অতি চমু প্ৰশ্নৰ উত্তৰ
১। "Indian Literature" পদটো সৰ্বপ্ৰথমে কোনে প্ৰয়োগ কৰিছিল?
উত্তৰঃ-আগষ্ট ৱিলহেল্ম ভন শ্লেগলে।
২। কিমান চনত আমেৰিকাৰ কাৰ্ণেল বিদ্য়ালয়ত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ স্ৱতন্ত্ৰ বিভাগ প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়?
উত্তৰঃ- ১৮৭১ খ্ৰীষ্টাব্দত।
৩। "Comparative Literature" পদটো পোন প্ৰথমে কোনে ব্য়ৱহাৰ কৰিছিলে?
উত্তৰঃ-মেথিউ আৰ্নল্ডে (১৮৪৮)
৪। তুলনামূলক সাহিত্য় আন্তঃ ৰাষ্ট্ৰীয় সাহিত্য়ৰ সম্বন্ধৰ ইতিহাস এই মন্তব্য় আগবঢ়োৱা তুলনাবিদ গৰাকী হল -
(ক) জে. এম কাৰে (খ) ৰেমাক
(গ) ভেন টিখেন (ঘ) গুয়াৰ্ড
উত্তৰঃ- গুয়াৰ্ড।
৫। তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ জন্ম ক'ত হৈছিল?
উত্তৰঃ-ইউৰোপত।
৬। "Comparative Leteratere" গ্ৰন্থৰ প্ৰনেতা -
(ক) পছনেট (খ) শিশিৰ কুমাৰ
(গ) মেথিউ (ঘ) ভেন টিখেন
উত্তৰঃ-পছনেট।
৭। তুলনামূলক সাহিত্য় দুটা প্ৰধান সংহতি বা শাখাৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ- (১) ফ্ৰান্স জাৰ্মান সংহতি (২) আমেৰিকান সংহতি।
৮। তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰধান শাখা (School) কেইটা-
(ক) চাৰিটা (খ) ছয়টা
(গ) আঠটা (ঘ)দহটা
উত্তৰঃ- ছয়টা।
৯। তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ দুটা পদ্ধতি উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ-তুলনামূলক সাহিত্য়. অধ্য়য়নৰ দুটা পদ্ধতি হ'ল---(১) সাদৃশ্য় সম্ৱন্ধাত্মক পদ্ধতি (২) পৰম্পৰা অধ্য়য়ন পদ্ধতি।
১০। তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ দুটা বৈশিষ্ট্য় উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ- (১) তুলনামূলক সাহিত্য়ই একক সাহিত্য় হিচাপে ধাৰণা কৰি লোৱা বিভিন্ন সাহিত্য় সমূহৰ অধ্য়য়ন সহজে আৰু সুগম কৰি তুলিবৰ বাবে সকলো সাহিত্য়ৰে কাৰণে গ্ৰহণযোগ্য় হোৱাকৈ 'সাৰ্বজননী সাহিত্য় শাস্ত্ৰ' ৰচনাৰ পোষকতা কৰে।
(২) তুলনামূলক সাহিত্য়ই সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰীয় পেক্ষাপটৰ পৰা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পেক্ষাপটলৈ দৃষ্টি নিক্ষেপে কৰি ৰাষ্ট্ৰ সম্পৰ্কীয় পূৰ্বধাৰণাৰ অৱসান ঘটাই এক বিশ্ৱমন সৃষ্টিৰ প্ৰয়াস কৰে।
১১। কোনে কিমান চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে "Comparative Leteratere" শীৰ্ষক গ্ৰন্থ ৰচনা কৰি তুলনামূলক অধ্য়য়ন পদ্ধতিক বিদ্য়ায়তনিকভাৱে প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ মুকলি কৰে?
উত্তৰঃ- ১৮৮৬ চনত পছনেটে।
উত্তৰ কৰাঃ
(১) তুলনামূলক সাহিত্য় বুলিলে কি বুজা? তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু তুলনামূলক অধ্য়য়নৰ মাজত পাৰ্থক্য় বিচাৰ কৰি এটি আলোচনা প্ৰস্তুত কৰা।
উত্তৰঃ তুলনা মানৱ চিন্তন আৰু মননৰ সৈতে জড়িত এক বৌদ্ধিক প্ৰক্ৰিয়া। মানৱ চিন্তনৰ প্ৰাচীনত্বৰ দৰেই তুলনামূলক এটি দৃষ্টিভংগী মানৱ সমাজত অৱহমান কালৰে পৰা চলি আহিছে। তুলনামূলক সাহিত্য়ই মূলতঃ সাহিত্য় অধ্য়য়ন অথবা সাহিত্য় সম্পৰ্কীয় চিন্তা চৰ্চাৰ এক পদ্ধতিৰ ইংগিত দিয়ে, যিটো সাহিত্য়ৰ সমালোচনা অথবা গৱেষণাৰ ওচৰ সম্বন্ধীয়। তুলনামূলক সাহিত্য়ই বৰ্তমান পশ্চিমীয়া দেশ সমূহত স্বতন্ত্ৰ বিষয় হিচাপে সাহিত্য়নুৰাগী পণ্ডিত সকলৰ মাজত বিশেষ সমাদৰ লাভ কৰিছে। ভাৰতবৰ্ষত পোন প্ৰথমে ১৯৫৬ চনত যাদৱপুৰ বিশ্ববিদ্য়ালয়ত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ সুকীয়া বিভাগ খোলা হয়। পৰৱৰ্তীকালত যাদুৰাই কামৰাজ বিশ্ববিদ্য়ালয় আৰু হায়দৰাবাদ কেন্দ্ৰীয় বিশ্ববিদ্য়ালয়তো তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ পাঠ্য়ক্ৰম প্ৰৱৰ্তন কৰা হয়।
তুলনামূলক সাহিত্য় প্ৰকৃততে সৃষ্টিশীল সাহিত্য়ৰ এটা বিশেষ ভাগ বা শাখা নহয়, সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক বিচাৰহে। গতিকে তুলনামূলক সাহিত্য় প্ৰকৃতাৰ্থত সাহিত্য় সমালোচনা এক পদ্ধতি বিশেষ বুলিহে কব পাৰি। প্ৰকৃততে দুই বা তাতোধিক ভাষা সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক বিচাৰেই হৈছে তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰধান লক্ষ্য়। সেয়েহে তুলনামূলক সাহিত্য়ত একে ভাষাত ৰচিত সাহিত্য়কৃতিৰ মাজত তুলনামূলক বিচাৰ সীমিত নাৰাখি বিভিন্ন ভাষাত ৰচিত সাহিত্য় কৰ্মসমূহৰ তুলনামূলক বিচাৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়। তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু তুলনামূলক অধ্য়য়নৰ মাজত পাৰ্থক্য় বিচাৰ কৰি এটি আলোচনা প্ৰস্তুত কৰা হল-
বিশ্বয়নৰ ধাৰণাই বৰ্তমানে ৰাষ্ট্ৰীয় বা জাতীয় ধাৰণা অতিক্ৰম কৰি দ্ৰুত সম্প্ৰসাৰণ লাভ কৰিছে আৰু লগে লগেই সাহিত্য় সংস্কৃতিয়েও বিশ্বৰ বজাৰত অন্য়তম আৱশ্য়কীয় সামগ্ৰিকৰূপে পৰিগণিত হৈছে। প্ৰযুক্তিৰ পৰিৱৰ্তন, বিশ্ব পুঁজি নিৰ্মাণ, ৰাজনৈতিক বিশ্বয়ন ইত্য়াদি নতুন ধাৰণা সমূহ বিশ্বায়নৰে পৰিণতি আৰু সেয়ে সাহিত্য়ও তাৰ পৰা আঁতৰি থাকিব নোৱাৰে।
তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ এটা বিশেষ পদ্ধতি নে এটা স্বতন্ত্ৰ বিদ্য়ায়তনিক অনুশাসন এই বিষয়ে পণ্ডিতসকলৰ মাজত মতভেদ বিদ্য়মান। সেইবাবে সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক অধ্য়য়ন আৰু তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ মাজত পাৰ্থক্য় বিচাৰ কৰি চালে ইয়াৰ মাজৰ পাৰ্থক্য়ৰ সীমাৰেখাডাল সিমান স্পষ্ট নহয়।
(২) বিশ্ৱায়নৰ পটভূমিত তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ গুৰুত্ৱ সম্পৰ্ক এটি প্ৰবন্ধ যুগুত কৰা।
উত্তৰঃ- সম্প্ৰতি সমগ্ৰ বিশ্বত তুলনামূলক সাহিত্য় গুৰুত্ৱৰ্ণ বিষয়স্ৱৰূপে পৰিগণিত হৈছে। তুলনামূলক সাহিত্য় বিষয়টোৱে জন্ম লাভ কৰিছিল ইউৰোপত। ষষ্ঠদশ শতিকাত ইউৰোপত জন্মলাভ কৰা এই বিষয়টোৱে উনবিংশ শতিকাৰ শেষ আৰু বিংশ শতিকাৰ আদি ভাতহে প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰে। ১৮৪৮ খ্ৰীষ্টাব্দত মেথিউ আৰ্ণল্ডে সৰ্বপ্ৰথমে "Comparative Leteratere" এই শব্দটো প্ৰয়োগ কৰে। ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে ১৯০৭ চনত জাতীয় শিক্ষা পৰিষদৰ এক ভাষণ প্ৰসংগত এই তুলনামূলক সাহিত্য়কেই 'বিশ্ৱসাহিত্য়' নামেৰে অভিহিত কৰে। যদিও প্ৰথমঅৱস্থাত তুলনামূলক সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতি সমপৰ্যায়ৰ দুটা ভাষাৰ সাহিত্য় কৃতিৰ তুলনাৰ বাবে আৰু তাৰ যোগেদি নৈকত্তা স্থাপনৰ বাবে ব্য়ৱহৃত হৈছিল, সম্প্ৰতি ইয়াৰ পৰিধি অধিক ব্য়াপক হৈ পৰিছে। তুলনামূলক বিচাৰ পদ্ধতিৰ যোগেদি কোনো সাহিত্য়ক কম বা বেছি মূল্য়ৰ বুলি দেখুৱাবলৈ তুলনা কৰা নহয়, বৰং সমান স্তৰৰ দুটা ভাষাৰ সাহিত্য় কৃতিৰ মূলৰ সমতা বিচাৰ কৰাৰ লক্ষৰেহে অধ্য়য়ন কৰা হয়। অৱশ্য়ে জোৰ কৰি এনে সমতা দেখুৱাৰ প্ৰশ্ন নুঠে। যথাৰ্থতে মানৱীয় ভাৱ আৰু অনুভৱ যিদৰে সাৰ্বজনীন ঠিক তেনেদৰে সাহিত্য় শিল্পৰ যোগেদি যথাৰ্থভাৱে প্ৰকাশিত মানৱীয় অনুভূতিৰ প্ৰকাশো সাৰ্বজনীন হৈ উঠে। এনে সাৰ্বজনীনতাই যিকোনো ভাষাৰ সাহিত্য়ক ৰবীন্দ্ৰনাথৰ ভাষাত বিশ্বসাহিত্য়লৈ উন্নতী কৰিব পাৰে। দৰাচলতে কবলৈ গলে সমগ্ৰ বিশ্ব সাহিত্য় এক কেৱল বেলেগ বেলেগ ভাষাত ই লিখিত হয়। তুলনামূলক সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতিয়ে এনে গুণগত মূল্য় দাঙি ধৰে।
বহু বছৰ আগৰ পৰা সাহিত্য় জগতত তুলনামূলক বিচাৰ পদ্ধতি চলি আহিলেও সম্প্ৰতি ইয়াৰ পদ্ধতি, উদ্দেশ্য় আৰু লক্ষ্য়ত বিস্তত ব্য়ৱধান আহি পৰিছে। এই সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতিৰ আৱিষ্কাৰত ফৰাচী সকলৰ প্ৰৱনতাই আছিল কোনো এটা সাহিত্য়ৰ প্ৰভাৱ আৱিষ্কাৰ। দুইবা তাতোকৈ অধিক দেশৰ জাতীয় সাহিত্য়ৰ তুলনা কৰি এটাৰ মাজত আনটোৰ প্ৰতিসৰণ প্ৰতিপন্ন কৰাই আছিল এই পাঠৰ উদ্দেশ্য়। কিন্তু সময়ৰ গতিধাৰাৰ লগে লগে এই সাহিত্য় বিচাৰ পদ্ধতিৰ ভালেখিনি পৰিৱৰ্তন সূচিত হৈছে। সম্প্ৰতি এই বিচাৰ পদ্ধতিৰ সৈতে সংপৃক্ত হৈছে সংস্কৃতিবিদ্য়া, অনুবাদ শাস্ত্ৰ, উত্তৰ আধুনিক প্ৰভৃতি বিষয় সমূহ। এনেকে একক সাহিত্য়ৰ অনুশীলন আৰু পাঠো স্বীকৃত হৈছে তুলনামূলক সাহিত্য়ত।
তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ প্ৰয়োজনীয়তাঃ
বিবিধ মানসিক সংকীৰ্ণতা দূৰ কৰা বাবে আধুনিক কালত তুলনামূলক সমালোচনাৰ প্ৰভাৱ ক্ৰমে বাঢ়ি গৈ আছে। ইয়াৰ ফলত এখন দেশৰ পাঠকে আন দেশৰ ভাষা শিকাত প্ৰবুদ্ধ হব। আনৰ প্ৰতি থকা প্ৰতিকূল মনোভাৱো বহুলাংশে হ্ৰাস পাব। নানা কাৰণত ভূল বুজাবুজি জনিত সামাজিক বিশৃংখল পৰিৱেশত মানুহৰ মাজত যোগসূত্ৰৰ ভূমিকা পালন কৰি পাৰস্পৰিক বুজাবুজি সৃষ্টি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ প্ৰাসংগিকতা স্পষ্ট হৈ পৰে। পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়ক এক সাহিত্য় বুলি গ্ৰহণ কৰা দৃষ্টিভংগী। সম্বলিত এই আৰ্হিৰ সাহিত্য়ই বিশ্ব সাহিত্য়ৰ পথ সুগম কৰাত অৰিহণা যোগাব পাৰে।
কোনো এক সাহিত্য় পাঠৰ ভিতৰত সীমাবদ্ধ কৰি ৰখা অধ্য়য়নত সেই পাঠ সম্পৰ্কীয় বহুতো তথ্য়ৰ সন্ধান সম্পূৰ্ণ হৈ থকাৰ সম্ভাৱনা লক্ষ্য় কৰা যায়। যিজনে মাথোন বাইবেল খনেই জানে তেওঁ একো নাজানে। এই আপ্ত বাক্য়টো এই ক্ষেত্ৰত মন্তব্য়। ইয়াৰ সহজ অৰ্থ হল আপোন ভাষাৰ সাহিত্য় সংক্ৰান্ত জ্ঞান বিচ্ছিন্নভাৱে কোনোকালে সম্পূৰ্ণ হব নোৱাৰে। অন্য় ভাষাৰ সাহিত্য় সম্পদৰ লগত ৰিজাই চালে হে তাৰ উৎকৃষ্টতা, নিকৃষ্টতা সঠিককৈ নিৰ্ণয় কৰিব পাৰি। ইয়াৰ অবিহনে যিকোনো স্বতন্ত্ৰ ভাষা সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়ন সীমিত হৈ পৰে। এই অসম্পূৰ্ণ অৱস্থাৰ পৰা তুলনামূলক সাহিত্য়ই অধ্য়য়নক পূৰ্ণতাৰ দিশত আগুৱাই আনিব পাৰে। এই অধ্য়য়ন পদ্ধতিয়ে সাহিত্য়ৰ দ্বাৰা সাধিত সামাজিক কাৰ্যাৱলীক বাৰেৰহণীয়া ৰূপটোও আমাৰ দৃষ্টি গোচৰলৈ আনে। তদুপৰি সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ বৈজ্ঞানিক তথা সামাজিক প্ৰাসংগিকতা সামৰি বিচিত্ৰ ৰূপত উপস্থিত হোৱা বিবিধ সমস্য়া সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত তুলনামূলক সাহিত্য়ই বিশেষ ভূমিকা পালন কৰে। সেয়েহে সম্প্ৰতি তুলনামূলক সাহিত্য় পাঠ আৰু মূল বিচাৰ অকল প্ৰয়োজনীয়তাই নহয় মাৰ্জিত ৰুচি আৰু উদাৰতাৰ লক্ষণ ৰূপেও চিহ্নিত হৈছে।
(৩) তুলনামূলক ধাৰণাক প্ৰসাৰিত কৰা কাৰক সমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ তুলনা মানৱ মনৰ চিন্তন আৰু মননৰ সৈতে জড়িত এক বৌদ্ধিক প্ৰক্ৰিয়া। মানৱ মনৰ চিন্তনৰ প্ৰাচীনত্বৰ দৰেই তুলনামূলক এটা দৃষ্টিভংগী মানৱ সমাজত আৱহমান কালৰে পৰাই চলি আহিছে। কিন্তু আদিতে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ভাষাৰ ৰচিত সাহিত্য় সমূহৰ ব্য়াপ্তি আৰু বৌবিদ্ধ সম্পৰ্কে মানুহ সজাগ নাছিল। প্ৰত্য়েক নিজ নিজ ভাষাত ৰচিত সাহিত্য় সমূহকলৈ সন্তুষ্ট আছিল আৰু চুবুৰীয়া দেশৰ সাহিত্য় নাইবা আন ভাষাত ৰচিত সাহিত্য় সম্পৰ্কে সজাগ নাছিল অথবা আগ্ৰহী নাছিল। প্ৰসাৰিত হোৱা প্ৰধান কাৰণ সমূহ হল -
(১) পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থান
(২) যোগাযোগ ব্য়ৱস্থাৰ উন্নতি আৰু মানুহৰ প্ৰব্ৰজন
(৩) অন্য় আৰু প্ৰযুক্তিৰ দ্ৰুত প্ৰসাৰ আৰু জ্ঞানৰ বিস্ফোৰণ
(৪) চলচিত্ৰ, নাটক আদি গণ মাধ্য়মৰ বিকাশ আৰু সম্প্ৰসাৰণ
(৫) অনুবাদ কলাৰ প্ৰসাৰ ইত্য়াদি।
(১) পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থানঃ পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থানে তুলনামূলক সাহিত্য়ক প্ৰসাৰিত কৰাত এক উল্লেখযোগ্য় ভূমিকা পালন কৰিছে। পূঁজিবাদৰ অভ্য়ুত্থানে বিশ্বৰ সমাজ ইতিহাসত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ পেলাইছে। সম্প্ৰতি তুলনামূলক সাহিত্য়ই জাতীয় পৰিধি অতিক্ৰম কৰি সাহিত্য়ক সমগ্ৰ বিশ্বৰ সম্পদ হিচাপে চোৱাৰ পোষকত কৰিছে। ইয়াৰ অন্তৰালত যে পূঁজিৰ বিশেষ ভূমিকা আছে তাক নুই কৰিব নোৱাৰি। পূঁজি সম্প্ৰসাৰণৰ বাবে এখন মুক্ত ক্ষেত্ৰৰ প্ৰয়োজন। ৰাষ্ট্ৰীয় বা জাতীয় পৰিধিৰ মাজত পূঁজিৰ সম্প্ৰসাৰণে যথাৰ্থ সুবিধা নোপোৱাৰ বাবে বৰ্তমান সময়ত এখন মুক্ত বিশ্ব বজাৰৰ প্ৰয়োজন হৈ পৰিছে। পূঁজিৰ সম্প্ৰসাৰণৰ লগে লগে ঘটা এনেবোৰ নতুন ধাৰণাৰ উন্মেষ আৰু পৰিৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা নিলগাই তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ ধাৰণাটোক বুজিব পৰাটো কঠিন হৈ পৰিব।
(২) যোগাযোগ আৰু প্ৰব্ৰজনঃ তুলনামূলক সাহিত্য়ক প্ৰসাৰিত কৰা কাৰক সমূহৰ ভিতৰত যোগাযোগ আৰু প্ৰব্ৰজন উল্লেখযোগ্য়। ব্য়ৱস্থাৰ দ্ৰুত উন্নয়নে মানুহৰ চলাচল বৃদ্ধি কৰাৰ উপৰিও সাহিত্য়ৰ চলাচলো সুগম কৰে। এই ব্য়ৱস্থাই একোটা জনগোষ্ঠীৰ কৃষ্টি সংস্কৃতি বা চিন্তা ভাৱনাক প্ৰসাৰিত কৰাত অৰিহণা যোগালে। তাৰোপৰি প্ৰব্ৰজন প্ৰক্ৰিয়াক তৰাণ্বিত কৰাতো সহায় কৰিলে। প্ৰব্ৰজন অধিক হোৱাৰ ফলত বহু ঠাইত দ্বিভাষিত পৰিস্থিতি একোটাৰ উদ্ভৱ হল। ১৭৯৩ চনৰ পৰাই ভাৰত ধৰ্মত হাত দিয়াটো প্ৰথমাৱস্থাত অনুচিত বুলি ভবা হৈছিল যদিও ১৮০৬ চনত গৰ্ভণৰ জেনেৰেল বেল্ডিংকে স্পষ্টভাৱে মন্তব্য় কৰিছিল যে "Our first wish must be to see the followers of moment and the Brahma embrace Christianity." এনেবোৰ শক্তিয়ে প্ৰব্ৰজনৰ লগে লগে নিজৰ সাহিত্য় সংস্কৃতি আৰু মতদৰ্শকো লগত লৈ ফুৰিছিল যদি উদ্দেশ্য়মুখী প্ৰব্ৰজনে এই ক্ষেত্ৰত অধিক প্ৰভাৱ পেলাইছিল।
(৩) তথ্য় আৰু প্ৰসাৰঃ তুলনামূলক ধাৰণাক প্ৰসাৰিত কৰা আন এটি উল্লেখযোগ্য় কাৰক হল তথ্য় াৰু প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত ঘটা অভাৱনীয় পৰিৱৰ্তন। যোৱা দুটা শতিকাৰ ভিতৰতে ছপা মাধ্য়মৰ যি দ্ৰুত সম্প্ৰসাৰণ ঘটিছে সেই সম্প্ৰসাৰণে জ্ঞানৰ জগতখনৰ বিস্তৰ উন্নতি সাধন কৰিছে। এই প্ৰক্ৰিয়াই পুথিৰ প্ৰব্ৰজন সহজমাধ্য় কৰি তুলিছে। সম্প্ৰতি প্ৰযুক্তি বিদ্য়াৰ প্ৰসাৰৰ লগে লগে এই প্ৰক্ৰিয়া আৰু দ্ৰুত গামী হৈছে। কম্পিউটাৰ, ইণ্টাৰনেট আদিৰ সহায়ত ইচ্ছা বা অনুৰাগ থকা আৰু আৰ্থিকভাৱে স্বচ্ছল প্ৰতিজন ব্য়ক্তিয়েই ঘৰতে বহি বিশ্বৰ যিকোনো ঠাইৰ সাহিত্য়ৰ লগত নিজৰ পৰিচয় নিবিড়ভাৱে গঢ়ি তুলিব পাৰে।
(৪) গণমাধ্য়মৰ বিকাশঃ পূঁজিৰ অভ্য়ুত্থান, যোগাযোগ, প্ৰব্ৰজন, তথ্য় আৰু প্ৰসাৰৰ উপৰিও গণমাধ্য়মৰ বিকাশো তুলনামূলক ধাৰণা প্ৰসাৰিত কৰা এক অন্য়তম উল্লেখযোগ্য় কাৰক। বৰ্তমান সময়ত চলচিত্ৰ, দূৰদৰ্শন, অনাতাঁৰ আদি মাধ্য়মসমূহেও তুলনামূলক ধাৰণা সম্প্ৰসাৰণত ভালেখিনি অৰিহণা যোগাইছে, আৰু চলচিত্ৰৰ প্ৰতি থকা আকৰ্ষণ আৰু ইয়াৰ কম সময়তে আনন্দ দিব পৰা ক্ষমতাৰ বাবে বহু ঠাইততেই মূল সাহিত্য়ৰ লগত পৰিচয় নোহোৱাকৈ অন্য় দেশৰ বা অন্য় ভাষাৰ সাহিত্য় সংস্কৃতি পৰিচয় চলচিত্ৰৰ মাজেদিয়েই পাব পৰা হৈছে।
(৫) অনুবাদ কলাৰ প্ৰসাৰঃ তুলনামূলক ধাৰণা তৰাণ্বিত কৰা আমি উল্লেখযোগ্য় কাৰক হল অনুবাদ কলাৰ প্ৰসাৰ। অনুবাদ তাহানি দিনৰে শিল্প। চতুৰ্থদশ শতিকাতে অসমৰ মাধৱকন্দলিয়ে কৰা বাল্মীকি ৰামায়ণৰ অনুবাদ সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষৰ ভিতৰতে দ্বিতীয়খন প্ৰান্তীয় ৰামায়ণ। কিন্তু তাৰো এক সীমা আছিল অনুদীয় পুথিৰ দুস্প্ৰাপ্য়তা আছিল ইয়াৰ মূল কাৰণ। ছপা পুথি নোহোৱা বাবে আৰু যাতায়াতৰ সীমাবদ্ধতাৰ বাবে বহু দূৰ-দূৰণিলৈ পুথিবোৰে ভ্ৰমণ কৰিব পৰা নাছিল। তথাপি এই কথা স্বীকাৰ কৰিবই লাগিব যে ভাৰতবৰ্ষত অনুবাদৰ ঐতিহ্য় যথেষ্ট প্ৰাচীন।
(৪) তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ প্ৰাসংগিকতা নিৰূপন কৰি এটি প্ৰৱন্ধ যুগুত কৰা।
উত্তৰঃ ইংৰাজী Translation শব্দৰ প্ৰতিশব্দ হিচাপে ভাৰতীয় ভাষাত অনুবাদ শব্দটো ব্য়ৱহাৰ কৰা হৈছে। অনুবাদ শব্দই আইনে কোৱা কথা পুনৰ কোৱা বুজায়। মানুহৰ মনত তেওঁলোকে লাভ কৰা জ্ঞা, উদঘাটন কৰা তথ্য় বা আনৰ লগত ভগাই লোৱাৰ আন বিষয়ৰ লগত মিলাই চোৱাৰ হেঁপাহ থাকে। মানৱৰ এই আগ্ৰহ এই আকাংক্ষাই তুলনামূলক সাহিত্য় আৰু অনুবাদ দুয়োটাৰে মূল আধাৰ। তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ ভূমিকাৰ এয়ে মূল কথা। অনুবাদ বৰ্তমান সময়ৰ এটি সৰ্বমান্য় বিষয়। অনুবাদ কাৰ্যৰ ব্য়াপ্তিয়ে যেনেকৈ তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰয়োজনীয়তাক বঢ়াই তুলিছে তেনেদৰে তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ প্ৰয়োজন পূৰণৰ বাবে অনুবাদ কাৰ্যক উৎসাহিত কৰাটো অনিবাৰ্য হৈ পৰিছে।
তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ গুৰুত্ব বা অপৰিহাৰ্যতা থুলমূলকৈ এনেধৰণে দেখুৱাব পাৰি -
(১) তুলনামূলক সাহিত্য়ত এটাতকৈ বেছি ভাষাৰ সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক বিচাৰ সামৰি লোৱা হয়। মানুহৰ ভাষা শিক্ষণ যোগ্য়তা সীমাবদ্ধ। সেয়েহে তুলনামূলক সাহিত্য়ত অনুবাদৰ যোগেদি আলোচনাকৈ অন্য় অন্য় ভাষাৰ সাহিত্য় সমূহৰ ওচৰ ছপা হয়।
(২) মানুহৰ সাহিত্য়ৰ স্ৰজন আৰু সাহিত্য়ৰ ৰসাস্বাদন বা ৰস গ্ৰহণৰ চেতনা ৰাজনৈতিক, ভৌগলিক, ভাষিক, আদি সীমাৰেখাৰ পৰা মুক্ত। অন্য় প্ৰকাৰে কবলৈ গলে মানুহৰ সাহিত্য় স্ৰজন আৰু তাৰ ৰসাস্বাদনৰ চেতনা এক ৰসাত্মক আৰু অখণ্ড। পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ভাষা সংস্কৃতি বিষয়ে জানিলেহে বিভিন্ন সাহিত্য় সমূহৰ স্ৰজনৰ ক্ষেত্ৰত একতা আৰু ৰসগ্ৰহণৰ সাৰ্বজনীনতা সম্পৰ্কে জ্ঞান লাভ হল।
(৩) তুলনামূলক সাহিত্য়ই পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়কে একক সাহিত্য় বুলি ধৰি লৈ এই সমস্ত সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়ন সহজ আৰু সুগম কৰি তুলিবলৈ সকলো সাহিত্য়ৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য় সাৰ্বজনীন সাহিত্য়শাস্ত্ৰ ৰচনা কৰিবলৈ বিচাৰে। পৃথিৱীৰ সমস্ত সাহিত্য়কে সামৰি লব পৰা সাহিত্য়শাস্ত্ৰ ৰচনা ৰচনাৰ ক্ষেত্ৰত অনুবাদৰ অপৰিহাৰ্যতা স্পষ্ট।
অনুবাদ বৰ্তমান সময়ৰ এটা অতি প্ৰয়োজনীয় বিষয় তুলনামূলক সাহিত্য়ই বিদ্য়ায়তনিক অনুশাসন হিচাপে গঢ় লৈ উঠাৰ বহু বছৰ আগৰ পৰাই বিভিন্ন সাহিত্য়ত অনুবাদ, পুননিৰ্মাণ, ভাষান্তকৰণ আদি প্ৰক্ৰিয়া আদি চলি আহিছে। আনকি গোটোৰ বিশ্বসাহিত্য় সম্পৰ্কীয় ধাৰণাৰ অন্তৰালতো অনুবাদকৰ্মৰ প্ৰেৰণাৰ কথা অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি। তুলনামূলক সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ক্ষেত্ৰত অনুবাদে বিশেষ গুৰুত্ব লাভ কৰিলে। অনুবাদে বিভিন্ন ভাষাৰ লেখক সকলৰ ভাৱ অনুভূতি, চিন্তা-আদৰ্শ, সমস্য়াৰ প্ৰবাহক আন এটা ভাষালৈ অবিকৃতভাৱে তুলি ধৰাত সহায় কৰে।
(৫) তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ উৎপত্তি আৰু বিকাশ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্য় বিষয়টোৱে জন্মলাভ কৰিছিল ইউৰোপত। ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষ আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে এই বিষয়টোৱে এটা স্বতন্ত্ৰ বিষয় হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰে। অৱশ্য়ে ষষ্ঠদশ শতিকা তুলনামূলক সাহিত্য়ৰ বীজ ৰোপিত হৈছিল। ইউৰোপীয় সকলে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন দেশসমূহৰ নতুন নতুন জ্ঞানৰাশিৰ সম্ভেদ পালে। তেওঁলোকৰ পৃথিৱী সম্পৰ্কীয় ধাৰণাই অথবা আগৰ চিনাকী পৃথিৱীখনে ইউৰোপৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি দূৰ-সুদূৰ চীন ভাৰতলৈকে বুলি বিস্তৃতি লাভ কৰিছিল। দ্বিতীয়তে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ভাষাসমূহৰ বিষয়ে অধ্য়য়ন আলোচনা কৰিবলৈ গৈ ইণ্ডো ইউৰোপীয় ভাষা পৰিয়ালৰ সম্বন্ধসূত্ৰৰ আৱিষ্কাৰ অৰ্থাৎ ইউৰোপৰ ভাষাসমূহ আৰু ভাৰতৰ সংস্কৃত ভাষাৰ উৎপত্তি মূলতে একেটা ভাষাৰ পৰা হোৱাৰ আমোদজনক তথ্য় আৱিষ্কাৰ হল। তৃতীয়তে বিশ্বৰ বৈজ্ঞানিক ক্ষেত্ৰত হোৱা ন ন আৱিষ্কাৰ সমূহ বা বৈজ্ঞানিক সত্য়সমূহ পৃথিৱীৰ সকলোৰে কাৰণে সমানে প্ৰয়োজ্য়, অৰ্থাৎ সাৰ্বজনীন ৰূপত চকুৰ আগলৈ আহিল।
সামগ্ৰিকভাৱে এই তিনি ধৰণৰ কাৰণে ইউৰোপীয় মনীষাৰ চিন্তা জগতত তিনি প্ৰকাৰৰ পৰিণামস্বৰূপ প্ৰকাশ লাভ কৰিলে -
(১) ইউৰোপৰ চিন্তা মনীষাই পৃথিৱীৰ সমস্ত মানৱকে এক মানৱ জাতি বুলি গ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰেৰণা লাভ কৰিলে।
(২) ইউৰোপৰ দেশৰ লগত হোৱা পৰিচয়ৰ ফলত চিন্তন মননৰ বিষয় ক্ষেত্ৰই ইউৰোপৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি বিস্তৃতি লাভ কৰিলে।
(৩) সাহিত্য়ৰ ক্ষেত্ৰত সাহিত্য়ৰ ৰস গ্ৰহণ আৰু সাহিত্য়ৰ তত্ব বা উপাদান আদিৰ বিষয়বোৰ কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সীমাবদ্ধ নহয়। বৰঞ্চ সকলো ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে সমান প্ৰয়োজ্য় বুলি অনুভৱ কৰিলে।
এইদৰে ষষ্ঠদশ শতিকাৰ পৰা ইউৰোপীয় মনীষাৰ চিন্তা জগতলৈ অহা পৰিৱৰ্তনৰ জোৱাৰে তৎকালীন সাহিত্য় বিচাৰৰ ক্ষেত্ৰখনত আমূল পৰিৱৰ্তনৰ সূচনা কৰিলে। তেওঁলোকৰ সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ দৃষ্টিভংগীৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰকাশ পোৱা পৰিৱৰ্তিত চিন্তাধাৰা তলত দিয়া ধৰণে দেখুৱাব পাৰি -
(১) সাহিত্য় হল মানৱৰ সাৰ্বজনীন অনুভূতিৰ অৰ্থাৎ মানুহ মাত্ৰৰে সুখ-দুখ, হাঁহি-কান্দোন, আশা-আকাংক্ষা মূলতে একে। এই সাৰ্বজনীন অনুভৱসমূহেই সাহিত্য়ত প্ৰকাশ লাভ কৰে.
(২) সাহিত্য় যিহেতু মানৱৰ সাৰ্বজনীন অনুভূতিৰ প্ৰকাশন, গতিকে স্থান, কাল, ভাষা যিয়ে নহওঁক, সাহিত্য় মাত্ৰেই একে। ক্ষেত্ৰত সাহিত্য় অধ্য়য়নত ভৌগলিক, ভাষিক বা ৰাষ্ট্ৰীয় সীমা অপৰাসংগিক। অৰ্থাৎ সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়নক কোনো ভাষাৰ বা ৰাষ্ট্ৰৰ সীমাৰে আবদ্ধ কৰাৰ কোনো যুক্তিযুক্ততা নাই।
(৩) সাহিত্য় অধ্য়য়নক নিজৰ সাহিত্য়িক পৰম্পৰাৰ বাহিৰলৈকো বিস্তৃত কৰিব লাগে।
ইউৰোপীয় সকলে গ্ৰহণ কৰা সাহিত্য় অধ্য়য়ন সম্পৰ্কীয় পৰিৱৰ্তিত দৃষ্টিভংগীয়ে তৎকালীন ইউৰোপৰ সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ব্য়ৱহাৰিক জগতলৈ প্ৰচুৰ পৰিৱৰ্তন আনিলে। সাহিত্য় মাত্ৰেই এক, সাহিত্য় অধ্য়য়নৰ ৰাষ্ট্ৰীয় বা ভাষিক সীমা অপ্ৰাসংগিক বুলি লৈ তেওঁলোকে পোন প্ৰথম ইউৰোপীয় সাহিত্য়ৰ বিখণ্ডিত আদি ভাষিক আৰু ৰাজনৈতিকভাৱে বিভক্ত হৈ থকা ইউৰোপৰ বিভিন্ন সাহিত্য় সমূহক এক সাহিত্য় বুলি ধৰি লৈ একক সাহিত্য়ৰ অধ্য়য়ন বা ইউৰোপৰ কোনো এবিধ মাত্ৰ সাহিত্য়তে অধ্য়য়ন সীমাবদ্ধ ৰখাৰ পৰিৱৰ্তে সাহিত্য়ৰ তুলনামূলক অধ্য়য়নত গুৰুত্ব নিৱেশ কৰিলে।
(For Paid User)
(সকলো পাঠৰ Paid উত্তৰবোৰ চাব পাৰিব)
