পৰিৱেশ অধ্যয়নৱ | BA 1st Semester Environment Chapter 2 Question Answer | পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ পাঠটোৰ উত্তৰ | NEP-2023
পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ
অনুশীলনী
১) চমু উত্তৰ দিয়া
(ক) পৰিস্থিতি হৈছে এটা _________ একক।
উত্তৰঃ- সাংগঠনিক।
(খ) পৰিস্থিতি বিজ্ঞান এটা __________ বিষয়।
উত্তৰঃ- শৈক্ষিক।
(গ) পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ মূল একক কি?
উত্তৰঃ- পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ মূল একক হ'ল পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(ঘ) জীৱৰ পৰিৱেশ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ- পৃথিৱীত বাস কৰা জীৱসমূহৰ ক্ষুদ্ৰ অণুজীৱৰ পৰা আৰম্ভ কৰি বৃহৎ প্ৰাণী, গছ-লতা, মানুহ আদিয়ে বসতি কৰিবৰ বাবে নিজৰ উপযোগী একোখন ঠাই বাছি লয়। তেনে একোখন বাসস্থানৰ চাৰিওফালে থকা পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাটোক সেই বাসস্থানত থকা সকলো জীৱৰ পৰিৱেশ বোলা হয়।
(ঙ) পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ কাক বোলে? ইয়াৰ বিভিন্ন উপাংশসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ- পৰিৱেশৰ পৰিসৰ অতি ক্ষুদ্ৰ হ'লেও একোটা পৰিৱেশত বাস কৰা কোনো প্ৰজাতিয়ে অকলে এককভাৱে জীয়াই থাকিব নোৱাৰে। পৰিৱেশৰ সকলো জৈৱ আৰু অজৈৱ উপাদানৰ ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ফলত ইয়াৰ মাজত শক্তিৰ লগতে ভৌতিক উপাদানৰ আদান-প্ৰদান হয়। যাৰ ফলত এক কাৰ্যক্ষম তন্ত্ৰৰ সৃষ্টি হয়। ইয়াকে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বোলা হয়।
পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ বিভিন্ন উপাংশ বা উপাদানসমূহ হ'ল -
(১) জৈৱিক উপাদান আৰু
(২) অজৈৱিক উপাদান।
(চ) পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ- বিজ্ঞানত "পৰিস্থিতি বিজ্ঞান" বুলিলে সাধাৰণতে বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষা, পৰ্যবেক্ষণ বা অনুসন্ধান সংঘটিত হোৱা পৰিস্থিতি বা পৰিস্থিতিৰ এটা নিৰ্দিষ্ট গোটক বুজোৱা হয়। এই পৰিস্থিতিসমূহ অনুমান, তত্ত্ব বা প্ৰাকৃতিক পৰিঘটনাসমূহ অন্বেষণ আৰু পৰীক্ষা কৰিবলৈ ডিজাইন কৰা হয়।
(ছ) পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ এটা কাৰ্যকৰী একক। কিয়?
উত্তৰঃ-
(জ) স্বপোষী পৰিৱেশতন্ত্ৰ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ- স্বপোষী পৰিৱেশতন্ত্ৰ হৈছে এনে পৰিৱেশ তন্ত্ৰ যিয়ে নিজকে অনিৰ্দিষ্টকাললৈ টিকিয়াই ৰাখিবলৈ প্ৰয়োজনীয় সকলো সম্পদ নিজে উৎপাদন কৰিব পাৰে। ইহঁতৰ খাদ্য শৃংখল সুস্থিৰ আৰু মানুহ বা আন প্ৰজাতিৰ পৰা বাহ্যিক সামগ্ৰী বা ৰক্ষণাবেক্ষণৰ প্ৰয়োজন নাই।
(ঝ) খাদ্য় শৃংখল আৰু খাদ্য়জাল কি? উদাহৰণেৰে বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ- এটা পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ জীৱৰ মাজেদি (সেউজীয়া উদ্ভিদৰ পৰা শীৰ্ষস্থানীয় উপভোক্তালৈকে) খাদ্য়পৰিবহণক খাদ্য় শৃংখল বোলে। অৰ্থাৎ, খাদ্য় শৃংখল পৰিৱেশতন্ত্ৰত এটা পৃষ্টি সম্বন্ধীয় অনুক্ৰম।
পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত খাদ্য় শৃংখলসমূহ সৰল অৱস্থাত (ঘাঁহ → তৃণভোজী → মাংসভোজী) নাথাকে। খাদ্যৰ জাল এটা একক পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ সকলো খাদ্য শৃংখলৰে গঠিত। পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ প্ৰতিটো জীৱ একাধিক খাদ্য শৃংখলৰ অংশ। প্ৰতিটো খাদ্য শৃংখল হৈছে এটা সম্ভাৱ্য পথ যিটো শক্তি আৰু পুষ্টিকৰ পদাৰ্থই পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ মাজেৰে গতি কৰাৰ সময়ত ল’ব পাৰে। খাদ্যৰ জাল বহুতো খাদ্য শৃংখলেৰে গঠিত। জীৱ-জন্তুৱে খাদ্য বিচাৰি পোৱাৰ লগে লগে খাদ্য শৃংখলে মাত্ৰ এটা পথহে অনুসৰণ কৰে। যেনে - বাজীয়ে সাপ খায়, যিয়ে বেং খাইছে, যিয়ে ফৰিং খাইছে, যিয়ে ঘাঁহ খাইছে। খাদ্যৰ জালত উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ সংযোগৰ বহুতো ভিন্ন পথ দেখুওৱা হৈছে।
(ঞ) সংখ্য়াৰ পিৰামিড আৰু জৈৱভৰৰ পিৰামিড কি?
উত্তৰঃ- সংখ্য়াৰ পিৰামিডে বিভিন্ন ট্ৰফিক স্তৰৰ মাজত সংখ্য়া বিষয়ক সম্বন্ধক বুজায়। এনেকুৱা পিৰামিডত বেছি সংখ্য়া থকা প্ৰজাতিবোৰ আধাৰত থাকে আৰু ক্ৰমে ওপৰলৈ কম সংখ্য়া থকা প্ৰজাতিবোৰ থাকে। এই পিৰামিডৰ ট্ৰফিক স্তৰ ক্ৰমে উৎপাদন → প্ৰাথমিক উপভোক্তা → দ্বিতীয়ক উপভোক্তা → তৃতীয় স্তৰৰ উপভোক্তা। আধাৰত প্ৰাণীৰ সংখ্য়া আটাইতকৈ বেছি আৰু মূধচত আটাইতকৈ কম।
প্ৰত্য়েক পৌষ্টিক স্তৰৰ সমুদায় জীৱভৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি যি পাৰিস্থিতিক পিৰামিড উপস্থাপন কৰা হয় তাকে জীৱভৰৰ পিৰামিড বোলে। এনে পিৰামিডবোৰ সৰল বা ওলোটা ধৰণৰ হ'ব পাৰে। ঘাঁহনি বা অৰণ্য়ৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰত্য়েক ক্ৰমাগত পুষ্টিস্তৰৰ জীৱভৰ উৎপাদকৰ পৰা ওপৰলৈ ক্ৰমে আহে আৰু তেনে ক্ষেত্ৰত জীৱভৰৰ পিৰামিড থিয় হয়। আনহাতে, জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ক্ষেত্ৰত উৎপাদকবোৰ অণুজীৱ হোৱা বাবে সিহঁতৰ জীৱভৰ কম হয় আৰু পিৰামিডৰ ওপৰফালে জীৱভৰৰ পৰিমাণ বাঢ়ি গৈ থাকে। সেয়েহে এই ক্ষেত্ৰত পিৰামিডটো ওলোটা আকৃতিৰ হয়।
(ট) পৰিৱেশতন্ত্ৰত শক্তিৰ ক্ৰমিক অৱনতি কেনেদৰে হয় লিখা।
উত্তৰঃ- জীৱনৰ জটিল নৃত্যত পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ মাজেৰে শক্তি স্পন্দন কৰে যদিও ইয়াৰ ছন্দই সূক্ষ্ম অৱনতি কঢ়িয়াই লৈ ফুৰে। কল্পনা কৰক এটা জলপ্ৰপাত, ৰ’দত চুমা খোৱা উদ্ভিদৰ দৰে সজীৱ উৎপাদকৰ পৰা চৰি থকা তৃণভোজী প্ৰাণীলৈকে। তাৰ পিছত চঞ্চল শিকাৰুলৈকে। প্ৰতিটো পদক্ষেপতে শক্তিৰ এটা অংশ তাপ হিচাপে বিয়পি পৰে, গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰক্ৰিয়াৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয় বা কেৱল হেৰাই যায়। ট্ৰফিক পিৰামিড নামেৰে জনাজাত এই ক্ৰমান্বয়ে হ্ৰাসে জীৱনক নিজৰ সীমাৰ ভিতৰত লাভৱান হোৱাটো নিশ্চিত কৰে। তৃণভোজী প্ৰাণীয়ে উদ্ভিদৰ শক্তিৰ এটা অংশহে ধৰি ৰাখে, যাৰ ফলত ওপৰত মাংসভোজী প্ৰাণীৰ বাবে কম ৰৈ যায়। শিখৰ শিকাৰুবোৰে, শিখৰত, আটাইতকৈ সৰু অংশ দাবী কৰে, ইহঁতৰ ৰাজত্বকাল তলৰ কমি অহা দানৰ দ্বাৰা সীমিত। পৰিৱেশ বিজ্ঞানৰ এক মৌলিক নিয়ম এই শক্তিৰ উত্থানে খাদ্য শৃংখলৰ দৈৰ্ঘ্য আৰু জনসংখ্যাৰ আকাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰি জীৱনৰ কাপোৰখনকে গঢ় দিয়ে। ই এক সুক্ষ্ম ভাৰসাম্য, আমাক সোঁৱৰাই দিয়ে যে প্ৰকৃতিৰ প্ৰাচুৰ্য্যতো মিতব্যয়ৰ ৰাজত্ব।
(ঠ) তাপগতি বিজ্ঞানৰ নিয়ম পৰিৱেশতন্ত্ৰই সদায় মানি চলে ー কেনেকৈ?
উত্তৰঃ- নিখুঁতভাৱে সুষম বাজেটৰ দৰেই পৰিৱেশ তন্ত্ৰইও তাপগতিবিদ্যাৰ নিয়মৰ দ্বাৰা খেলে। সূৰ্যৰ পোহৰে নৃত্যটোক ইন্ধন যোগায়, উদ্ভিদে ইয়াক সালোক সংশ্লেষণ কৰি ৰাসায়নিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰিত কৰে (প্ৰথম নিয়ম)। এই শক্তি খাদ্য শৃংখলৰ মাজেৰে বৈ যায়, জীৱনক শক্তি প্ৰদান কৰে। কিন্তু কিছুমান অনিবাৰ্যভাৱে তাপ হিচাপে লিক হয় (দ্বিতীয় নিয়ম)। তথাপিও পৰিৱেশ তন্ত্ৰই প্ৰতিশোধ লয়, জটিল গঠন গঢ়ি তোলে আৰু পুষ্টিকৰ পদাৰ্থ পুনঃব্যৱহাৰ কৰে। এণ্ট্ৰপিৰ জোৱাৰৰ বিৰুদ্ধে শৃংখলাৰ পকেট সৃষ্টি কৰে। এই অহৰহ আন্তঃক্ৰিয়াই আমাৰ স্পন্দনশীল গ্ৰহটোক সংজ্ঞায়িত কৰে, যিয়ে প্ৰমাণ কৰে যে এই মৌলিক নিয়মসমূহে নিৰ্ধাৰণ কৰা সীমাৰ ভিতৰত জীৱনটোৱে লাভৱান হয়।
(ড) প্ৰধান পৰিৱেশতন্ত্ৰসমূহৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ- পৰিৱেশতন্ত্ৰ প্ৰধানতঃ দুই প্ৰকাৰৰ
(১) স্থলজ পৰিৱেশতন্ত্ৰ,
(২) জলজ পৰিৱেশতন্ত্ৰ।
(ঢ) পৰিস্থিতিক অনুক্ৰম বুলিলে কি বুজা।
উত্তৰঃ- সময়ৰ প্ৰৱাহৰ লগে লগে এক নিৰ্দিষ্ট গতিত প্ৰথম স্তৰৰ জীৱসমূহ অপসাৰিত হৈ দ্বিতীয় স্তৰ, দ্বিতীয় স্তৰ অপসাৰিত হৈ তৃতীয় স্তৰ ইত্য়াদিৰ সৃষ্টি হৈ কম বেছি পৰিমাণে এটা সুস্থিৰ অৱস্থাপ্ৰাপ্ত হোৱা অৱস্থাক পৰিস্থিতিক অনুক্ৰম বুলি কোৱা হয়।
(ণ) মানৱসৃষ্ট পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ- মানৱসৃষ্ট পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ উদাহৰণসমূহ হ'ল; গাঁও, নগৰ, চহৰ, উদ্য়ান, বাগিচা, হ্ৰদ, খাল, কৃত্ৰিম বান্ধ, মাছ পোহা পুখুৰী, একুৰিয়াম আদি।
২) পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ কি? যিকোনো এটা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত উৎপাদক, উপভোক্তা আৰু বিয়োজক কেনেকৈ জড়িত বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ- পৰিৱেশৰ পৰিসৰ অতি ক্ষুদ্ৰ হ'লেও একোটা পৰিৱেশত বাস কৰা কোনো প্ৰজাতিয়ে অকলে এককভাৱে জীয়াই থাকিব নোৱাৰে। পৰিৱেশৰ সকলো জৈৱ আৰু অজৈৱ উপাদানৰ ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ফলত ইয়াৰ মাজত শক্তিৰ লগতে ভৌতিক উপাদানৰ আদান-প্ৰদান হয়। যাৰ ফলত এক কাৰ্যক্ষম তন্ত্ৰৰ সৃষ্টি হয়। ইয়াকে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বোলা হয়।
এটা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত উৎপাদক, উপভোক্তা আৰু বিয়োজক কেনেকৈ জড়িত সেইবিষয়ে তলত বহলাই আলোচনা কৰা হ'ল 一
ৰসাল বৰ্ষাৰণ্যৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পিছফালৰ নম্ৰ পুখুৰীলৈকে প্ৰতিটো পৰিৱেশতন্ত্ৰই তিনিটা গোটৰ জীৱৰ মাজত জটিল আন্তঃক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা লাভৱান হয়। উৎপাদক, উপভোক্তা আৰু বিয়োজক। তেওঁলোকৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকাসমূহ অন্বেষণ কৰোঁ আহক ー
(ক) উৎপাদকঃ- এই অটোট্ৰফ (অৰ্থাৎ "আত্ম-খাদ্য") যিকোনো পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ ভেটি। ইহঁতে সূৰ্যৰ পোহৰৰ পৰা ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ শক্তি ধৰি অজৈৱ যৌগসমূহৰ পৰা জৈৱিক পদাৰ্থ সৃষ্টি কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে- উদ্ভিদ, শেলাই, কিছুমান বেক্টেৰিয়া, কিছুমান প্ৰ’ট’জ’ৱা।
অৱদানঃ- সূৰ্যৰ পোহৰ বা ৰাসায়নিক পদাৰ্থক খাদ্যলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি উৎপাদকসকলে আন সকলো পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ সদস্যৰ বাবে প্ৰাথমিক শক্তিৰ উৎস হিচাপে কাম কৰে।
(খ) উপভোক্তাঃ- উৎপাদকসকলৰ দৰে এই হেটেৰ'ট্ৰফসমূহে (অৰ্থাৎ "অন্য-খাদ্য") নিজৰ খাদ্য সংশ্লেষণ কৰিব নোৱাৰে। শক্তিৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ বাবে তেওঁলোকে উৎপাদক বা অন্যান্য গ্ৰাহকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
প্ৰকাৰসমূহ হ'ল -
তৃণভোজীঃ- প্ৰধানকৈ উদ্ভিদ (যেনে, হৰিণ, শহাপহু) খায়।
মাংসভোজীঃ- আন প্ৰাণী (যেনে, সিংহ, ঈগল) খাব লাগে।
সৰ্বভোজীঃ- উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণী উভয়কে খায় (যেনে মানুহ, কাউৰী)।
অৱদানঃ- গ্ৰাহকে খাদ্য শৃংখলৰ জৰিয়তে শক্তি স্থানান্তৰিত কৰে। ইয়াক উৎপাদকৰ পৰা উচ্চ স্তৰলৈ লৈ যায়। প্ৰতিটো স্থানান্তৰত শক্তিৰ ক্ষতিৰ বাবে প্ৰতিটো স্তৰে কম শক্তি পায়।
(গ) বিয়োজকঃ- এই গুৰুত্বপূৰ্ণ খেলুৱৈসকলে মৃত জীৱ আৰু জৈৱিক আৱৰ্জনাক পুষ্টি আৰু খনিজ পদাৰ্থৰ দৰে সৰল যৌগলৈ ভাঙি পেলায়।
যেনে- বেক্টেৰিয়া, ভেঁকুৰ, কৃমি, মিলিপেড।
অৱদানঃ- পচনকাৰী দ্ৰব্যসমূহে পুষ্টিকৰ পদাৰ্থসমূহ পুনৰ মাটি আৰু পানীলৈ মুক্ত কৰে। যাৰ ফলত উৎপাদকসকলে ইয়াক গ্ৰহণ কৰিবলৈ আৰু নতুনকৈ চক্ৰটো আৰম্ভ কৰিবলৈ উপলব্ধ কৰে। আৱৰ্জনা ভাঙি পৰিবেশ পৰিষ্কাৰ কৰাত সহায় কৰে।
৩) পৰিস্থিতি বিজ্ঞান আৰু পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ মাজৰ পাৰ্থক্য় লিখা।
উত্তৰঃ- পৰিস্থিতি বিজ্ঞান আৰু পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ মাজৰ পাৰ্থক্য় তলত উল্লেখ কৰা হ'ল -
পৰিস্থিতি বিজ্ঞান হৈছে জীৱবিজ্ঞানৰ এটা ভাগ বা শৈক্ষিক বিষয়। এই বিষয়টোত বিভিন্ন জীৱবোৰৰ ইটোৰ লগত সিটোৰ সম্পৰ্ক আৰু পৰিৱেশৰ সৈতে জীৱবোৰৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে অধ্য়য়ন কৰা হয়। আনহাতে, পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে এটা সাংগাঠনিক একক, ই হৈছে পৰিস্থিতিবিজ্ঞানৰ মূল একক, য'ত কোনো নিৰ্দিষ্ট ঠাইৰ জীৱসমূহে সিহঁতৰ চাৰিওফালৰ ভৌতিক কাৰকবোৰৰ সৈতে বিভিন্ন ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়া সংঘটিত কৰে।
৪) সংজ্ঞাগত পাৰ্থক্য়ৰ উপৰিও পৰিস্থিতিবিজ্ঞান আৰু পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ মাজৰ আন পাৰ্থক্য়সমূহ কি কি?
উত্তৰঃ- সংজ্ঞাগত পাৰ্থক্য়ৰ উপৰিও পৰিস্থিতিবিজ্ঞান আৰু পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ মাজৰ আন পাৰ্থক্য়সমূহ হৈছে 一
(ক) পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ পৰিসৰ অতি বহল। আনহাতে, পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ পৰিসৰ ঠেক। ই পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ অন্তৰ্গত এটি বিষয়হে মাত্ৰ।
(খ) পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ আলোচ্য় বিষয়সমূহ বিভিন্ন সাংগঠনিক স্তৰত আলোচনা কৰা হয়। যেনে 一 জীৱব্য়ক্তিস্তৰ, আবাদীস্তৰ, জীৱসম্প্ৰদায় স্তৰ ইত্য়াদি। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ এনে এটি সাংগঠনিক স্তৰহে মাত্ৰ।
(গ) পৰিস্থিতি বিজ্ঞান পৰিৱেশত সংঘটিত সকলোবোৰ ঘটনা-পৰিঘটনাৰ বিষয়েই আলোচনা বা অধ্য়য়ন কৰা এটি শৈক্ষিক বিষয়। আনহাতে, পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে কোনো নিৰ্দিষ্ট ঠাইত জীৱ আৰু জড় উপাদানৰ মাজত সংঘটিত ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা গঠিত হোৱা এটা তন্ত্ৰ। ই এটা কাৰ্যকৰী একক।
(ঘ) পৰিস্থিতি বিজ্ঞান এটা বহুবিভাগীয় বিষয়। আনহাতে, এই বহুবিভাগীয় বিষয়টোৰ এটা অংশহে হৈছে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(ঙ) আলোচ্য় বিষয়ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি পৰিস্থিতি বিজ্ঞানক আবাদী পৰিস্থিতি বিজ্ঞান, জীৱ সম্প্ৰদায় পৰিস্থিতি বিজ্ঞান, পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ পৰিস্থিতি বিজ্ঞান আদি ভাগত ভাগ কৰা হয়। আনহাতে, উৎপত্তিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰসমূহক প্ৰাকৃতিক পৰিস্থিতিকেন্দ্ৰ আৰু মানৱসৃষ্ট পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ এই দুটা বহল ভাগত ভাগ কৰা হয়। নদ-নদী, সাগৰ-মহাসাগৰ, হ্ৰদ, পৰ্বত-পাহাৰ, বনাঞ্চল আদিবোৰ প্ৰাকৃতিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উদাহৰণ। আনহাতে; খেতি-পথাৰ, নগৰ-চহৰ, মানুহে সজা পুখুৰী আদিবোৰ হৈছে মানৱসৃষ্ট পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উদাহৰণ।
৫) পৰিস্থিতি বিজ্ঞানক কি কি ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি?
উত্তৰঃ- পৰিস্থিতি বিজ্ঞানক আবাদী পৰিস্থিতি বিজ্ঞান, জীৱ সম্প্ৰদায় পৰিস্থিতি বিজ্ঞান, পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ পৰিস্থিতি বিজ্ঞান আদি ভাগত ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি।
৬) প্ৰাকৃতিক আৰু মানৱসৃষ্ট পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ কেইটামান উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ- প্ৰাকৃতিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উদাহৰণসমূহ হ'ল; নদ-নদী, সাগৰ-মহাসাগৰ, হ্ৰদ, পৰ্বত-পাহাৰ, বনাঞ্চল আদি।
মানৱসৃষ্ট পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উদাহৰণসমূহ হ'ল; খেতি-পথাৰ, নগৰ-চহৰ, মানুহে সজা পুখুৰী আদি।
৭) পৌষ্টিক স্তৰ কি? পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত শক্তিৰ কেনেদৰে প্ৰৱাহ হয় বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ- শক্তি ভঁৰাল হিচাপে বিভিন্ন স্তৰৰ উপভোক্তাক পৌষ্টিক স্তৰ বোলা হয়।
পৰিৱেশ তন্ত্ৰত শক্তিৰ প্ৰবাহ এটা একমুখী পথ, সূৰ্য্যৰ পৰা আৰম্ভ কৰি তাপৰ সৈতে শেষ হয়। ইয়াত ই কেনেকৈ কাম কৰে।
(ক) শক্তিৰ উৎস হিচাপে সূৰ্য্যঃ- প্ৰায় সকলো পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ শক্তিৰ চূড়ান্ত উৎস হৈছে সূৰ্য্য। সূৰ্যৰ পোহৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰত প্ৰৱেশ কৰে আৰু উদ্ভিদ আৰু শেলাইৰ দৰে উৎপাদকসকলে সালোক সংশ্লেষণৰ জৰিয়তে ধৰি ৰাখে। সালোক সংশ্লেষণত সূৰ্যৰ পোহৰ, পানী আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইডৰ সহায়ত শক্তি জমা কৰা জৈৱিক অণু (গ্লুক’জ) সৃষ্টি কৰে।
(খ) তৃণভোজী প্ৰাণীলৈ উৎপাদকঃ- গৰু আৰু হৰিণৰ দৰে তৃণভোজী প্ৰাণীয়ে উৎপাদকক গ্ৰহণ কৰি জমা শক্তি লাভ কৰে। এই শক্তি ইহঁতে নিজৰ বৃদ্ধি, প্ৰজনন আৰু গতিবিধিৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰে। কিন্তু উৎপাদকসকলে ধৰা পৰা শক্তিৰ প্ৰায় ১০% হে তৃণভোজী প্ৰাণীলৈ স্থানান্তৰিত হয়। বাকীখিনি শ্বাস-প্ৰশ্বাস আৰু অন্যান্য প্ৰক্ৰিয়াৰ সময়ত তাপ হিচাপে হেৰাই যায়।
(গ) তৃণভোজীৰ পৰা মাংসভোজীলৈকেঃ- মাংসভোজী, সিংহ আৰু উইচ্ছুৰ দৰে, তাৰ পিছত তৃণভোজী প্ৰাণীবোৰক খায়। তৃণভোজী প্ৰাণীৰ শৰীৰত জমা হৈ থকা শক্তিক ইহঁতে ধৰি ৰাখে। আকৌ, মাত্ৰ প্ৰায় ১০% শক্তিহে পৰৱৰ্তী স্তৰলৈ স্থানান্তৰিত হয়, বাকীখিনি তাপ হিচাপে হেৰাই যায়।
(ঘ) বিয়োজক আৰু পুষ্টিকৰ চক্ৰঃ- বেক্টেৰিয়া আৰু ভেঁকুৰৰ দৰে পচনকাৰীয়ে মৃত জীৱ আৰু আৱৰ্জনা ভাঙি পেলায়। ইহঁতে পুষ্টিকৰ পদাৰ্থসমূহ পুনৰ পৰিৱেশলৈ মুক্ত কৰে। যাৰ ফলত উৎপাদকসকলে ইয়াক গ্ৰহণ কৰিবলৈ আৰু পুনৰ চক্ৰটো আৰম্ভ কৰিবলৈ উপলব্ধ কৰে।
(ঙ) শক্তি প্ৰবাহৰ আৰ্হিঃ- পৰিৱেশ তন্ত্ৰত শক্তিৰ প্ৰবাহক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিবলৈ পৰিৱেশবিদসকলে দুটা মূল আৰ্হি ব্যৱহাৰ কৰে 一
খাদ্য শৃংখলঃ- এইবোৰ সৰলীকৃত, ৰৈখিক পথ যিয়ে এটা জীৱৰ পৰা আন এটা জীৱলৈ শক্তিৰ স্থানান্তৰ দেখুৱাইছে।
খাদ্যৰ জালঃ- এইবোৰ অধিক জটিল, আন্তঃসংযোগী নেটৱৰ্ক যিয়ে পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ বহুতো ভিন্ন জীৱৰ মাজত খাদ্যৰ সম্পৰ্ক দেখুৱায়।
(চ) শক্তিৰ প্ৰবাহৰ গুৰুত্বঃ- পৃথিৱীৰ সকলো জীৱৰ বাবে শক্তিৰ প্ৰবাহ অপৰিহাৰ্য। ই জীৱৰ বৃদ্ধি, বংশবৃদ্ধি আৰু জীয়াই থাকিবলৈ প্ৰয়োজনীয় শক্তি প্ৰদান কৰে। শক্তিৰ প্ৰবাহত যিকোনো বিঘিনি ঘটিলে সমগ্ৰ পৰিৱেশ তন্ত্ৰত প্ৰভাব পৰিব পাৰে, যাৰ ফলত সমগ্ৰ জনসংখ্যাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰিব পাৰে।
৮) পৰিস্থিতিক অনুক্ৰমণৰ কাৰণ কি? অনুক্ৰমণৰ পদ্ধতিসমূহ চমুকৈ লিখা। ইয়াৰ তাৎপৰ্য লিখা।
উত্তৰঃ- অনুক্ৰমণৰ পদ্ধতিসমূহৰ বিষয়ে তলত বহলাই আলোচনা কৰা হ'ল 一
(ক) উন্মুক্তকৰণ বা নুডেশ্বনঃ- জীৱন নথকা খালী স্থানবোৰৰ বিকাশ সাধন। এই বিকাশ সাধন ক্ৰিয়া ভূ-প্ৰাকৃতিক ( যেনে ー গৰাখহনীয়া, ভূমিস্খলন, আগ্নেয়গিৰিৰ উদগীৰণ ইত্য়াদি) নাইবা জলবায়ু সম্পৰ্কীয় ( যেনে ー ধুমুহা, জুই, বানপানী ) নাইবা জৈৱিক ( যেনে ー মানুহৰ কাৰ্যকলাপ ) কাৰকৰ দ্বাৰা সংঘটিত হয়।
(খ) অনুপ্ৰৱেশ বা ইনভেছনঃ- খালী ঠাইত প্ৰজাতিৰ স্থাপন। অনুপ্ৰৱেশ তিনিটা পদ্ধতিৰে হয়। যেনে ー প্ৰবজন - বায়ু, পানী আদিৰ দ্বাৰা উদ্ভিদৰ গুটি নাইবা ৰেণুৰ স্থাপন; ইক'ছিছ - পৰিৱেশৰ লগত প্ৰজাতিবোৰৰ সমযোজন আৰু এগ্ৰিগেশ্বন - প্ৰজননৰ দ্বাৰা প্ৰজাতিৰ সংখ্য়া বৃদ্ধিকৰণ।
(গ) প্ৰতিযোগিতাঃ- প্ৰজাতিৰ সংখ্য়া বঢ়াৰ লগে লগে খাদ্য় আৰু বাসস্থানৰ বাবে উদ্ভৱ হোৱা আন্তঃ আৰু আন্তঃপ্ৰজাতি সংগ্ৰাম আৰু ইয়াৰ ফলত প্ৰজাতিসমূহৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা আন্তঃক্ৰিয়া।
(ঘ) বিক্ৰিয়াঃ- জীৱিত জীৱবোৰৰ প্ৰভাৱৰ ফলত হোৱা পাৰিপাৰ্শ্বিকতাৰ পৰিৱৰ্তন। এই পৰিৱৰ্তনৰ ফলত এটা জৈৱিক সম্প্ৰদায়ক আন এটা জৈৱিক সম্প্ৰদায়ে অপসাৰিত কৰে।
(ঙ) স্থায়ীকৰণঃ- কোনো স্থানৰ অনুক্ৰমত জীৱ অপসাৰিত হৈ এসময়ত চৰম অৱস্থা পায়। এই পৰ্যায়ত জীৱবোৰ বহুদিন থাকি যায় আৰু ইহঁতে পাৰিপাৰ্শ্বিকতাৰ লগত ভাৰসাম্য় ৰাখি চলে। এই স্তৰৰ জৈৱিক সম্প্ৰদায়সমূহক চৰম সম্প্ৰদায় বোলা হয়।
১০) পাৰ্থক্য় লিখা
(ক) খাদ্য় শৃংখল আৰু খাদ্য় জাল
উত্তৰঃ- খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জালৰ মাজৰ মূল পাৰ্থক্যটো হ’ল ইহঁতৰ জটিলতা আৰু আন্তঃসংযোগ। খাদ্য় শৃংখল আৰু খাদ্য় জালৰ মাজত থকা পাৰ্থক্য়সমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ'ল 一
(১) খাদ্য় শৃংখল হৈছে এটা পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ জৰিয়তে শক্তিৰ স্থানান্তৰক চিত্ৰিত কৰা এটা সৰলীকৃত আৰ্হি। আনহাতে, খাদ্য় জাল হৈছে এটা পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ অসংখ্য জীৱৰ মাজৰ জটিল সংযোগক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।
(২) খাদ্য় শৃংখলৰ প্ৰতিটো জীৱই শৃংখলটোৰ আন কেইটামান জীৱৰ সৈতেহে ক্ৰিয়া কৰে। যেনে, ঘাঁহ জেব্ৰাই খায়, জেব্ৰা সিংহই খায়। আনহাতে, খাদ্য় জালত এটা জীৱ আন কেইবাটাও জীৱৰ বাবে খাদ্য হ’ব পাৰে, আৰু এটা শিকাৰুৰ একাধিক চিকাৰৰ বিকল্প থাকিব পাৰে। ইয়াৰ ফলত পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়াশীল খাদ্য শৃংখলৰ জাল সৃষ্টি হয়।
(৩) খাদ্য় শৃংখলত জীৱবোৰক ইহঁতৰ অৱস্থানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি "ট্ৰফিক স্তৰ"ত ভাগ কৰা হয়। উৎপাদক (উদ্ভিদ) ভিত্তিত থাকে, তাৰ পিছত তৃণভোজী, তাৰ পিছত মাংসভোজী আৰু শেষত ওপৰত শিখৰ শিকাৰু থাকে। আনহাতে, ট্ৰফিক স্তৰৰ মাজৰ সীমা অস্পষ্ট। এটা জীৱই একাধিক স্তৰ দখল কৰিব পাৰে, উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণী উভয়কে খাব পাৰে বা বিভিন্ন শিকাৰুৰ চিকাৰ হ’ব পাৰে।
(খ) প্ৰাথমিক অনুক্ৰমণ আৰু গৌণ অনুক্ৰমণ
উত্তৰঃ- প্ৰাথমিক অনুক্ৰমণ আৰু গৌণ অনুক্ৰমণৰ মাজৰ পাৰ্থক্য়সমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ'ল 一
(১) প্ৰাথমিক অনুক্ৰমণত আগতে কোনো জৈৱিক সম্প্ৰদায় নথকা স্থান আৰম্ভ হয়। আনহাতে, গৌণ অনুক্ৰমণত আগতে জৈৱিক সম্প্ৰদায় থকা স্থানত আৰম্ভ হয়।
(২) প্ৰাথমিক অনুক্ৰমণত প্ৰথম জীৱ হৈছে লাইকেন। আনহাতে, গৌণ অনুক্ৰমণত প্ৰথম জীৱ হৈছে ঘাঁহ, লতা বা জোপোহাবোৰ।
(৩) প্ৰাথমিক অনুক্ৰমণত বেছি সময়ৰ প্ৰয়োজন চৰম সম্প্ৰদায়ত উপনীত হ'বলৈ প্ৰায় এহাজাৰ বছৰ সময় লাগে। আনহাতে, গৌণ অনুক্ৰমণত চৰম সম্প্ৰদায়ত উপনীত বৈ হাবিলৈ ৰূপান্তৰিত হ'বলৈ দুশ বছৰ সময় লাগে।
(৪) প্ৰাথমিক অনুক্ৰমণ বালিস্তূপ, আগ্নেয় শিল, আগ্নেয়গিৰিৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা দ্বীপত আৰম্ভ হয়। আনহাতে, গৌণ অনুক্ৰমণ জৈৱিক সম্প্ৰদায় থকা কোনো স্থান জুই, বানপানী, ভূমিকম্প আদিৰ দ্বাৰা সম্পূৰ্ণৰূপে ধ্বংস হয়।
Answered by 一 Sri Mampi Kakati
DABP007463
**********
