৈ অধ্যয়ন কৰা এক শাখা। সমাজ ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ ব্যৱহাৰ কিদৰে সমাজৰ ধৰ্ম, বৰ্ণ, জাতি, লিংগ, বয়স, পেছা, শিক্ষাৰ স্তৰ আদি অনুসৰি ভিন্ন হয়, সেই বিষয়ে গৱেষণা কৰা হয়। এই শাখাই সমাজত বাস কৰা বিভিন্ন জনগোষ্ঠীৰ ভাষা ব্যৱহাৰৰ বৈচিত্র্য, ভাষা-পরিবর্তন, ভাষাগত মনোভাৱ আদি বুজিবলৈ সহায় কৰে।
চমু প্রশ্নোত্তৰ:
৩। ভাষাবিজ্ঞান বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ ভাষাবিজ্ঞান (Linguistics) বুলিলে ভাষাৰ বিজ্ঞানসন্মত আৰু বিশ্লেষণাত্মক অধ্যয়নক বুজোৱা হয়। ইংৰাজীত একে "Linguistics" বা "Science of Language" বুলি কোৱা হয়। ই এক ব্যৱস্থাপ্ৰণালিভিত্তিক গৱেষণা-পদ্ধতি, য’ত ভাষাৰ গঠন, ব্যৱহাৰ, বিকাশ আৰু সামাজিক-মানসিক দিশসমূহৰ বিষয়ে তথ্যনিষ্ঠ আৰু সূক্ষ্ম বিশ্লেষণ কৰা হয়। ভাষাবিজ্ঞানত কল্পনা, অনুভূতি বা আৱেগৰ পৰিৱৰ্তে যুক্তি, পৰ্যবেক্ষণ, আৰু পৰীক্ষাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
যেনেদৰে পদার্থবিজ্ঞান, ৰসায়ন, নৃতত্ত্ব আদিয়ে নিজৰ-নিজৰ সুনির্দিষ্ট আলোচ্য বিষয়ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বিজ্ঞানৰ একো-একোটা শাখা গঠন কৰিছে, তেনেদৰে ভাষাবিজ্ঞানৰো আলোচ্য বিষয় হৈছে ভাষা নিজেই। ভাষাবিজ্ঞানত মানৱ সমাজৰ দ্বাৰা সৃষ্ট এই পৰম সম্পদ—ভাষাৰ গঠন-পদ্ধতি, ধ্বনি, শব্দ, ব্যাকৰণিক গঠন, অৰ্থ, ভাষা-অর্জন আৰু ভাষা-ব্যৱহাৰৰ ধৰণসমূহক সূক্ষ্মভাৱে বিশ্লেষণ কৰা হয়।
ভাষাবিজ্ঞানত আলোচনাই প্ৰত্যক্ষভাৱে বিশেষ ভাষাৰ অধ্যয়নৰে আৰম্ভ হয় আৰু তাৰে আধাৰত ভাষাৰ গঠন-পদ্ধতি সম্পৰ্কে সাধাৰণ নিয়ম বা তত্ত্বৰ বিকাশ ঘটে। এইবাবে ভাষাবিজ্ঞানক সাধাৰণ ভাষাবিজ্ঞান (General Linguistics) বুলি কোৱা হয়, যিয়ে পৃথিৱীৰ সকলো ভাষাৰ গঠন-বৈশিষ্ট্যক বিবেচনাৰ ক্ষেত্ৰত সহায় কৰে।
৪। ভাষাতত্ত্ব (Philology) কি?
উত্তৰঃ ভাষাতত্ত্ব (Philology) হৈছে ভাষা বিষয়ক গৱেষণাৰ এটি শাখা, যি ভাষাৰ ইতিহাস, বিকাশ আৰু সাহিত্যের ভাষাগত বৈশিষ্ট্যৰ অধ্যয়ন কৰে। ভাষাবিজ্ঞানৰ সৈতে ওতপ্ৰোতভাৱে জড়িত থকাসত্ত্বেও, ভাষাতত্ত্ব আৰু ভাষাবিজ্ঞান—এই দুয়োটা শব্দে ভাষা অধ্যয়নৰ ভিন্ন দিশসমূহক সূচিত কৰে।
প্ৰথমতে, "ভাষাবিজ্ঞান" (Linguistics) আৰু "ভাষাতত্ত্ব" (Philology) শব্দ দুটাক একে অৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। কিন্তু সময়ৰ সৈতে এই শব্দ দুটাৰে মাজত তাৎপর্যগত প্ৰভেদ দেখা দিলে, ভাষা অধ্যয়নৰ পৃথক ধাৰা হিচাপে ইয়াৰ ব্যৱহাৰ আৰম্ভ হয়।
ভাষাতত্ত্বত সাধাৰণতে কোনো এটি নির্দিষ্ট ভাষাৰ গঠন, ধ্বনি, শব্দৰূপ, ব্যাকৰণ, তথা সাহিত্যের ভাষাৰ বিশ্লেষণ কৰা হয়। যেনে—অসমীয়া ভাষাতত্ত্ব, সংস্কৃত ভাষাতত্ত্ব, ইংৰাজী ভাষাতত্ত্ব ইত্যাদি। এই শাখাৰ মূল লক্ষ্য হৈছে প্ৰাচীন গ্ৰন্থ বা সাহিত্যৰ ভাষাৰ গঠন-পদ্ধতি অধ্যয়ন কৰি তাৰ জৰিয়তে সংশ্লিষ্ট জাতিৰ ধৰ্ম, সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ ইতিবৃত্ত উন্মোচিত কৰা।
ইয়াৰ বিপৰীতে, ভাষাবিজ্ঞান (Linguistics) প্ৰাণৱন্ত ভাষাৰ গঠন আৰু ব্যৱহাৰৰ ওপৰত কেন্দ্ৰিত হয়, আৰু তাৰ বিশ্লেষণ বিশেষৰ পৰা সাধাৰণলৈ বিস্তৃত হয়, অৰ্থাৎ ই সকলো ভাষাৰ ওপৰত প্ৰযোজ্য তত্ত্ব গঠন কৰে।
৫। আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানৰ গতি-প্রকৃতি সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
৩। ভাষাৰ লগত জাতি, সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ সম্পর্ক কি সেই সম্বন্ধে এটি টোকা প্রস্তুত কৰা।
উত্তৰ: নৃতাত্ত্বিক পণ্ডিতসকলে জগতৰ জীৱসমূহক তেওঁলোকৰ আৱয়িক গঠন, প্রকৃতি আৰু গঢ়গতিৰ আধাৰত বিভিন্ন গোষ্ঠীত বিভক্ত কৰিছে। এনে একে ধৰণৰ গঠন আৰু গুণবিশিষ্ট লোকসকলৰ একেটা গোটক জাতি বুলি কোৱা হয়। বাস্তৱতে, ভাষাৰ সৈতে জাতিৰ কোনো নিৰ্বিচাৰ বা অটুট সম্পর্ক নাই। একেটা ভৌগোলিক পৰিবেষ্টনীৰ অধীনস্থ হোৱা সত্ত্বেও, বিভিন্ন জাতিৰ লোক একে ভাষা ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। আনহাতে, একে জাতিৰ লোকেও একাধিক ভাষা ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। ভাষা আয়ত্ত কৰা হয় অনুকৰণৰ জৰিয়তে, আৰু মানুহে পৰিৱেশৰ আধাৰত ভাষা শিকে। উদাহৰণস্বৰূপে, এটা অসমীয়া শিশুক যদি ইংৰাজী ভাষা কোৱা লোকৰ মাজত ৰখা হয়, তেন্তে সি সময়ত ইংৰাজী ভাষা ক’বলৈ শিকিব। এইদৰে স্পষ্ট হয় যে ভাষা কোনো জাতিৰে নিৰ্দিষ্ট নহয়। যদিও ভাষা ক’ব পৰা ক্ষমতা জন্মগত, তথাপিও তাক আনুবংশিক বুলি কোৱা নাযায়, কাৰণ ই পৰিৱেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। সকলো অসমীয়া ভাষা কোৱা ব্যক্তি একেটা জাতিৰ নহ’ব পাৰে, আৰু ইংৰাজী ভাষাও কোনো এক জাতি বা নিৰ্দিষ্ট ভৌগোলিক সীমাৰ ভিতৰত সীমাবদ্ধ নহয়। এইদৰে দেখা যায় যে ভাষাৰ সৈতে জাতিৰ পোনপটীয়া বা সাৰ্বভৌম সম্পর্ক নাই। তথাপিও, যি ভাষাৰ জৰিয়তে কোনো ব্যক্তি নিজৰ ভাব প্ৰকাশ কৰে, সেই ভাষাটোৰ প্ৰতি তেওঁৰ গভীৰ সান্নিধ্য, আনুগত্য আৰু গৌৰৱৰ অনুভূতি থাকিব পাৰে।
জাতিৰ দৰে ভাষাৰ প্ৰকাশভংগীও সংস্কৃতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। কোনো এখন অঞ্চলৰ জনসমষ্টিৰ সামূহিক জীৱনপদ্ধতিৰ প্ৰতিফলন হৈছে সেই ঠাইৰ সংস্কৃতি। নৃত্য, সংগীত, পোছাক-আচৰণ, চিত্রকলা, ভাস্কৰ্য, স্থাপত্য আদিৰ দৰে ভাষাও এটা জাতিৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ সাংস্কৃতিক উপাদান। সংস্কৃতি সদায় পৰিৱৰ্তনশীল, সেয়েহে সময়ৰ লগে লগে সংস্কৃতিৰ বিভিন্ন দিশৰ সৈতে ভাষাৰো পৰিৱৰ্তন ঘটে। এইদৰে ভাষাও সংস্কৃতিৰ এক অংগ হিচাপে সময়ৰ প্ৰৱাহত বিকাশ আৰু বিৱর্তন ঘটি থাকে।
তদুপৰি, ভাষাই বিভিন্ন জনগোষ্ঠীৰ মাজত পৰস্পৰ সমন্বয় সাধনত এক বিশেষ ভূমিকা পালন কৰে। বহু সংস্কৃতিৰ লোকৰ ভাষা একেটা হ'ব পাৰে, আৰু একেটা সংস্কৃতিৰ লোকেও একাধিক ভাষা ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। এই পৰিস্থিতিৰ পৰা স্পষ্ট হয় যে ভাষাৰ সৈতে সংস্কৃতিৰ কোনো একৰেখা বা প্রত্যক্ষ সম্পর্ক নাই। তথাপিও ভাষাৰ জৰিয়তে সংস্কৃতি স্পষ্ট ৰূপত প্ৰতিফলিত হয়। যদি কোনো অঞ্চলত ভিন্ন সংস্কৃতিৰ লোকসকলে একেটা ভাষা ব্যৱহাৰ কৰে, তেন্তে সেই ভাষাটোৱেই তেওঁলোকৰ নিজ নিজ সংস্কৃতি প্ৰকাশৰ মাধ্যম হিচাপে কাম কৰে। এই দিশৰ পৰা নিৰ্দ্বিধায়ে ক'ব পাৰি যে ভাষা হৈছে সংস্কৃতিৰ ধাৰক আৰু বাহক।
আনহাতে, সমাজ গঠিত হয় জনসমষ্টিৰে, আৰু ভাষা হৈছে সেই জনসমষ্টিৰ ভাব-বিনিময়ৰ এক প্ৰধান মাধ্যম। অন্য কথাত, ভাষা সদায় সমাজক কেন্দ্ৰ কৰি বিকাশ পায়। সমাজ অবিহনে ভাষাৰ অস্তিত্ব কল্পনাতো অসম্ভৱ। এইদৰে চাই দেখিলে ভাষা আৰু সমাজৰ মাজত এক গভীৰ আন্তঃসম্পর্ক আছে। বহু ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে সমাজৰ নানান বিধি-বিধান ভাষাৰ বাহ্যিক ৰূপক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। লগতে সমাজৰ বিভিন্ন স্তৰৰ ভিতৰতো ভাষাগত বৈচিত্র্য পৰিলক্ষিত হয়। সেয়ে সমাজক বাদ দি ভাষাৰ স্বৰূপ বিশ্লেষণ কৰাটো অসম্ভব। এই সকলোবোৰৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ক'ব পাৰি যে ভাষা আৰু সমাজ একে-অন্যৰ সৈতে অংগাংগভাৱে জড়িত।
৪। ভাষাবিজ্ঞান বুলিলে কি বুজা? ভাষাবিজ্ঞানৰ প্ৰকৃতি আৰু পৰিসৰ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাষাবিজ্ঞান:
ভাষাবিজ্ঞান হৈছে ভাষাৰ ওপৰত কৰা বৈজ্ঞানিক অধ্যয়ন। ই এক বিশেষ শাখাৰ বিজ্ঞান, যি ভাষাৰ মূল উৎস, গঠন-পদ্ধতি (শৃংখলাবদ্ধতা), প্ৰকৃতি আৰু বিকাশ সম্পৰ্কে অনুসন্ধান কৰে। ভাষাৰ ধাৰাবাহিক প্ৰগতি বৰ্ণনামূলকভাৱে, ঐতিহাসিকভাৱে, তুলনামূলকভাৱে আৰু বিশ্লেষণাত্মকভাৱে অধ্যয়ন কৰি ভাষাৰ বিষয়ে সাধাৰণ নিয়ম বা বিধিসমূহ নিৰূপণ কৰা হয়।
ভাষাবিজ্ঞানৰ কেইটামান মুখ্য শাখা হৈছে:
(১) সমকালিক ভাষাবিজ্ঞান (Synchronic Linguistics): এই শাখাই কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ত ব্যৱহৃত ভাষাৰ অৱস্থা বিশ্লেষণ কৰে। কোনো ভাষাৰ ধ্বনি, শব্দ, আৰু বাক্য গঠন আদি দিশৰ সু-সংগঠিত বৰ্ণনা ইয়াত অন্তৰ্ভুক্ত। এই দৃষ্টিভংগীক বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান (Descriptive Linguistics) বুলিও কোৱা হয়।
(২) ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান (Diachronic or Historical Linguistics): এই শাখাই ভাষাৰ ক্ৰমবিকাশ আৰু পৰিৱর্তনৰ ইতিহাস অধ্যয়ন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপ, অসমীয়া ভাষাই কেনেদৰে প্রাচীন আৰ্য ভাষাৰ পৰা বিকাশ লাভ কৰি আজিৰ ৰূপ লৈছে, সেই ধাৰা আলোচনা কৰা হয়।
(৩) তুলনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান (Comparative Linguistics): এই শাখাৰ অধীনত একাধিক ভাষাৰ তুলনামূলক বিশ্লেষণ কৰা হয়। ভাষাবোৰৰ মাজত থকা মিল-অমিল আৰু তেওঁলোকৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্ক কেনে, সেই বিষয়বোৰ অধ্যয়ন কৰা হয়।
এই তিনিটা মুখ্য দৃষ্টিভংগীৰ জৰিয়তে ভাষাবিজ্ঞান ভাষাৰ গঠন, প্ৰকৃতি, শৃংখলাবদ্ধতা আৰু পৰিৱর্তনৰ প্ৰগতিৰ ওপৰত গভীৰভাৱে আলোচনা কৰে। সেয়েহে ভাষাবিজ্ঞানক এটা গৱেষণাধর্মী আৰু বিশ্লেষণাত্মক বিদ্যাচিন্তা হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়।
সেয়েহে ভাষাবিজ্ঞান এনে এটা বিজ্ঞান, যিয়ে ভাষাৰ গঠন-পদ্ধতিৰ বিষয়ে বিশ্লেষণাত্মকভাৱে বৰ্ণনা কৰে আৰু তাত থকা উপাদানসমূহক সুশৃংখলভাৱে শ্রেণীবিভাগ কৰি দেখুৱায়। কোনো ভাষাত থকা ধ্বনিৰ একক গোট (phonemic unit), ধ্বনি-পদ্ধতিৰ গঠন-আৰ্হি, ৰূপ (morpheme), শব্দ, খণ্ডবাক্য আৰু সম্পূর্ণ বাক্য—এইবোৰ মিলাই ভাষাটোৰ গাঁথনিক ৰূপ (structural form) ভাষাবিজ্ঞানীয়ে স্পষ্টভাৱে বৰ্ণনা কৰে।
আন আন বিজ্ঞানৰ দৰে ভাষাবিজ্ঞানতো এই বৰ্ণনাবোৰ সম্পূর্ণ, শুদ্ধ আৰু মিতব্যয়ী (সংক্ষিপ্ত, প্ৰয়োজনীয় তথ্যনির্ভৰ) হ’ব লাগে। ভাষাবৈজ্ঞানিক বিৱৰণত অতিৰঞ্জনা বা অলাগতিয়াল (অপ্ৰয়োজনীয়) তথ্যৰ স্থান নাথাকে।
ভাষাবিজ্ঞানৰ প্ৰকৃতিঃ ভাষাক বিজ্ঞানসন্মতভাৱে অধ্যয়ন কৰাৰ বাবে ভাষাবিজ্ঞানত প্ৰথমে ভাষাৰ এটি সুনিৰ্দিষ্ট সংজ্ঞা নিৰূপণ কৰা হয়। ভাষাবিজ্ঞানী এজনক প্রাকৃতিক ভাষা, মৃত ভাষা, আৰু জীবিত ভাষা আদিৰ বিষয়ে সুস্পষ্ট ধাৰণা লাভ কৰিব লাগে, যাৰ আধাৰত তেওঁ ভাষাৰ অধ্যয়ন কৰে। এই অধ্যয়নৰ সময়ত বিষয়বস্তুৰ লগত জড়িত বিভিন্ন উপাদানৰ নিৰীক্ষণ, সংগ্ৰহ আৰু বিশ্লেষণ বিজ্ঞানসন্মত পদ্ধতিত কৰে যাতে সেইবোৰ সত্য, বস্তুনিষ্ঠ আৰু অপক্ষপাতী ৰূপত প্ৰতিপন্ন হয়। অন্য যিকোনো বিজ্ঞানৰ দৰে, ভাষাবিজ্ঞানো পৰ্যবেক্ষণ, অনুমান গঠন (hypothesis formation), পৰীক্ষা আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ ধাপসমূহ অনুসৰণ কৰে। ভাষাৰ বিভিন্ন তথ্য (data) সংগ্ৰহ কৰি ভাষাবিজ্ঞানীয়ে সাৱধানে তেওঁলোকক পৰীক্ষা কৰে—যেনেধৰণে কাণেৰে শুনি, ধ্বনি লিপিত লিপিবদ্ধ কৰি বা যন্ত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি বিশ্লেষণ কৰা। আধুনিক যুগত ভাষাৰ অধ্যয়নৰ বাবে বিভিন্ন প্ৰযুক্তিসম্পন্ন যন্ত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে: Oscillograph, Sound Spectrograph, Kymograph, Chromograph, Mingograph, Sonograph, Laryngoscope, Endoscope, Autophonoscope, Strobolaryngoscope, Breathing Flask, Electric Vocal Tract, Pitchmeter, Intensity Meter, Speech Stretcher, Formant Graphing Meter আদিৰ সহায়ত ধ্বনি আৰু ভাষা-সংক্রান্ত পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰা হয়। এই ধৰণৰ যন্ত্ৰ আৰু পদ্ধতিৰ জড়িয়তে ভাষাবিজ্ঞানীসকলে ভাষাৰ এক পূৰ্ণ, শুদ্ধ আৰু বৈজ্ঞানিক বিৱৰণ প্ৰদান কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। সংক্ষেপত ক'লে, আন আন বিজ্ঞানৰ দৰে ভাষাবিজ্ঞানো এটা বিজ্ঞানৰ শাখা হিচাপে গৱেষণাগাৰত বিজ্ঞানসন্মত পদ্ধতি অনুসৰণ কৰি ভাষাৰ গৱেষণা আৰু বিৱৰণ কৰে।
ভাষাবিজ্ঞানক যদিও এটা স্বতন্ত্ৰ আৰু সুকীয়া বিজ্ঞানৰ ধাৰা হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হয়, তথাপিও ই একেবাৰে নিঃসঙ্গ বা অকলশৰীয়া নহয়। ভাষাবিজ্ঞানৰ পৰিসৰ বহল আৰু ই সমাজ বিজ্ঞান, মনোবিজ্ঞান, প্রাকৃতিক বিজ্ঞান, পদার্থবিজ্ঞান, প্রাণীবিজ্ঞান, অংকশাস্ত্র, শৰীৰবিজ্ঞান আদি নানা বিজ্ঞানৰ শাখাৰ সৈতে গভীৰভাবে জড়িত। উদাহৰণস্বৰূপে, ধ্বনি কিদৰে উচ্চাৰণ হয়, এই বিষয়টো আলোচনা কৰোঁতে ভাষাবিজ্ঞানক বাগিন্দ্ৰীয় তথা বাক্তন্ত্রৰ গঠন আৰু কাৰ্য্যপদ্ধতি অধ্যয়ন কৰিব লগা হয়, যাৰ সৈতে শৰীৰবিজ্ঞানৰ গভীৰ সম্পৰ্ক থাকে। সেয়ে ভাষাবিজ্ঞানৰ পৰিসৰ বুজিবলৈ ইচ্ছা কৰোঁতে, ইয়াৰ সংলগ্ন অন্যান্য বিজ্ঞানসমূহৰ সৈতে ইয়াৰ আন্তঃসম্পৰ্ক বুজাটো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়। সেইদৰে, শ্ৰুতি বিজ্ঞান (Acoustics) বিষয়টো আলোচনা কৰোঁতে ভাষাবিজ্ঞানৰ পদার্থবিজ্ঞানৰ লগত ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক দেখা যায়। আনহাতে, জীৱিত প্ৰাণীৰ সৈতে হোৱা যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ তুলনামূলক অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত ভাষাবিজ্ঞানক প্রাণীবিজ্ঞানৰ সহায় ল'ব লগা হয়। ইপিনে, ভাষাবিজ্ঞানে যেতিয়া 'ৰূপান্তৰ-স্ফোট-ব্যাকৰণ' (Transformational Generative Grammar) বা 'পাৰিসাংখ্যিক ৰীতি-বিজ্ঞান' (Statistical Stylistics) আদি উন্নত বিষয়বস্তু অধ্যয়ন কৰে, তেতিয়া স্পষ্টকৈ বুজি পোৱা যায় যে ভাষাবিজ্ঞান কেৱল কলা নহয়, ই বিজ্ঞানৰ উপাদানৰে পৰিপূৰ্ণ এক সুশৃঙ্খল শাখা। এই বিষয়বিলাকৰ গভীৰ বিশ্লেষণ ভাষাবিজ্ঞানৰ বৈজ্ঞানিক স্বৰূপটো অধিক স্পষ্ট কৰি তোলে। এইবিলাক ভাষাবিজ্ঞানৰ বিষয়বস্তু আৰু আলোচনাৰ পদ্ধতিয়ে ভাষাবিজ্ঞানক আৰু অধিক বিজ্ঞানৰ দিশে আগবঢ়াই লৈ গৈছে। প্রয়োগ, ব্যৱহাৰ আৰু বৰ্ণনাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি ভাষাবিজ্ঞানী আৰ. এইচ. ৰবিনছনে উল্লেখ কৰিছে যে বিজ্ঞানৰ দৰে ভাষাবিজ্ঞানো তিনিটা মৌলিক বিধিৰে চলিত হয়। প্ৰথমটো হ’ল—প্ৰশস্ততা; অৰ্থাৎ ভাষাৰ ক্ষেত্ৰত সকলো সম্পৰ্কিত আৰু প্ৰয়োজনীয় তথ্যৰ পূৰ্ণ ব্যৱহাৰ আৰু সঠিক প্রয়োগ নিশ্চিত কৰা। দ্বিতীয়টো হ'ল—সামঞ্জস্যতা; অৰ্থাৎ সামগ্ৰিক বৰ্ণনাৰ বিভিন্ন অংশসমূহৰ মাজত যেন কোনো সংঘাত বা বিৰোধ নাথাকে, লগতে এই নীতি দুটা আগতীয়াকৈ নিৰ্ধাৰিত সীমাৰ ভিতৰতে থাকে। তৃতীয়টো হ'ল—ইয়াৰ মিতব্যয়িতা; অৰ্থাৎ ভাষাবিজ্ঞানৰ যিকোনো বিষয় বর্ণনা কৰোঁতে যেন তাক সম্ভৱ পৰিমাণে কম শব্দৰে, সহজ ভাষাৰে, আৰু জটিল পৰিভাষা পৰিহাৰ কৰি প্ৰকাশ কৰা হয়। এই ধৰণৰ বিজ্ঞানসন্মত পদ্ধতি আৰু শৃঙ্খলাবদ্ধ প্ৰণালীৰ বাবে ভাষাবিজ্ঞান আজি দিনে দিনে এটা কাৰিকৰী আৰু অত্যাধুনিক বিজ্ঞানৰ ৰূপ লৈ উঠিছে।
৬। ভাষাতত্ত্ব (Philology) সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: 'ভাষাতত্ত্ব' শব্দটোৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ হৈছে 'Philology'।
এই শব্দটো গ্রীক ভাষাৰ Philologia ৰ পৰা উদ্ভূত, যি লেটিন আৰু ফৰাচী ভাষাৰ মাজেৰে ইংৰাজীলৈ আহিছে। গ্ৰীক ভাষাত Philos মানে "Loving" (প্ৰেমী) আৰু Logos মানে "Speech" (ভাষা)। সেয়ে Philology শব্দৰ মৌলিক অৰ্থ হৈছে — 'ভাষাৰ প্ৰেম' বা 'ভাষাৰ অধ্যয়ন'।
পি. ডি. গুণৰ মতে, লিখিত নথি-পত্ৰৰ ওপৰত আধাৰিত ভাষাৰ অধ্যয়নক 'ভাষাতত্ত্ব' বুলি কোৱা হয়।
আনহাতে, Oxford Encyclopaedia Dictionary-ৰ মতে — 'Philology' হৈছে ভাষাৰ বিজ্ঞান, যাৰ লগত ঐতিহাসিক আৰু তুলনামূলক দিশ সম্পৃক্ত।
এই অৰ্থটো মূলত ঊনবিংশ শতাব্দীৰ ঐতিহাসিক আৰু তুলনামূলক ভাষা অধ্যয়নৰ ধাৰণাৰ সৈতে সম্পৰ্কিত।
'Philology' শব্দটো প্ৰাচীন কালৰেপৰা ভাষাৰ অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহৃত হৈ আহিছে।
ফ্ৰান্স আৰু জাৰ্মানীত এই শব্দটোক মূলত শব্দ অনুসন্ধানৰ বিষয় হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছিল।
প্ৰাচীন গ্ৰীচ আৰু ৰোম সভ্যতাৰ ক্ষেত্ৰত সাহিত্যৰ লিখনীৰে মাধ্যমেৰে সভ্যতা আৰু সংস্কৃতিৰ বিকাশ ঘটিছিল। এই সাহিত্যিক লিখনীৰ ভিতৰত সঞ্চিত সাংস্কৃতিক তাৎপৰ্যৰ উদ্ঘাটন কৰা 'Philology'-ৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য আছিল।
ব্ৰিটিছ পণ্ডিতসকলে 'Philology' শব্দটোক সাধাৰণতে 'Comparative Philology' (তুলনামূলক ভাষাতত্ত্ব)ৰ সমার্থ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
পুৰণি পুথি, তাম্রলেখ, শিলালেখ আদি প্ৰাচীন পাঠৰ মাধ্যমেৰে ভাষা বিশ্লেষণ কৰি কোনো ভাষাৰ শুদ্ধ আৰু পূৰ্ণাংগ ৰূপ উদ্ধাৰ কৰাৰ লক্ষ্যেৰে ইউৰোপীয় পণ্ডিতসকলে ভাষা-চিন্তাৰ এক নতুন অধ্যায় আৰম্ভ কৰে।
১৭৭৭ চনত, জাৰ্মান পণ্ডিত ফ্রিয়েড্রিখ বোলফ (Friedrich Wolf) প্ৰথমবাৰৰ বাবে 'Philology' শব্দটো প্রাচীন সাহিত্যৰ ভাষাৰ বিজ্ঞানসন্মত অধ্যয়নৰ শৃংখলা হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
ইয়াক যদি পাঠ্যপুথিৰ অনুচ্ছেদ ৰূপে, বা কিছুমান বিশেষ উপৰিলিখিত অংশ আৰু অধিক তথ্যৰে বঢ়াবলৈ বিচাৰিছ, তেন্তে সেই অনুসৰি সহায় কৰিব পাৰোঁ।
১৭৮৬ চনৰ পৰা ইউৰোপত 'ভাষাতত্ত্ব'ৰ এটা নতুন ধাৰাৰ আৰম্ভণি ঘটে।
এই বছৰ ২ ফেব্ৰুৱাৰীত ছাৰ উইলিয়াম জোন্ছ-এ কলকতাৰ 'ৰয়েল এছিয়াটিক ছ’চাইটি'ৰ তৃতীয় বাৰ্ষিক প্ৰতিষ্ঠা দিৱস উপলক্ষে এক লিখিত ভাষাগত বক্তৃতা প্ৰদান কৰে।
তেওঁৰ এই ঐতিহাসিক বক্তৃতাৰ মুখ্য বিষয় আছিল — সংস্কৃত ভাষাৰ গঠনৰীতি আৰু গ্ৰীক, লেটিন আদি ইউৰোপীয় ভাষাসমূহৰ গঠনৰীতিৰ তুলনামূলক অধ্যয়ন।
এই বক্তৃতাৰ ফলস্বৰূপ, অষ্টাদশ শতিকাৰ অন্তিমৰ পৰা ‘তুলনামূলক ভাষাতত্ত্ব’ (Comparative Philology) নামৰ এক নতুন অধ্যয়নৰ শাখা গঠিত হয় (দ্রষ্টব্য: পৃষ্ঠা ৫৪)।
বিশেষকৈ, চহকী প্ৰাচীন ভাষাসমূহৰ সাহিত্য সম্পদৰ আধাৰত তেওঁলোকৰ তুলনামূলক অধ্যয়ন কৰা হ'ল — যাক তেতিয়াৰপৰা 'Comparative Philology' নামেৰে অভিহিত কৰা হয়।
ইউৰোপীয় পণ্ডিতসকলৰ দৰে আমেৰিকান পণ্ডিতসকলেও 'Philology' শব্দটো ভাষা অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
আনহাতে, অসমীয়া ভাষাতো 'ভাষাতত্ত্ব' শব্দটো সাধাৰণতে ভাষা-বিশ্লেষণ তথা ভাষাগত গঠন, ধ্বনি, শব্দ, বাক্য আদিৰ অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহৃত হয়।
৮। ব্যাকৰণ আৰু ভাষাবিজ্ঞানৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাষাতত্ত্ব আৰু ভাষাবিজ্ঞান — এই দুয়োটাই ভাষাৰ প্ৰণালীবদ্ধ অধ্যয়নৰ সৈতে জড়িত আৰু দুয়োৰে মুখ্য লক্ষ্য ভাষাৰ গভীৰ অধ্যয়ন। যদিও ব্যুৎপত্তিগত অৰ্থ আৰু মৌলিক প্রকৃতিৰ ক্ষেত্ৰত এই শব্দ দুটাৰ মিল দেখা যায়, তথাপি ভাষাৰ অধ্যয়নৰ বিষয়বস্তু আৰু পদ্ধতিৰ ক্ষেত্ৰত দুয়োৰে মাজত গুৰুত্বপূর্ণ পাৰ্থক্য বিদ্যমান।
তলত ভাষাতত্ত্ব আৰু ভাষাবিজ্ঞানৰ গুণগত পাৰ্থক্যসমূহ উল্লেখ কৰা হৈছে:
(ক) বিকাশৰ দিশে পাৰ্থক্য:
ভাষাতত্ত্বৰ সমৃদ্ধি মূলত অষ্টাদশ শতিকাৰ জাৰ্মান পণ্ডিতসকলৰ হাতত ঘটিছিল। আনহাতে, ভাষাবিজ্ঞানৰ আলোচনাই বিংশ শতিকাত ইউৰোপ আৰু আমেৰিকাৰ পণ্ডিতসকলৰ দৃষ্টিভংগীৰ ফলত বিস্তৃতি লাভ কৰে।
আজিৰ সময়ত ভাষাতত্ত্বতকৈ ভাষাবিজ্ঞানৰ আলোচনা অধিক বিস্তৃত আৰু প্ৰাসংগিক হৈ পৰিছে।
(খ) আলোচনা-ক্ষেত্ৰৰ বিস্তাৰ:
ভাষাতত্ত্বৰ ক্ষেত্ৰ সাধাৰণতে সীমিত। ইয়াত ভাষা বিশেষৰ উৎস, বংশ, ইতিহাস আৰু ভাষাৰ সৈতে সংযুক্ত জাতি তথা সংস্কৃতিৰ পটভূমিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়। এই ক্ষেত্ৰত ভাষাৰ গঠন অপেক্ষা ভাষাটোৰ সাংস্কৃতিক তাৎপৰ্যৰ ওপৰত অধিক আলোচনা হয়।
পৰিপন্থীভাৱে, ভাষাবিজ্ঞানৰ আলোচনা অতি বিস্তৃত। ইয়াত ভাষাৰ ইতিহাসৰ লগতে ভাষা পৰিৱৰ্তনৰ ধাৰা, ভাষাৰ গাঁথনি, ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য আৰু অৰ্থৰ বিশ্লেষণ শৃংখলাবদ্ধভাৱে কৰা হয়। বিশেষকৈ, ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান আৰু বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান ভাষাৰ চলিত গাঁথনিক ৰূপৰ অধ্যয়নত মনোযোগ দিয়ে।
(গ) অধ্যয়ন-পদ্ধতিৰ ভিন্নতা:
ভাষাতত্ত্বত মূলত লিখিত নথি-পত্ৰ, যেনে — পুৰণি পুথি, শিলালিপি, তাম্ৰফলক আদিৰ ওপৰত আধাৰ কৰি ভাষা অধ্যয়ন কৰা হয়। ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে কোনো ভাষাৰ শুদ্ধ আৰু পূৰ্ণৰূপ উদ্ঘাটন কৰা। ভাষাতত্ত্বত সাধাৰণতে বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ ব্যৱহাৰ কম দেখা যায়, যদিও ঊনবিংশ শতিকাৰ পৰা কিছুমান সাধাৰণ সূত্ৰ উদ্ভৱ হয়।
ভাষাবিজ্ঞানত বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি, বিশেষকৈ আৰোহী (Inductive) পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইয়াত ভাষাৰ কথিত আৰু লিখিত — দুয়োটা ৰূপৰ অধ্যয়ন কৰা হয় যদিও কথিত ভাষাক অধিক প্ৰাধান্য দিয়া হয়। ভাষাবিজ্ঞানৰ মুখ্য লক্ষ্য হৈছে ভাষাৰ গাঁথনিক বিশ্লেষণ, যাৰ অন্তৰ্গত — ধ্বনিতত্ত্ব, ৰূপতত্ত্ব, বাক্যতত্ত্ব আৰু অৰ্থতত্ত্ব।
(ঘ) ভাষাৰ স্বভাৱৰ ধাৰণা:
ভাষাতত্ত্বত ভাষাক এটা জাতিগত আৰু সাংস্কৃতিক অংগ হিচাপে গণ্য কৰা হয়। আনহাতে, ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাক এটা প্রাকৃতিক বস্তু হিচাপে লোৱা হয়।
উনবিংশ শতিকাৰ পৰা ভাষাতাত্ত্বিকসকলে ভাষাৰ অধ্যয়ন প্রাকৃতিক বিজ্ঞানৰ ধাৰণা অনুসৰি কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। এই ক্ষেত্ৰত বাক্সৰ উক্তি উল্লেখযোগ্য —
"Language is a natural object; its study must be like the study of natural history."
(ভাষা এটা প্ৰাকৃতিক বস্তু; ইয়াৰ অধ্যয়ন প্ৰাকৃতিক বুৰঞ্জীৰ অধ্যয়নৰ দৰে হ'ব লাগিব।)
৯। ভাষাবিজ্ঞানৰ প্ৰধান শাখাসমূহ কি কি? প্রত্যেক ভাগৰে চমু বিশ্লেষণ আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ কুৰি শতিকাৰ আগলৈকে ভাষাবিজ্ঞানীসকলৰ আলোচনা মূলতঃ কোনো এটা ভাষাৰ সময়ৰ সোঁতত হোৱা পৰিৱৰ্তন—অর্থাৎ এটা নিৰ্দিষ্ট কাল বা স্তৰৰ পৰা আন এটা স্তৰলৈ হোৱা গতি-প্ৰকৃতি—ৰ বিশ্লেষণত সীমাবদ্ধ আছিল। তদুপৰি, দুই বা ততোধিক ভাষাৰ মাজত থকা সাদৃশ্য-অসমতা সম্পৰ্কে তুলনামূলক অধ্যয়নো তেনে সময়ত বিশেষ গুৰুত্ব লাভ কৰিছিল।
কিন্তু কুৰি শতিকাৰ প্ৰাৰম্ভত ছুইচ ভাষাবিজ্ঞানী ফার্ডিনান্ড দ্য ছাচুৰৰ দ্বাৰা আৱিষ্কৃত নতুন ভাষাতত্ত্বীয় তত্ত্বসমূহৰ আধাৰত ভাষাৰ গঠন-পদ্ধতিৰ সমকালীন ৰূপৰ আলোচনা অধিক প্ৰাধান্য লাভ কৰে। এই নতুন ধাৰাই ভাষা অধ্যয়নত এক বৈপ্লবিক পৰিৱৰ্তন আনিছিল।
ভাষাবিজ্ঞানৰ বিষয়বস্তু আৰু অধ্যয়নৰ প্ৰকৃতিৰ আধাৰত ইয়াক তিনিটা মুখ্য শাখাত বিভাজন কৰা হৈছে:
(ক) বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান (Descriptive Linguistics) — এই শাখাই কোনো ভাষাৰ নির্দিষ্ট সময়ত প্ৰচলিত ধ্বনি, শব্দ, বাক্যৰ গঠন প্রভৃতি উপাদানসমূহৰ গাঁথনিৰূপ আলোচনা কৰে।
(খ) ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান (Historical Linguistics) — ইয়াত ভাষাৰ কালান্তৰগত পৰিৱৰ্তন, ভাষাৰ উৎপত্তি, বংশ, আৰু বিবর্তনৰ পথবিশেষ সম্পৰ্কে বিশ্লেষণ কৰা হয়।
(গ) তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞান (Comparative Linguistics) — এই শাখাত একাধিক ভাষাৰ মাজত সাদৃশ্য-ভিন্নতা বিচাৰি তেখেতবোৰৰ গঠনগত আৰু ঐতিহাসিক সম্পৰ্ক উন্মোচন কৰা হয়।
(ক) বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান
বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান হৈছে—ভাষাৰ এটা নিৰ্দিষ্ট কাল বা প্ৰচলিত সময়খণ্ডত ভাষাৰ গতি-প্ৰকৃতি আৰু গঠন-পদ্ধতি বিজ্ঞানসন্মতভাৱে বিশ্লেষণ কৰাৰ এক শাখা। ইয়াত মূলকৈ ভাষাটোৰ বৰ্তমান ৰূপক লৈ আলোচনা কৰা হয়; ভাষাটো ক’ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, আগতে কেনে আছিল বা কিদৰে পৰিৱর্তিত হ’ল—এইবোৰ পুৰণি তথ্য বা ইতিহাসভিত্তিক আলোচনাই ইয়াত স্থান নাপায়।
এই শাখাৰ ভাষাবিজ্ঞানীসকলে ভাষাৰ বৰ্তমান সময়ত প্ৰচলিত কথিত ৰূপক বিজ্ঞানভিত্তিক পদ্ধতিত বিশ্লেষণ কৰে। লক্ষণীয় যে, একেটা ভাষা ব্যৱহাৰকাৰীয়ে পৰিৱেশ, সমাজ, বা পৰিস্থিতি অনুসৰি একে ভাষাটো ভিন্ন ভিন্ন ৰূপত ব্যৱহাৰ কৰে। বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত এনে সূক্ষ্ম পৰিৱর্তন বা বেলেগ বেলেগ ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰসমূহক বিশেষ গুৰুত্বৰে গ্ৰহণ কৰা হয়।
এই শাখাই মূলত ভাষাৰ গাঁথনিক (structural) দিশসমূহ—যেনে ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য আৰু অৰ্থ—ৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্কিত গঠনতত্ত্বীয় বিশ্লেষণ আগবঢ়ায়। এই কাৰণেই বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানক বহু সময়তে ‘গঠনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান’ (Structural Linguistics) বুলিও অভিহিত কৰা হয়। সেয়ে ক’ব পৰা যায় যে, গঠনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ আধুনিক ৰূপ হিচাপে বিবেচিত হয়।
বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ পৃথক পৃথক গাঁথনিক স্তৰ, যেনে—
ধ্বনিতত্ত্ব (Phonology),
ৰূপতত্ত্ব (Morphology),
বাক্যতত্ত্ব (Syntax),
অর্থতত্ত্ব (Semantics)—
এই সকলোবোৰক পুঙ্খানুপুঙ্খভাৱে আৰু প্রণালীবদ্ধভাৱে অধ্যয়ন কৰা হয়।
উল্লেখযোগ্য যে, এটা ভাষা প্ৰচলনৰ বিস্তৃতিৰ লগে লগে বিভিন্ন উপভাষা বা আঞ্চলিক ৰূপৰ সৃষ্টি হয়। বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত এনে উপভাষাবোৰৰ গঠনগত স্বাতন্ত্র্যো অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰ হিচাপে অন্তর্ভুক্ত হয়। সেয়ে এই শাখাই ভাষাৰ ভিতৰুৱা বৈচিত্র্য তথা উপৰূপসমূহকো আলোচনাৰ ক্ষেত্ৰ হিচাপে গ্ৰহণ কৰে।
(খ) ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান
ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষা এটাৰ ক্ৰমবিৱৰ্তনৰ ধাৰা তথা সময়ৰ সোঁতত হোৱা পৰিৱর্তনসমূহক লৈ আলোচনা কৰা হয়। ভাষা এটা মূলত ক’ৰ পৰা আহিল, কি ধৰণৰ ধ্বনিগত, ৰূপগত, বাক্যগত আৰু অর্থগত পৰিৱর্তনৰ মাজেৰে ইয়াৰ বৰ্তমানৰ ৰূপ গঠিত হ’ল—এই সকলোবোৰ প্ৰসঙ্গই ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰভুক্ত।
এই শাখাৰ ভাষাবিজ্ঞানীসকলে ভাষাৰ উত্স সন্ধানৰ বাবে ইতিহাসত ঘুৰি চায়। লিখিত নথিপত্ৰ—যেনে, শিলালিপি, তাম্রশাসন, পৰিব্ৰাজকৰ টোকা, প্ৰাচীন হস্তলিখিত পুথি আদি—ক উপাদান হিচাপে গ্ৰহণ কৰি ভাষাৰ পুৰণি ৰূপৰ বিশ্লেষণ আগবঢ়ায়। তাৰপাছত, সাধাৰণীকৰণৰ জৰিয়তে বিভিন্ন ৰূপৰ ভিতৰত এখন সময়ৰ শুদ্ধ বা মান্য ৰূপ নিৰূপণ কৰি ভাষাটোৰ বৰ্তমান গঠন-বৈশিষ্ট্য বুজাবলৈ চেষ্টা কৰে।
যেতিয়া ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য আৰু অৰ্থৰ পৰ্যায়সমূহত ভাষাৰ বিকাশধাৰা অধ্যয়ন কৰা হয়, তেতিয়া বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ দৰে ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানতো এই চাৰিটা দিশৰ সংগতি অৱলম্বন কৰা হয়। কিন্তু মূল পাৰ্থক্যটো হ’ল—ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানত অতীতৰ দিশত লক্ষ্য ৰাখি ভাষাৰ ক্ৰমবিৱৰ্তনৰ এটি তাত্ত্বিক ছবি প্ৰস্তুত কৰা হয়, যিখন ভাষাৰ বিকাশ ইতিহাসৰ সন্ধান দিয়ে। ইয়াত শব্দৰ অৰ্থগত বিকাশ বিশেষ গুৰুত্বেৰে অধ্যয়ন কৰা হয় আৰু এই ক্ষেত্ৰত বাক্যৰ গঠনলৈকৈ অর্থতত্ত্বৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰা দেখা যায়।
এই শাখাৰ বিজ্ঞানীসকলে শব্দৰ পুৰণি অৰ্থ কি আছিল, কিদৰে পৰিৱৰ্তিত হ’ল, তাৰ এক পুঙ্খানুপুঙ্খ বিশ্লেষণ আগবঢ়ায়। বহু সময়তে তেওঁলোকে ইও দেখুৱাবলৈ চেষ্টা কৰে যে, শব্দটোৰ প্ৰাচীন অৰ্থটোহে আচল আৰু শুদ্ধ অৰ্থ।
বিশ্বৰ বিভিন্ন ভাষাত শব্দৰ অৰ্থ ক্ৰমে পৰিৱর্তিত হোৱা বহু উদাহৰণ পোৱা যায়। যেনে—
সংস্কৃত 'মহাজন' শব্দে প্ৰথমতে 'মহান ব্যক্তি' বুজাইছিল, কিন্তু বৰ্তমানে ইয়াৰ অৰ্থ 'বেপাৰী', 'দোকানী', 'পুঁজিপতি' আদি হিচাপে ব্যৱহৃত হয়।
ইংৰাজী শব্দ 'deer' প্ৰথমতে যিকোনো জন্তুৰ বাবে প্ৰযোজ্য আছিল, কিন্তু বৰ্তমানে কেৱল 'হৰিণ' বুজাবলৈহে ব্যৱহৃত হয়।
এই ধৰণৰ অৰ্থ পৰিৱৰ্তনৰ ঘটনাবোৰ সমাজ আৰু সময়ৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগত গভীৰভাৱে জড়িত। শব্দৰ অৰ্থ পৰিৱৰ্তনৰ তিনিটা মুখ্য ধাৰা—
অর্থসংকোচ (Narrowing),
অর্থবিস্তাৰ (Widening),
অর্থ-সংশ্লেষ (Shift or Change)—
ইয়াৰ বিশ্লেষণত ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান বিশেষ ভূমিকা পালন কৰি আহিছে।
(গ) তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞান
ভাষাৰ প্ৰণালীবদ্ধ অধ্যয়নত বর্ণনাত্মক আৰু ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানৰ দৰে তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞানো এক বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা। ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ সময়ক্রমিক পৰিৱৰ্তনৰ গতি-প্ৰকৃতি আৰু উৎস সন্ধান কৰা হয়; আনহাতে, বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ প্ৰচলিত গাঁথনিক ৰূপৰ বৰ্ণনা দিয়া হয়। তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞানত সমগোত্রীয় বা বিভিন্ন গোত্রৰ দুটা বা ততোধিক ভাষাৰ মাজত ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য, আৰু অৰ্থগত দিশত তুলনামূলক বিশ্লেষণ কৰা হয়। এনে অধ্যয়নে ভাষাসমূহ একে মূলৰ পৰা উৎপন্ন হৈছে বুলি প্ৰতিপন্ন কৰাৰ লগতে ভাষাৰ বিকাশৰ ধাৰা উন্মোচিত কৰে।
কেতিয়াবা একেটা ভাষাৰ প্ৰাচীন আৰু আধুনিক ৰূপৰ তুলনা কৰাও এই শাখাৰ অন্তৰ্গত। তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নে ভাষাৰ সময়সোঁতত হোৱা পৰিৱৰ্তন আৰু পূর্বৰূপ নিৰ্ণয় কৰাত সহায় কৰে। ভাষাৰ বৰ্গীকৰণ বা শ্ৰেণীবিন্যাসৰ ক্ষেত্ৰতো এই শাখাৰ অৱদান উল্লেখযোগ্য। ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানৰ আধাৰতেই তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞান গঠিত, যাৰ জৰিয়তে উৎকৃষ্ট ভাষাসমূহৰ উৎস সন্ধান সহজ হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, ১৮ শতিকাত সংস্কৃত, গ্ৰীক আৰু লেটিন ভাষাৰ তুলনামূলক অধ্যয়নৰ জৰিয়তে এই ভাষাসমূহ একে মূলৰপৰা উদ্ভূত বুলি স্বীকাৰ কৰা হয়।
অন্য ভাষাবিজ্ঞানীসকলে ভাষা বিশ্লেষণৰ পদ্ধতি অনুসৰি ভাষাবিজ্ঞানক তলত উল্লেখ কৰা তিনিটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে—
(ক) সমকালিক ভাষাবিজ্ঞান
(খ) ক্ৰমকালিক ভাষাবিজ্ঞান
(গ) তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞান
ছুইছ ভাষাবিজ্ঞানী ফার্ডিনান্ড দ্য ছাচুৰে ভাষা অধ্যয়নক ঐতিহাসিক (diachronic) আৰু সমকালিক (synchronic)—এই দুটা দিশত বিভাজন কৰিছিল। যদিও ছাচুৰে ঐতিহাসিক অধ্যয়নক প্ৰয়োজনীয় বুলি স্বীকাৰ কৰিছিল, তথাপি তেওঁ সমকালিক ভাষা বিশ্লেষণত অধিক গুৰুত্ব দিছিল, কিয়নো ভাষা এক জীবন্ত সম্পদ, যাক প্ৰচলিত ৰূপতে বিশ্লেষণ কৰি ইয়াৰ আভ্যন্তৰীণ গাঁথনি বুজা যায়।
আধুনিক ভাষা চিন্তাৰ নতুন শাখাসমূহ
ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে পশ্চিমীয়া বিশ্বত জ্ঞানৰ নতুন চিন্তাধাৰা বিকাশ লাভ কৰে, যাৰ প্ৰভাৱত ভাষাবিজ্ঞানতো আধুনিকতা আহে। ভাষা-চিন্তাৰ এই নতুন ধাৰাই ভাষাৰ লগত সম্পৰ্ক থকা নানান সামাজিক, মানসিক আৰু সাংস্কৃতিক দিশৰ সংযোগ ঘটায়। কুৰি শতিকাৰ পঞ্চাশৰ দশকৰ পৰা ভাষাবিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ বহল হৈ পৰে আৰু নতুন শাখাবোৰ গঠন হয়:
(ক) বৈপৰীত্যমূলক বা ভেদাত্মক ভাষাবিজ্ঞান
এই শাখাটোক তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞানৰ এক আধুনিক ৰূপ বুলি গণ্য কৰা হয়। ইয়াত সমগোত্রীয় বা বিসমগোত্রীয় ভাষাৰ মাজত থকা পার্থক্য বৰ্ণনাত্মক দৃষ্টিকোণেৰে বিশ্লেষণ কৰা হয়। এই অধ্যয়নত সাধাৰণতে ভাষাৰ কথিত ৰূপত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য আৰু অৰ্থগত দিশত তুলনা কৰি দুই ভাষাৰ মাজৰ ফাৰাক চাবলৈ চেষ্টা কৰা হয়।
(খ) মনো-ভাষাবিজ্ঞান
মনো-ভাষাবিজ্ঞানত ভাষা আৰু মানসিক প্রক্রিয়াৰ মাজত থকা সম্পর্ক অধ্যয়ন কৰা হয়। ইয়াত মুখ্যকৈ তলত দিয়া প্ৰশ্নসমূহৰ উত্তৰ বিচৰা হয়—
(i) ভাষাক কিয় আৰু কেনেকৈ ভাষা বুলি চিনাক্ত কৰা হয়?
(ii) শিশু কোন ধৰণে ভাষা আহৰণ কৰে?
(iii) মানৱমনে কেনেদৰে ভাষা সৃষ্টি কৰে আৰু ব্যৱহাৰ কৰে?
(iv) মানৱে উচ্চাৰিত বা লিখিত ভাষাৰ অৰ্থ কেনেদৰে উপলব্ধি কৰে?
এই শাখাটোত ভাষাৰ অন্তৰ্নিহিত মনস্তাত্ত্বিক প্রক্রিয়াবোৰক বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰে অধ্যয়ন কৰা হয়।
(গ) সমাজ-ভাষাবিজ্ঞান
ভাষা আৰু সমাজ একে আনটোৰ লগত গভীৰভাৱে সম্পৰ্কিত। সমাজৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে ভাষাৰো পৰিৱৰ্তন ঘটে। সমাজ-ভাষাবিজ্ঞানত এই সম্পর্ক অধ্যয়ন কৰা হয়। ইয়াৰ জৰিয়তে অঞ্চলভেদে, ধৰ্মভেদে, লিংগভেদে বা বয়সভেদে ভাষাৰ ব্যৱহাৰত হোৱা ভিন্নতা বিশ্লেষণ কৰি এক সামগ্রিক ভাষা-চিন্তা আগবঢ়োৱা হয়।
(ঘ) ভূ-ভাষাবিজ্ঞান
ভূ-ভাষাবিজ্ঞানত ভাষা বা উপভাষাৰ ভৌগোলিক বিস্তৃতি আৰু অঞ্চলভেদে হোৱা ভাষাগত বৈচিত্র্য বিশ্লেষণ কৰা হয়। এটা ভাষা আন এটা ভাষাৰ সৈতে সংমিশ্ৰিত হ'লে সেয়া কেনেকৈ পৰিৱর্তিত হয় বা নিজৰ বৈশিষ্ট্য হেৰুৱায় সেয়া অধ্যয়নৰ বিষয় হয়। উপভাষাসমূহৰ সীমা নির্ধাৰণত এই শাখাই সহায় কৰে।
(ঙ) প্রয়োগ ভাষাবিজ্ঞান
এই শাখাই ভাষা শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত কামত লাগা কৌশলসমূহ বিকাশ কৰি তোলে। ভাষা কিদৰে শিকাব লাগে, ভাষাশিক্ষক কেনেদৰে ভাষাৰ উচ্চাৰণ, শব্দচয়ন, বাক্য গঠন আদিত জ্ঞান অৰ্জন কৰিব পাৰে—এই বিষয়সমূহত প্ৰয়োগ ভাষাবিজ্ঞান গুৰুত্ব দিয়ে। ভাষা শিক্ষা আৰু ভাষাবিজ্ঞানৰ মাজত এক যোগসূত্র গঢ়ি তোলে এই শাখাই।
(চ) ৰূপান্তৰ সৃজনাত্মক ব্যাকৰণ
এই তত্ত্ব আমেৰিকান ভাষাবিজ্ঞানী নোম ছমস্কীয়ে ২০ শতিকাৰ দ্বিতীয়াৰ্ধত বিকাশ কৰে। ছমস্কীৰ মতে, মানুহৰ মগজুত এটা নিৰ্দিষ্ট ভাষাগত গাঁথনি থাকে যাৰ জৰিয়তে সীমিত নিয়মৰে অসীম সংখ্যক বাক্য সৃষ্টি কৰা সম্ভৱ। এই তত্ত্বত ধ্বনিৰ পৰা অৰ্থলৈ ক্ৰমাগত বিশ্লেষণ কৰি ভাষাৰ অন্তৰ্নিহিত গাঁথনি উদ্ঘাটনৰ প্ৰচেষ্টা কৰা হয়।
১০। ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষা অধ্যয়নৰ কোনবোৰ দিশত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়। উদাহৰণসহ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰ: (খ) ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান
ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষা এটাৰ ক্ৰমবিৱৰ্তনৰ ধাৰা সন্দর্ভত বিশ্লেষণ কৰা হয়। কোনো ভাষা ক’ৰ পৰা আহিছিল, কিদৰে বিকাশ ঘটিছিল, আৰু কিহৰ ফলস্বৰূপে ভাষাটোৱে বৰ্তমান ৰূপ লাভ কৰিছে—এইবোৰ প্রশ্নৰ উত্তৰ বিচৰা হয় এই শাখাত। ভাষাৰ গঠন আৰু বিকাশৰ এই অধ্যয়নধাৰা সময়ৰ লগত সংগতি ৰাখি, ভাষাৰ গাঁথনিক দিশ—যেনে ধ্বনি, ৰূপ, বাক্য আৰু অৰ্থ—বিশ্লেষণ কৰে।
বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত ভাষাৰ বৰ্তমান ৰূপটোৰ বিশ্লেষণ কৰা হয়, তেনেদৰে, ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানত অতীতৰ ভাষা-রূপবোৰ পুৰাতাত্ত্বিক আৰু লিখিত উৎসৰ সহায়ত পোনপটীয়া অধ্যয়ন কৰা হয়। ভাষাৰ লিখিত দস্তাবেজ—যেনে শিলালিপি, তাম্রফলক, পৰিব্ৰাজকৰ বিৱৰণ, প্রাচীন পুথি আদিৰ পাঠসমূহ—এই শাখাৰ অধ্যয়নৰ বাবে প্ৰধান উপাদান ৰূপে ব্যৱহাৰ হয়।
এই পাঠসমূহৰ মাজৰ বিভিন্ন ৰূপসমূহ তুলনা কৰি, সাধাৰণীকৰণৰ জৰিয়তে কোনো এটা বিশেষ ৰূপক শুদ্ধ বা মান্য ৰূপ হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হয়। এই ভিত্তিতেই বৰ্তমানৰ ৰূপসমূহৰ গঠন-পদ্ধতি চমুকৈ উন্মোচন কৰা হয়। ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানত এই বিশ্লেষণ পদ্ধতি সাধাৰণতে যথেষ্ট তাত্ত্বিক হয়। বাক্যবিন্যাস অপেক্ষা অৰ্থ-তত্ত্বৰ অধ্যয়নৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
শব্দৰ পুৰণি অৰ্থ কি আছিল, কিদৰে তাৰ অৰ্থৰ পৰিৱর্তন ঘটিল, কি ধৰণে সেয়া সাধিত হ'ল—এই সকলো দিশ পুঙ্খানুপুঙ্খভাৱে বিশ্লেষণ কৰা হয়। বহু ক্ষেত্ৰত ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞানীয়ে এইটো প্ৰতিপন্ন কৰিবলৈ সচেষ্ট হয় যে কোনো শব্দৰ প্ৰাচীন অৰ্থটোৱেই তাৰ মৌলিক আৰু শুদ্ধ অৰ্থ।
ইয়াত ক-খ ৰেখাডালটো বৰ্ণনাত্মক বা সমকালিক ভাষাবিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য, আৰু গ-ঘ ৰেখাডালটো ঐতিহাসিক বা ক্রমকালিক ভাষাবিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য। ফাৰ্দিনাণ্ড দ্য ছাচুৰে (Ferdinand de Saussure) পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে এই দুই দৃষ্টিভংগীৰ মাজত থকা মৌলিক পাৰ্থক্য সুস্পষ্টভাৱে প্ৰকট কৰি তুলিছে। ছাচুৰে বৰ্ণনাত্মক বা সমকালিক ভাষাচর্চাৰ ওপৰতে অধিক গুৰুত্ব দিয়ে। তেওঁৰ মতে, ভাষা যদিও মূলতে গতিশীল, তথাপিও ব্যক্তিগত ভাষা ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত এই গতিশীলতা প্ৰতিফলিত নোহোৱাটো স্বাভাৱিক। ছাচুৰে কৈছে—
"The first thing that strikes us when we study the facts of language is that their succession in time does not exist insofar as the speaker is concerned. He is confronted with a state."
অর্থাৎ, ভাষা ব্যৱহাৰকাৰীৰ ক্ষেত্ৰত ভাষা এখন "অৱস্থা" (state) হিচাপে উপলব্ধ হয়, নহয় সময়ৰ ক্ৰমবিকাশৰ একে একে ধাপ হিচাপে। এই দৃষ্টিভংগী অনুসৰি তেওঁ বৰ্ণনাত্মক (synchronic) আৰু ঐতিহাসিক (diachronic) ভাষাবিজ্ঞানৰ মাজত থকা বৈষম্য স্পষ্টকৈ ব্যাখ্যা কৰিছে।
ছাচুৰে পুনৰ কৈছে—
"Synchronic linguistics will be concerned with the logical and psychological relations that bind together co-existing terms and form a system in the collective mind of speakers. Diachronic linguistics, on the contrary, will study relations that bind together successive terms not perceived by the collective mind but substituted for each other without forming a system."
এই বক্তব্য অনুসৰি বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান ভাষাৰ যি উপাদানসমূহ একে সময়ত একেলগে অৱস্থিত থাকে, সিহঁতৰ মাজৰ যৌক্তিক আৰু মানসিক সম্পৰ্কৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। ই ভাষাক এখন "পদ্ধতি" (system) হিচাপে দেখে। আনহাতে, ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান ভাষাৰ উপাদানসমূহ কিদৰে সময়ৰ লগে লগে পৰিৱর্তিত হৈছে, সেই উত্তৰাধিকাৰ সম্পর্ক অধ্যয়ন কৰে, যদিও সিহঁতে একে সময়ত একেলগে উপস্থিত নাথাকে।
এই দৃষ্টিভংগীত বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান মূলত ভাষাৰ গঠন-পদ্ধতি (systemic aspect) পোহৰলৈ আনে, আৰু ঐতিহাসিক ভাষাবিজ্ঞান ভাষাৰ প্ৰতিটো উপাদান বা একক (element/unit) কিদৰে বিকাশ লাভ কৰিছে, তাক পুঙ্খানুপুঙ্খভাৱে বিশ্লেষণ কৰে।
বাস্তৱ পৰিস্থিতিত ভাষাবিজ্ঞানৰ বিভিন্ন শাখা তথা আলোচনা-কেন্দ্ৰসমূহক একেবাৰে পৃথক কৰি একোটা নিৰ্দিষ্ট ৰুদ্ধ কোঠাত বন্দী কৰি ৰাখিব নোৱাৰি। ভাষাৰ অধ্যয়ন কোনো একমাত্রিক প্ৰক্ৰিয়া নহয়; বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানে যেতিয়া কোনো ভাষাৰ গঠন বা ব্যৱস্থাপনাৰ বিশ্লেষণ কৰে, তেতিয়াই স্বাভাৱিকভাৱে ঐতিহাসিক বা তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞানৰ প্ৰসংগ আহি পৰে। এই পৰস্পৰ-সম্পৰ্কিত আৰু পৰিপূৰক দৃষ্টিভংগীৰ ফলস্বৰূপেই তুলনামূলক ভাষাবিজ্ঞানৰ জন্ম আৰু বিকাশ ঘটিছে।
অনেক ক্ষেত্ৰত এটা ভাষা বিশ্লেষণ পদ্ধতি আন এটা পদ্ধতিতকৈ সম্পূৰক, আৰু এইবোৰৰ মাজত সংযোগ স্থাপন একেবাৰে অনিবার্য। তদুপৰি, একেটা বিশ্লেষণ পদ্ধতিকো একঘূৰ্ণি হিচাপে নোলোৱাৰ ক্ষেত্ৰতো সচেতনতা আৱশ্যক। উদাহৰণস্বৰূপে, যদিও বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানক সাধাৰণতে সমকালিক ভাষাবিজ্ঞান হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়, তথাপিও এই ক্ষেত্ৰখনৰ ভিতৰতো সূক্ষ্মাতিসূক্ষ্ম পাৰ্থক্য দেখা যায়।
এই দিশটোলৈ আমাক দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিছে বিশিষ্ট ভাষাবিজ্ঞানী চাৰ্লছ এফ. হকেটে (Charles F. Hockett)। তেওঁ উল্লেখ কৰে—
"Descriptive linguistics deals with the design of the language of some community at a given time, ignoring inter-personal and intra-group differences. Such differences are always to be found in any language spoken by more than one person, since no two people have exactly the same set of speech habits."
অর্থাৎ, বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞান সাধাৰণতে কোনো এটা ভাষা-সম্প্ৰদায়ৰ নির্দিষ্ট সময়ৰ ভাষিক গঠন বা ৰচনাক লক্ষ্য কৰি চলে, আৰু তাত ব্যক্তিগত বা গোটভুক্ত পাৰ্থক্যবোৰ উপেক্ষা কৰা হয়। কিন্তু প্ৰকৃততে এনে পাৰ্থক্য সকলো ভাষাতেই থাকে, কাৰণ যিকোনো ভাষা বহুজনৰ দ্বাৰা ব্যৱহৃত হ’লে তাত একে ধৰণৰ বাক্যভ্যাস নাথাকে।
চাৰ্লছ হকেটৰ মতে, সমকালিক ভাষাবিজ্ঞান (synchronic linguistics) বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানক অন্তর্ভুক্ত কৰি লয়, আৰু ইয়াৰ সৈতে সংগতি ৰাখি সমকালিক উপভাষা অধ্যয়ন (synchronic dialectology)-ও চলি আহে। এই ক্ষেত্ৰই ভাষা ব্যৱহাৰকাৰী ব্যক্তিসকলৰ মাজত থকা ভাষিক পাৰ্থক্য আৰু বিভিন্ন গোটৰ ভাষা ব্যৱহাৰৰ সূক্ষ্ম ভিন্নতাসমূহৰ পদ্ধতিগত অধ্যয়ন কৰে।
বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানত মূলত কোনো এটা ভাষাৰ সাধাৰণ কথিত তথা প্ৰচলিত ৰূপটোৰ ওপৰতে গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়। কিন্তু বাস্তৱ ক্ষেত্ৰত বিশেষকৈ অপৰিশীত ভাষাৰ ক্ষেত্ৰত এই কথিত বা সর্বজনগৃহীত ৰূপ চিনাক্ত কৰাটো সহজ নহয়। যিহেতু একে ভাষাকে সমাজৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ৰ মানুহে বিভিন্ন ধৰণে ক’ৱ পাৰে, সেয়ে ভাষাৰ অভ্যন্তৰত যথেষ্ট বৈচিত্ৰ্য দেখা যায়। একেটা ভাষাৰ উচ্চাৰণ, ধ্বনিৰীতি বা বাক্য গঠন ব্যক্তিবিশেষৰ শিক্ষা-দীক্ষা, সামাজিক প্ৰতিষ্ঠা, জলবায়ু, পেছা তথা পৰিৱেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি যথেষ্ট ভিন্নতা লাভ কৰে।
সাধাৰণতে দেখা যায়, এজন শিক্ষিত ব্যক্তিয়ে কোৱা ভাষা আৰু এজন অশিক্ষিত ব্যক্তিয়ে কোৱা ভাষাৰ মাজত ধ্বনি বা গঠনগতভাৱে কিছু প্ৰভেদ থাকে। তদুপৰি, এজন ব্যক্তিয়ে নিজ জীৱনৰ বেলেগ বেলেগ পৰিপ্ৰেক্ষিতত একে ভাষাৰ বিভিন্ন ৰূপ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, এজন ব্যক্তি নিজৰ পৰিয়ালৰ মাজত যি ভাষা ব্যৱহাৰ কৰে, সেই ভাষাৰ বৈশিষ্ট্য তেওঁৰ সামাজিক বা পেচাগত জীৱনত ব্যৱহৃত ভাষাৰ পৰা বেলেগ হ’ব পাৰে। এইভাৱে ভাষাৰ বহুস্তৰীয় পৰিৱেশ আৰু পৰিৱর্তন থাকিলেও, বৰ্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানীসকলে সাধাৰণতে এনে সূক্ষ্ম বৈচিত্র্যসমূহ উপেক্ষা কৰে।
ইয়াৰ বিপৰীতে, সমকালিক ভাষাবিজ্ঞান ভাষাৰ এই অন্তৰ্নিহিত বৈচিত্র্যসমূহলৈ অধিক মনোযোগ দিয়ে। ই কেৱল সাধাৰণ বা গঢ় ভাষা পৰ্যালোচনা কৰাৰ পৰিৱৰ্তে ভাষা-ব্যৱহাৰকাৰীৰ মাজত থকা উপভাষিক (dialectal) আৰু ব্যক্তিভাষিক (idiolectal) পাৰ্থক্যবোৰো ধৰি লয়। প্ৰত্যেকটা ভাষাৰ কিছুমান আঞ্চলিক বা থলুৱা বৈশিষ্ট্য থাকে, যি বৈশিষ্ট্য ধ্বনি, শব্দৰ ৰূপ, আৰু বাক্যৰ গঠন আদি ক্ষেত্ৰত স্পষ্ট হৈ উঠে।
এই বিবেচনাৰে, সমকালিক ভাষাবিজ্ঞানক বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ এক বিস্তৃত আৰু অধিক সুগভীৰ ৰূপ হিচাপে চাব পাৰি। ই ভাষাৰ ব্যৱস্থাপনাৰ লগে লগে ভাষাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিত, প্ৰসংগ আৰু ব্যৱহাৰকাৰীৰ সামাজিক বৈচিত্ৰ্যসমূহকো গম্ভীৰভাৱে আলোচনাৰ অন্তৰ্গত কৰে। সেয়ে ক’ব পৰা যায়—সমকালিক ভাষাবিজ্ঞান বর্ণনাত্মক ভাষাবিজ্ঞানৰ বিকশিত আৰু প্ৰসারিত ৰূপ।
অতি চমু প্ৰশ্নৰ উত্তৰ
১। "Indian Literature" পদটো সৰ্বপ্ৰথমে কোনে প্ৰয়োগ কৰিছিল?
উত্তৰঃ-আগষ্ট ৱিলহেল্ম ভন শ্লেগলে।
২। কিমান চনত আমেৰিকাৰ কাৰ্ণেল বিদ্য়ালয়ত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ স্ৱতন্ত্ৰ বিভাগ প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়?
উত্তৰঃ- ১৮৭১ খ্ৰীষ্টাব্দত।
৩। "Comparative Literature" পদটো পোন প্ৰথমে কোনে ব্য়ৱহাৰ কৰিছিলে?
উত্তৰঃ-মেথিউ আৰ্নল্ডে (১৮৪৮)
৪। তুলনামূলক সাহিত্য় আন্তঃ ৰাষ্ট্ৰীয় সাহিত্য়ৰ সম্বন্ধৰ ইতিহাস এই মন্তব্য় আগবঢ়োৱা তুলনাবিদ গৰাকী হল -
(ক) জে. এম কাৰে (খ) ৰেমাক
(গ) ভেন টিখেন (ঘ) গুয়াৰ্ড
উত্তৰঃ- গুয়াৰ্ড।
৫। তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ জন্ম ক'ত হৈছিল?
উত্তৰঃ-ইউৰোপত।
৬। "Comparative Leteratere" গ্ৰন্থৰ প্ৰনেতা -
(ক) পছনেট (খ) শিশিৰ কুমাৰ
(গ) মেথিউ (ঘ) ভেন টিখেন
উত্তৰঃ-পছনেট।
৭। তুলনামূলক সাহিত্য় দুটা প্ৰধান সংহতি বা শাখাৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ- (১) ফ্ৰান্স জাৰ্মান সংহতি (২) আমেৰিকান সংহতি।
৮। তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰধান শাখা (School) কেইটা-
(ক) চাৰিটা (খ) ছয়টা
(গ) আঠটা (ঘ)দহটা
উত্তৰঃ- ছয়টা।
৯। তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ দুটা পদ্ধতি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ-তুলনামূলক সাহিত্য়. অধ্য়য়নৰ দুটা পদ্ধতি হ'ল---(১) সাদৃশ্য় সম্ৱন্ধাত্মক পদ্ধতি (২) পৰম্পৰা অধ্য়য়ন পদ্ধতি।
১০। তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ দুটা বৈশিষ্ট্য় উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ- (১) তুলনামূলক সাহিত্য়ই একক সাহিত্য় হিচাপে ধাৰণা কৰি লোৱা বিভিন্ন সাহিত্য় সমূহৰ অধ্য়য়ন সহজে আৰু সুগম কৰি তুলিবৰ বাবে সকলো সাহিত্য়ৰে কাৰণে গ্ৰহণযোগ্য় হোৱাকৈ 'সাৰ্বজননী সাহিত্য় শাস্ত্ৰ' ৰচনাৰ পোষকতা কৰে।
(২) তুলনামূলক সাহিত্য়ই সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰীয় পেক্ষাপটৰ পৰা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পেক্ষাপটলৈ দৃষ্টি নিক্ষেপে কৰি ৰাষ্ট্ৰ সম্পৰ্কীয় পূৰ্বধাৰণাৰ অৱসান ঘটাই এক বিশ্ৱমন সৃষ্টিৰ প্ৰয়াস কৰে।
১১। কোনে কিমান চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে "Comparative Leteratere" শীৰ্ষক গ্ৰন্থ ৰচনা কৰি তুলনামূলক অধ্য়য়ন পদ্ধতিক বিদ্য়ায়তনিকভাৱে প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ মুকলি কৰে?
উত্তৰঃ- ১৮৮৬ চনত পছনেটে।
উত্তৰ কৰাঃ
(১) তুলনামূলক সাহিত্য় বুলিলে কি বুজা? তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু তুলনামূলক অধ্য়য়নৰ মাজত পাৰ্থক্য় বিচাৰ কৰি এটি আলোচনা প্ৰস্তুত কৰা।
উত্তৰঃ তুলনা মানৱ চিন্তন আৰু মননৰ সৈতে জড়িত এক বৌদ্ধিক প্ৰক্ৰিয়া। মানৱ চিন্তনৰ প্ৰাচীনত্বৰ দৰেই তুলনামূলক এটি দৃষ্টিভংগী মানৱ সমাজত অৱহমান কালৰে পৰা চলি আহিছে। তুলনামূলক সাহিত্য়ই মূলতঃ সাহিত্য় অধ্য়য়ন অথবা সাহিত্য় সম্পৰ্কীয় চিন্তা চৰ্চাৰ এক পদ্ধতিৰ ইংগিত দিয়ে, যিটো সাহিত্য়ৰ সমালোচনা অথবা গৱেষণাৰ ওচৰ সম্বন্ধীয়। তুলনামূলক সাহিত্য়ই বৰ্তমান পশ্চিমীয়া দেশ সমূহত স্বতন্ত্ৰ বিষয় হিচাপে সাহিত্য়নুৰাগী পণ্ডিত সকলৰ মাজত বিশেষ সমাদৰ লাভ কৰিছে। ভাৰতবৰ্ষত পোন প্ৰথমে ১৯৫৬ চনত যাদৱপুৰ বিশ্ববিদ্য়ালয়ত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ সুকীয়া বিভাগ খোলা হয়। পৰৱৰ্তীকালত যাদুৰাই কামৰাজ বিশ্ববিদ্য়ালয় আৰু হায়দৰাবাদ কেন্দ্ৰীয় বিশ্ববিদ্য়ালয়তো তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ পাঠ্য়ক্ৰম প্ৰৱৰ্তন কৰা হয়।
তুলনামূলক সাহিত্য় প্ৰকৃততে সৃষ্টিশীল সাহিত্য়ৰ এটা বিশেষ ভাগ বা শাখা নহয়, সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক বিচাৰহে। গতিকে তুলনামূলক সাহিত্য় প্ৰকৃতাৰ্থত সাহিত্য় সমালোচনা এক পদ্ধতি বিশেষ বুলিহে কব পাৰি। প্ৰকৃততে দুই বা তাতোধিক ভাষা সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক বিচাৰেই হৈছে তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰধান লক্ষ্য়। সেয়েহে তুলনামূলক সাহিত্য়ত একে ভাষাত ৰচিত সাহিত্য়কৃতিৰ মাজত তুলনামূলক বিচাৰ সীমিত নাৰাখি বিভিন্ন ভাষাত ৰচিত সাহিত্য় কৰ্মসমূহৰ তুলনামূলক বিচাৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়। তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু তুলনামূলক অধ্য়য়নৰ মাজত পাৰ্থক্য় বিচাৰ কৰি এটি আলোচনা প্ৰস্তুত কৰা হল-
বিশ্বয়নৰ ধাৰণাই বৰ্তমানে ৰাষ্ট্ৰীয় বা জাতীয় ধাৰণা অতিক্ৰম কৰি দ্ৰুত সম্প্ৰসাৰণ লাভ কৰিছে আৰু লগে লগেই সাহিত্য় সংস্কৃতিয়েও বিশ্বৰ বজাৰত অন্য়তম আৱশ্য়কীয় সামগ্ৰিকৰূপে পৰিগণিত হৈছে। প্ৰযুক্তিৰ পৰিৱৰ্তন, বিশ্ব পুঁজি নিৰ্মাণ, ৰাজনৈতিক বিশ্বয়ন ইত্য়াদি নতুন ধাৰণা সমূহ বিশ্বায়নৰে পৰিণতি আৰু সেয়ে সাহিত্য়ও তাৰ পৰা আঁতৰি থাকিব নোৱাৰে।
তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ এটা বিশেষ পদ্ধতি নে এটা স্বতন্ত্ৰ বিদ্য়ায়তনিক অনুশাসন এই বিষয়ে পণ্ডিতসকলৰ মাজত মতভেদ বিদ্য়মান। সেইবাবে সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক অধ্য়য়ন আৰু তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ মাজত পাৰ্থক্য় বিচাৰ কৰি চালে ইয়াৰ মাজৰ পাৰ্থক্য়ৰ সীমাৰেখাডাল সিমান স্পষ্ট নহয়।
(২) বিশ্ৱায়নৰ পটভূমিত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ গুৰুত্ৱ সম্পৰ্ক এটি প্ৰবন্ধ যুগুত কৰা।
উত্তৰঃ- সম্প্ৰতি সমগ্ৰ বিশ্বত তুলনামূলক সাহিত্য় গুৰুত্ৱৰ্ণ বিষয়স্ৱৰূপে পৰিগণিত হৈছে। তুলনামূলক সাহিত্য় বিষয়টোৱে জন্ম লাভ কৰিছিল ইউৰোপত। ষষ্ঠদশ শতিকাত ইউৰোপত জন্মলাভ কৰা এই বিষয়টোৱে উনবিংশ শতিকাৰ শেষ আৰু বিংশ শতিকাৰ আদি ভাতহে প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰে। ১৮৪৮ খ্ৰীষ্টাব্দত মেথিউ আৰ্ণল্ডে সৰ্বপ্ৰথমে "Comparative Leteratere" এই শব্দটো প্ৰয়োগ কৰে। ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে ১৯০৭ চনত জাতীয় শিক্ষা পৰিষদৰ এক ভাষণ প্ৰসংগত এই তুলনামূলক সাহিত্য়কেই 'বিশ্ৱসাহিত্য়' নামেৰে অভিহিত কৰে। যদিও প্ৰথমঅৱস্থাত তুলনামূলক সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতি সমপৰ্যায়ৰ দুটা ভাষাৰ সাহিত্য় কৃতিৰ তুলনাৰ বাবে আৰু তাৰ যোগেদি নৈকত্তা স্থাপনৰ বাবে ব্য়ৱহৃত হৈছিল, সম্প্ৰতি ইয়াৰ পৰিধি অধিক ব্য়াপক হৈ পৰিছে। তুলনামূলক বিচাৰ পদ্ধতিৰ যোগেদি কোনো সাহিত্য়ক কম বা বেছি মূল্য়ৰ বুলি দেখুৱাবলৈ তুলনা কৰা নহয়, বৰং সমান স্তৰৰ দুটা ভাষাৰ সাহিত্য় কৃতিৰ মূলৰ সমতা বিচাৰ কৰাৰ লক্ষৰেহে অধ্য়য়ন কৰা হয়। অৱশ্য়ে জোৰ কৰি এনে সমতা দেখুৱাৰ প্ৰশ্ন নুঠে। যথাৰ্থতে মানৱীয় ভাৱ আৰু অনুভৱ যিদৰে সাৰ্বজনীন ঠিক তেনেদৰে সাহিত্য় শিল্পৰ যোগেদি যথাৰ্থভাৱে প্ৰকাশিত মানৱীয় অনুভূতিৰ প্ৰকাশো সাৰ্বজনীন হৈ উঠে। এনে সাৰ্বজনীনতাই যিকোনো ভাষাৰ সাহিত্য়ক ৰবীন্দ্ৰনাথৰ ভাষাত বিশ্বসাহিত্য়লৈ উন্নতী কৰিব পাৰে। দৰাচলতে কবলৈ গলে সমগ্ৰ বিশ্ব সাহিত্য় এক কেৱল বেলেগ বেলেগ ভাষাত ই লিখিত হয়। তুলনামূলক সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতিয়ে এনে গুণগত মূল্য় দাঙি ধৰে।
বহু বছৰ আগৰ পৰা সাহিত্য় জগতত তুলনামূলক বিচাৰ পদ্ধতি চলি আহিলেও সম্প্ৰতি ইয়াৰ পদ্ধতি, উদ্দেশ্য় আৰু লক্ষ্য়ত বিস্তত ব্য়ৱধান আহি পৰিছে। এই সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতিৰ আৱিষ্কাৰত ফৰাচী সকলৰ প্ৰৱনতাই আছিল কোনো এটা সাহিত্য়ৰ প্ৰভাৱ আৱিষ্কাৰ। দুইবা তাতোকৈ অধিক দেশৰ জাতীয় সাহিত্য়ৰ তুলনা কৰি এটাৰ মাজত আনটোৰ প্ৰতিসৰণ প্ৰতিপন্ন কৰাই আছিল এই পাঠৰ উদ্দেশ্য়। কিন্তু সময়ৰ গতিধাৰাৰ লগে লগে এই সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতিৰ ভালেখিনি পৰিৱৰ্তন সূচিত হৈছে। সম্প্ৰতি এই বিচাৰ পদ্ধতিৰ সৈতে সংপৃক্ত হৈছে সংস্কৃতিবিদ্য়া, অনুবাদ শাস্ত্ৰ, উত্তৰ আধুনিক প্ৰভৃতি বিষয় সমূহ। এনেকে একক সাহিত্য়ৰ অনুশীলন আৰু পাঠো স্বীকৃত হৈছে তুলনামূলক সাহিত্য়ত।
তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ প্ৰয়োজনীয়তাঃ
বিবিধ মানসিক সংকীৰ্ণতা দূৰ কৰা বাবে আধুনিক কালত তুলনামূলক সমালোচনাৰ প্ৰভাৱ ক্ৰমে বাঢ়ি গৈ আছে। ইয়াৰ ফলত এখন দেশৰ পাঠকে আন দেশৰ ভাষা শিকাত প্ৰবুদ্ধ হব। আনৰ প্ৰতি থকা প্ৰতিকূল মনোভাৱো বহুলাংশে হ্ৰাস পাব। নানা কাৰণত ভূল বুজাবুজি জনিত সামাজিক বিশৃংখল পৰিৱেশত মানুহৰ মাজত যোগসূত্ৰৰ ভূমিকা পালন কৰি পাৰস্পৰিক বুজাবুজি সৃষ্টি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ প্ৰাসংগিকতা স্পষ্ট হৈ পৰে। পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়ক এক সাহিত্য় বুলি গ্ৰহণ কৰা দৃষ্টিভংগী। সম্বলিত এই আৰ্হিৰ সাহিত্য়ই বিশ্ব সাহিত্য়ৰ পথ সুগম কৰাত অৰিহণা যোগাব পাৰে।
কোনো এক সাহিত্য় পাঠৰ ভিতৰত সীমাবদ্ধ কৰি ৰখা অধ্য়য়নত সেই পাঠ সম্পৰ্কীয় বহুতো তথ্য়ৰ সন্ধান সম্পূৰ্ণ হৈ থকাৰ সম্ভাৱনা লক্ষ্য় কৰা যায়। যিজনে মাথোন বাইবেল খনেই জানে তেওঁ একো নাজানে। এই আপ্ত বাক্য়টো এই ক্ষেত্ৰত মন্তব্য়। ইয়াৰ সহজ অৰ্থ হল আপোন ভাষাৰ সাহিত্য় সংক্ৰান্ত জ্ঞান বিচ্ছিন্নভাৱে কোনোকালে সম্পূৰ্ণ হব নোৱাৰে। অন্য় ভাষাৰ সাহিত্য় সম্পদৰ লগত ৰিজাই চালে হে তাৰ উৎকৃষ্টতা, নিকৃষ্টতা সঠিককৈ নিৰ্ণয় কৰিব পাৰি। ইয়াৰ অবিহনে যিকোনো স্বতন্ত্ৰ ভাষা সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়ন সীমিত হৈ পৰে। এই অসম্পূৰ্ণ অৱস্থাৰ পৰা তুলনামূলক সাহিত্য়ই অধ্য়য়নক পূৰ্ণতাৰ দিশত আগুৱাই আনিব পাৰে। এই অধ্য়য়ন পদ্ধতিয়ে সাহিত্য়ৰ দ্বাৰা সাধিত সামাজিক কাৰ্যাৱলীক বাৰেৰহণীয়া ৰূপটোও আমাৰ দৃষ্টি গোচৰলৈ আনে। তদুপৰি সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ বৈজ্ঞানিক তথা সামাজিক প্ৰাসংগিকতা সামৰি বিচিত্ৰ ৰূপত উপস্থিত হোৱা বিবিধ সমস্য়া সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত তুলনামূলক সাহিত্য়ই বিশেষ ভূমিকা পালন কৰে। সেয়েহে সম্প্ৰতি তুলনামূলক সাহিত্য় পাঠ আৰু মূল বিচাৰ অকল প্ৰয়োজনীয়তাই নহয় মাৰ্জিত ৰুচি আৰু উদাৰতাৰ লক্ষণ ৰূপেও চিহ্নিত হৈছে।
(৩) তুলনামূলক ধাৰণাক প্ৰসাৰিত কৰা কাৰক সমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ তুলনা মানৱ মনৰ চিন্তন আৰু মননৰ সৈতে জড়িত এক বৌদ্ধিক প্ৰক্ৰিয়া। মানৱ মনৰ চিন্তনৰ প্ৰাচীনত্বৰ দৰেই তুলনামূলক এটা দৃষ্টিভংগী মানৱ সমাজত আৱহমান কালৰে পৰাই চলি আহিছে। কিন্তু আদিতে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ভাষাৰ ৰচিত সাহিত্য় সমূহৰ ব্য়াপ্তি আৰু বৌবিদ্ধ সম্পৰ্কে মানুহ সজাগ নাছিল। প্ৰত্য়েক নিজ নিজ ভাষাত ৰচিত সাহিত্য় সমূহকলৈ সন্তুষ্ট আছিল আৰু চুবুৰীয়া দেশৰ সাহিত্য় নাইবা আন ভাষাত ৰচিত সাহিত্য় সম্পৰ্কে সজাগ নাছিল অথবা আগ্ৰহী নাছিল। প্ৰসাৰিত হোৱা প্ৰধান কাৰণ সমূহ হল -
(১) পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থান
(২) যোগাযোগ ব্য়ৱস্থাৰ উন্নতি আৰু মানুহৰ প্ৰব্ৰজন
(৩) অন্য় আৰু প্ৰযুক্তিৰ দ্ৰুত প্ৰসাৰ আৰু জ্ঞানৰ বিস্ফোৰণ
(৪) চলচিত্ৰ, নাটক আদি গণ মাধ্য়মৰ বিকাশ আৰু সম্প্ৰসাৰণ
(৫) অনুবাদ কলাৰ প্ৰসাৰ ইত্য়াদি।
(১) পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থানঃ পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থানে তুলনামূলক সাহিত্য়ক প্ৰসাৰিত কৰাত এক উল্লেখযোগ্য় ভূমিকা পালন কৰিছে। পূঁজিবাদৰ অভ্য়ুত্থানে বিশ্বৰ সমাজ ইতিহাসত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ পেলাইছে। সম্প্ৰতি তুলনামূলক সাহিত্য়ই জাতীয় পৰিধি অতিক্ৰম কৰি সাহিত্য়ক সমগ্ৰ বিশ্বৰ সম্পদ হিচাপে চোৱাৰ পোষকত কৰিছে। ইয়াৰ অন্তৰালত যে পূঁজিৰ বিশেষ ভূমিকা আছে তাক নুই কৰিব নোৱাৰি। পূঁজি সম্প্ৰসাৰণৰ বাবে এখন মুক্ত ক্ষেত্ৰৰ প্ৰয়োজন। ৰাষ্ট্ৰীয় বা জাতীয় পৰিধিৰ মাজত পূঁজিৰ সম্প্ৰসাৰণে যথাৰ্থ সুবিধা নোপোৱাৰ বাবে বৰ্তমান সময়ত এখন মুক্ত বিশ্ব বজাৰৰ প্ৰয়োজন হৈ পৰিছে। পূঁজিৰ সম্প্ৰসাৰণৰ লগে লগে ঘটা এনেবোৰ নতুন ধাৰণাৰ উন্মেষ আৰু পৰিৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা নিলগাই তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ ধাৰণাটোক বুজিব পৰাটো কঠিন হৈ পৰিব।
(২) যোগাযোগ আৰু প্ৰব্ৰজনঃ তুলনামূলক সাহিত্য়ক প্ৰসাৰিত কৰা কাৰক সমূহৰ ভিতৰত যোগাযোগ আৰু প্ৰব্ৰজন উল্লেখযোগ্য়। ব্য়ৱস্থাৰ দ্ৰুত উন্নয়নে মানুহৰ চলাচল বৃদ্ধি কৰাৰ উপৰিও সাহিত্য়ৰ চলাচলো সুগম কৰে। এই ব্য়ৱস্থাই একোটা জনগোষ্ঠীৰ কৃষ্টি সংস্কৃতি বা চিন্তা ভাৱনাক প্ৰসাৰিত কৰাত অৰিহণা যোগালে। তাৰোপৰি প্ৰব্ৰজন প্ৰক্ৰিয়াক তৰাণ্বিত কৰাতো সহায় কৰিলে। প্ৰব্ৰজন অধিক হোৱাৰ ফলত বহু ঠাইত দ্বিভাষিত পৰিস্থিতি একোটাৰ উদ্ভৱ হল। ১৭৯৩ চনৰ পৰাই ভাৰত ধৰ্মত হাত দিয়াটো প্ৰথমাৱস্থাত অনুচিত বুলি ভবা হৈছিল যদিও ১৮০৬ চনত গৰ্ভণৰ জেনেৰেল বেল্ডিংকে স্পষ্টভাৱে মন্তব্য় কৰিছিল যে "Our first wish must be to see the followers of moment and the Brahma embrace Christianity." এনেবোৰ শক্তিয়ে প্ৰব্ৰজনৰ লগে লগে নিজৰ সাহিত্য় সংস্কৃতি আৰু মতদৰ্শকো লগত লৈ ফুৰিছিল যদি উদ্দেশ্য়মুখী প্ৰব্ৰজনে এই ক্ষেত্ৰত অধিক প্ৰভাৱ পেলাইছিল।
(৩) তথ্য় আৰু প্ৰসাৰঃ তুলনামূলক ধাৰণাক প্ৰসাৰিত কৰা আন এটি উল্লেখযোগ্য় কাৰক হল তথ্য় াৰু প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত ঘটা অভাৱনীয় পৰিৱৰ্তন। যোৱা দুটা শতিকাৰ ভিতৰতে ছপা মাধ্য়মৰ যি দ্ৰুত সম্প্ৰসাৰণ ঘটিছে সেই সম্প্ৰসাৰণে জ্ঞানৰ জগতখনৰ বিস্তৰ উন্নতি সাধন কৰিছে। এই প্ৰক্ৰিয়াই পুথিৰ প্ৰব্ৰজন সহজমাধ্য় কৰি তুলিছে। সম্প্ৰতি প্ৰযুক্তি বিদ্য়াৰ প্ৰসাৰৰ লগে লগে এই প্ৰক্ৰিয়া আৰু দ্ৰুত গামী হৈছে। কম্পিউটাৰ, ইণ্টাৰনেট আদিৰ সহায়ত ইচ্ছা বা অনুৰাগ থকা আৰু আৰ্থিকভাৱে স্বচ্ছল প্ৰতিজন ব্য়ক্তিয়েই ঘৰতে বহি বিশ্বৰ যিকোনো ঠাইৰ সাহিত্য়ৰ লগত নিজৰ পৰিচয় নিবিড়ভাৱে গঢ়ি তুলিব পাৰে।
(৪) গণমাধ্য়মৰ বিকাশঃ পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থান, যোগাযোগ, প্ৰব্ৰজন, তথ্য় আৰু প্ৰসাৰৰ উপৰিও গণমাধ্য়মৰ বিকাশো তুলনামূলক ধাৰণা প্ৰসাৰিত কৰা এক অন্য়তম উল্লেখযোগ্য় কাৰক। বৰ্তমান সময়ত চলচিত্ৰ, দূৰদৰ্শন, অনাতাঁৰ আদি মাধ্য়মসমূহেও তুলনামূলক ধাৰণা সম্প্ৰসাৰণত ভালেখিনি অৰিহণা যোগাইছে, আৰু চলচিত্ৰৰ প্ৰতি থকা আকৰ্ষণ আৰু ইয়াৰ কম সময়তে আনন্দ দিব পৰা ক্ষমতাৰ বাবে বহু ঠাইততেই মূল সাহিত্য়ৰ লগত পৰিচয় নোহোৱাকৈ অন্য় দেশৰ বা অন্য় ভাষাৰ সাহিত্য় সংস্কৃতি পৰিচয় চলচিত্ৰৰ মাজেদিয়েই পাব পৰা হৈছে।
(৫) অনুবাদ কলাৰ প্ৰসাৰঃ তুলনামূলক ধাৰণা তৰাণ্বিত কৰা আমি উল্লেখযোগ্য় কাৰক হল অনুবাদ কলাৰ প্ৰসাৰ। অনুবাদ তাহানি দিনৰে শিল্প। চতুৰ্থদশ শতিকাতে অসমৰ মাধৱকন্দলিয়ে কৰা বাল্মীকি ৰামায়ণৰ অনুবাদ সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষৰ ভিতৰতে দ্বিতীয়খন প্ৰান্তীয় ৰামায়ণ। কিন্তু তাৰো এক সীমা আছিল অনুদীয় পুথিৰ দুস্প্ৰাপ্য়তা আছিল ইয়াৰ মূল কাৰণ। ছপা পুথি নোহোৱা বাবে আৰু যাতায়াতৰ সীমাবদ্ধতাৰ বাবে বহু দূৰ-দূৰণিলৈ পুথিবোৰে ভ্ৰমণ কৰিব পৰা নাছিল। তথাপি এই কথা স্বীকাৰ কৰিবই লাগিব যে ভাৰতবৰ্ষত অনুবাদৰ ঐতিহ্য় যথেষ্ট প্ৰাচীন।
(৪) তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ প্ৰাসংগিকতা নিৰূপন কৰি এটি প্ৰৱন্ধ যুগুত কৰা।
উত্তৰঃ ইংৰাজী Translation শব্দৰ প্ৰতিশব্দ হিচাপে ভাৰতীয় ভাষাত অনুবাদ শব্দটো ব্য়ৱহাৰ কৰা হৈছে। অনুবাদ শব্দই আইনে কোৱা কথা পুনৰ কোৱা বুজায়। মানুহৰ মনত তেওঁলোকে লাভ কৰা জ্ঞা, উদঘাটন কৰা তথ্য় বা আনৰ লগত ভগাই লোৱাৰ আন বিষয়ৰ লগত মিলাই চোৱাৰ হেঁপাহ থাকে। মানৱৰ এই আগ্ৰহ এই আকাংক্ষাই তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু অনুবাদ দুয়োটাৰে মূল আধাৰ। তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ ভূমিকাৰ এয়ে মূল কথা। অনুবাদ বৰ্তমান সময়ৰ এটি সৰ্বমান্য় বিষয়। অনুবাদ কাৰ্যৰ ব্য়াপ্তিয়ে যেনেকৈ তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰয়োজনীয়তাক বঢ়াই তুলিছে তেনেদৰে তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰয়োজন পূৰণৰ বাবে অনুবাদ কাৰ্যক উৎসাহিত কৰাটো অনিবাৰ্য হৈ পৰিছে।
তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ গুৰুত্ব বা অপৰিহাৰ্যতা থুলমূলকৈ এনেধৰণে দেখুৱাব পাৰি -
(১) তুলনামূলক সাহিত্য়ত এটাতকৈ বেছি ভাষাৰ সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক বিচাৰ সামৰি লোৱা হয়। মানুহৰ ভাষা শিক্ষণ যোগ্য়তা সীমাবদ্ধ। সেয়েহে তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ যোগেদি আলোচনাকৈ অন্য় অন্য় ভাষাৰ সাহিত্য় সমূহৰ ওচৰ ছপা হয়।
(২) মানুহৰ সাহিত্য়ৰ স্ৰজন আৰু সাহিত্য়ৰ ৰসাস্বাদন বা ৰস গ্ৰহণৰ চেতনা ৰাজনৈতিক, ভৌগলিক, ভাষিক, আদি সীমাৰেখাৰ পৰা মুক্ত। অন্য় প্ৰকাৰে কবলৈ গলে মানুহৰ সাহিত্য় স্ৰজন আৰু তাৰ ৰসাস্বাদনৰ চেতনা এক ৰসাত্মক আৰু অখণ্ড। পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ভাষা সংস্কৃতি বিষয়ে জানিলেহে বিভিন্ন সাহিত্য় সমূহৰ স্ৰজনৰ ক্ষেত্ৰত একতা আৰু ৰসগ্ৰহণৰ সাৰ্বজনীনতা সম্পৰ্কে জ্ঞান লাভ হল।
(৩) তুলনামূলক সাহিত্য়ই পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়কে একক সাহিত্য় বুলি ধৰি লৈ এই সমস্ত সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়ন সহজ আৰু সুগম কৰি তুলিবলৈ সকলো সাহিত্য়ৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য় সাৰ্বজনীন সাহিত্য়শাস্ত্ৰ ৰচনা কৰিবলৈ বিচাৰে। পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়কে সামৰি লব পৰা সাহিত্য়শাস্ত্ৰ ৰচনা ৰচনাৰ ক্ষেত্ৰত অনুবাদৰ অপৰিহাৰ্যতা স্পষ্ট।
অনুবাদ বৰ্তমান সময়ৰ এটা অতি প্ৰয়োজনীয় বিষয় তুলনামূলক সাহিত্য়ই বিদ্য়ায়তনিক অনুশাসন হিচাপে গঢ় লৈ উঠাৰ বহু বছৰ আগৰ পৰাই বিভিন্ন সাহিত্য়ত অনুবাদ, পুননিৰ্মাণ, ভাষান্তকৰণ আদি প্ৰক্ৰিয়া আদি চলি আহিছে। আনকি গোটোৰ বিশ্বসাহিত্য় সম্পৰ্কীয় ধাৰণাৰ অন্তৰালতো অনুবাদকৰ্মৰ প্ৰেৰণাৰ কথা অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি। তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ক্ষেত্ৰত অনুবাদে বিশেষ গুৰুত্ব লাভ কৰিলে। অনুবাদে বিভিন্ন ভাষাৰ লেখক সকলৰ ভাৱ অনুভূতি, চিন্তা-আদৰ্শ, সমস্য়াৰ প্ৰবাহক আন এটা ভাষালৈ অবিকৃতভাৱে তুলি ধৰাত সহায় কৰে।
(৫) তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ উৎপত্তি আৰু বিকাশ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্য় বিষয়টোৱে জন্মলাভ কৰিছিল ইউৰোপত। ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষ আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে এই বিষয়টোৱে এটা স্বতন্ত্ৰ বিষয় হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰে। অৱশ্য়ে ষষ্ঠদশ শতিকা তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ বীজ ৰোপিত হৈছিল। ইউৰোপীয় সকলে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন দেশসমূহৰ নতুন নতুন জ্ঞানৰাশিৰ সম্ভেদ পালে। তেওঁলোকৰ পৃথিৱী সম্পৰ্কীয় ধাৰণাই অথবা আগৰ চিনাকী পৃথিৱীখনে ইউৰোপৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি দূৰ-সুদূৰ চীন ভাৰতলৈকে বুলি বিস্তৃতি লাভ কৰিছিল। দ্বিতীয়তে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ভাষাসমূহৰ বিষয়ে অধ্য়য়ন আলোচনা কৰিবলৈ গৈ ইণ্ডো ইউৰোপীয় ভাষা পৰিয়ালৰ সম্বন্ধসূত্ৰৰ আৱিষ্কাৰ অৰ্থাৎ ইউৰোপৰ ভাষাসমূহ আৰু ভাৰতৰ সংস্কৃত ভাষাৰ উৎপত্তি মূলতে একেটা ভাষাৰ পৰা হোৱাৰ আমোদজনক তথ্য় আৱিষ্কাৰ হল। তৃতীয়তে বিশ্বৰ বৈজ্ঞানিক ক্ষেত্ৰত হোৱা ন ন আৱিষ্কাৰ সমূহ বা বৈজ্ঞানিক সত্য়সমূহ পৃথিৱীৰ সকলোৰে কাৰণে সমানে প্ৰয়োজ্য়, অৰ্থাৎ সাৰ্বজনীন ৰূপত চকুৰ আগলৈ আহিল।
সামগ্ৰিকভাৱে এই তিনি ধৰণৰ কাৰণে ইউৰোপীয় মনীষাৰ চিন্তা জগতত তিনি প্ৰকাৰৰ পৰিণামস্বৰূপ প্ৰকাশ লাভ কৰিলে -
(১) ইউৰোপৰ চিন্তা মনীষাই পৃথিৱীৰ সমস্ত মানৱকে এক মানৱ জাতি বুলি গ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰেৰণা লাভ কৰিলে।
(২) ইউৰোপৰ দেশৰ লগত হোৱা পৰিচয়ৰ ফলত চিন্তন মননৰ বিষয় ক্ষেত্ৰই ইউৰোপৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি বিস্তৃতি লাভ কৰিলে।
(৩) সাহিত্য়ৰ ক্ষেত্ৰত সাহিত্য়ৰ ৰস গ্ৰহণ আৰু সাহিত্য়ৰ তত্ব বা উপাদান আদিৰ বিষয়বোৰ কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সীমাবদ্ধ নহয়। বৰঞ্চ সকলো ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে সমান প্ৰয়োজ্য় বুলি অনুভৱ কৰিলে।
এইদৰে ষষ্ঠদশ শতিকাৰ পৰা ইউৰোপীয় মনীষাৰ চিন্তা জগতলৈ অহা পৰিৱৰ্তনৰ জোৱাৰে তৎকালীন সাহিত্য় বিচাৰৰ ক্ষেত্ৰখনত আমূল পৰিৱৰ্তনৰ সূচনা কৰিলে। তেওঁলোকৰ সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ দৃষ্টিভংগীৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰকাশ পোৱা পৰিৱৰ্তিত চিন্তাধাৰা তলত দিয়া ধৰণে দেখুৱাব পাৰি -
(১) সাহিত্য় হল মানৱৰ সাৰ্বজনীন অনুভূতিৰ অৰ্থাৎ মানুহ মাত্ৰৰে সুখ-দুখ, হাঁহি-কান্দোন, আশা-আকাংক্ষা মূলতে একে। এই সাৰ্বজনীন অনুভৱসমূহেই সাহিত্য়ত প্ৰকাশ লাভ কৰে.
(২) সাহিত্য় যিহেতু মানৱৰ সাৰ্বজনীন অনুভূতিৰ প্ৰকাশন, গতিকে স্থান, কাল, ভাষা যিয়ে নহওঁক, সাহিত্য় মাত্ৰেই একে। ক্ষেত্ৰত সাহিত্য় অধ্য়য়নত ভৌগলিক, ভাষিক বা ৰাষ্ট্ৰীয় সীমা অপৰাসংগিক। অৰ্থাৎ সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়নক কোনো ভাষাৰ বা ৰাষ্ট্ৰৰ সীমাৰে আবদ্ধ কৰাৰ কোনো যুক্তিযুক্ততা নাই।
(৩) সাহিত্য় অধ্য়য়নক নিজৰ সাহিত্য়িক পৰম্পৰাৰ বাহিৰলৈকো বিস্তৃত কৰিব লাগে।
ইউৰোপীয় সকলে গ্ৰহণ কৰা সাহিত্য় অধ্য়য়ন সম্পৰ্কীয় পৰিৱৰ্তিত দৃষ্টিভংগীয়ে তৎকালীন ইউৰোপৰ সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ব্য়ৱহাৰিক জগতলৈ প্ৰচুৰ পৰিৱৰ্তন আনিলে। সাহিত্য় মাত্ৰেই এক, সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ৰাষ্ট্ৰীয় বা ভাষিক সীমা অপ্ৰাসংগিক বুলি লৈ তেওঁলোকে পোন প্ৰথম ইউৰোপীয় সাহিত্য়ৰ বিখণ্ডিত আদি ভাষিক আৰু ৰাজনৈতিকভাৱে বিভক্ত হৈ থকা ইউৰোপৰ বিভিন্ন সাহিত্য় সমূহক এক সাহিত্য় বুলি ধৰি লৈ একক সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়ন বা ইউৰোপৰ কোনো এবিধ মাত্ৰ সাহিত্য়তে অধ্য়য়ন সীমাবদ্ধ ৰখাৰ পৰিৱৰ্তে সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক অধ্য়য়নত গুৰুত্ব নিৱেশ কৰিলে।
(For Paid User)
(সকলো পাঠৰ Paid উত্তৰবোৰ চাব পাৰিব)
