ব্য়ক্তি আৰু সমাজ
অনুশীলনী
১) ব্য়ক্তি আৰু সমাজৰ সম্পৰ্ক আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- মানুহ হৈছে সমাজ প্ৰিয় প্ৰাণী। সমাজ ব্য়ক্তিৰ বাবে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান। গ্ৰীক দাৰ্শনিক এৰিষ্ট'টলৰ বিখ্য়াত গ্ৰন্থ 'Politics' প্ৰকাশ হোৱাৰ পিছৰে পৰা মানুহ সামাজিক জীৱ ধাৰণাৰ সৃষ্টি হয়। সমাজ অবিহনে মানুহৰ অস্তিত্ব অসম্ভৱ। ব্যক্তি আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্পৰ্ক এক জটিল আৰু বহুমুখী সম্পৰ্ক যিটোৰ ওপৰত দাৰ্শনিক আৰু সমাজ বিজ্ঞানীসকলে যুগ যুগ ধৰি বিতৰ্ক কৰি আহিছে। এই সম্পৰ্কৰ ওপৰত ভিন্ন দৃষ্টিভংগী আছে যদিও কিছুমান মূল বিষয়বস্তুও আছে।
(ক) আন্তঃনিৰ্ভৰশীলতাঃ- ব্যক্তি আৰু সমাজ আন্তঃনিৰ্ভৰশীল। অৰ্থাৎ, জীয়াই থকা আৰু মংগলৰ বাবে ইজনে সিজনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। ব্যক্তিক সমাজৰ দ্বাৰা গঢ় দিয়া হয়, আৰু ব্যক্তিৰ কৰ্মৰ দ্বাৰা সমাজ গঢ় দিয়া হয়।
(খ) সামাজিকৰণঃ- ব্যক্তিক শিক্ষণ আৰু বিকাশৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে সমাজত সামাজিকৰণ কৰা হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াই ব্যক্তিক সমাজৰ সদস্য হিচাপে কাম কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় দক্ষতা আৰু জ্ঞান আহৰণ কৰাত সহায় কৰে।
(গ) সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণঃ- সমাজে ব্যক্তিৰ ওপৰত সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰয়োগ কৰি ব্যক্তিসকলে নিজৰ নীতি-নিয়ম আৰু আশাৰ অনুকূলতা নিশ্চিত কৰে। সামাজিক হেঁচা আদি অনানুষ্ঠানিক উপায়েৰে বা আইন-শাস্তিৰ দৰে আনুষ্ঠানিক উপায়েৰে এই কাম কৰিব পাৰি।
(ঘ) সামাজিক পৰিৱৰ্তনঃ- ব্যক্তিয়েও সামাজিক পৰিৱৰ্তনত ভূমিকা ল’ব পাৰে। সক্ৰিয়তা, প্ৰতিবাদ, আৰু অন্যান্য ধৰণৰ সামূহিক কাৰ্য্যৰ জৰিয়তে এই কাম কৰিব পাৰি।
ব্যক্তি আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্পৰ্ক এক গতিশীল সম্পৰ্ক আছে। যিটো অহৰহ পৰিৱৰ্তণ হৈ থাকে। সমাজৰ বিকাশৰ লগে লগে ব্যক্তি আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্পৰ্কও বিকশিত হয়। অৰ্থাৎ, ব্যক্তি আৰু সমাজৰ ইজনে সিজনৰ লগত কেনে সম্পৰ্ক আছে সেই প্ৰশ্নৰ একক উত্তৰ নাই। ব্যক্তি, সমাজ আৰু ঐতিহাসিক প্ৰেক্ষাপটৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এই সম্পৰ্কৰ নিৰ্দিষ্ট প্ৰকৃতি ভিন্ন হ’ব।
ব্যক্তি আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ কিছুমান ভিন্ন দৃষ্টিভংগী আগবঢ়োৱা হ’ল -
(ক) ব্যক্তিবাদঃ- ব্যক্তিবাদে ব্যক্তিৰ গুৰুত্ব আৰু তেওঁলোকৰ স্বায়ত্তশাসন আৰু আত্মনিয়ন্ত্ৰণৰ অধিকাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। ব্যক্তিবাদীসকলে বিশ্বাস কৰে যে ব্যক্তিসকলে নিজৰ বাছনি কৰিবলৈ আৰু নিজৰ লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ স্বাধীন হ’ব লাগে, যদিও ইয়াৰ অৰ্থ সমাজৰ নীতি-নিয়মৰ বিৰুদ্ধে যোৱা।
(খ) সামূহিকতাবাদঃ-সামূহিকতাবাদে সমাজৰ গুৰুত্ব আৰু সমাজৰ প্ৰতি ব্যক্তিৰ দায়িত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। সামূহিকতাবাদীসকলৰ মতে ব্যক্তিসকলে নিজৰ প্ৰয়োজন আৰু স্বাৰ্থক গোটৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ অধীনত ৰাখিব লাগে।
২) সামাজিকীকৰণ কি? ইয়াৰ স্তৰসমূহ কি কি? সামাজিকীকৰণৰ গুৰুত্বৰ বিষয়ে লিখা?
উত্তৰঃ- মানুহ সামাজিক প্ৰাণী। সামাজিক প্ৰাণী হিচাপে মানুহে সমাজ পাতি বসবাস কৰাটো সহজাত প্ৰবৃত্তি। সমাজিকীকৰণ হৈছে সমাজৰ নীতি-নিয়ম আৰু আশা-আকাংক্ষাৰ লগত খাপ খুৱাবলৈ শিকা এক আজীৱন প্ৰক্ৰিয়া। ই শিশু অৱস্থাৰ পৰা আৰম্ভ হয় আৰু গোটেই জীৱন চলি থাকে। কাৰণ ব্যক্তিয়ে আনৰ সৈতে উপযুক্তভাৱে যোগাযোগ কৰিবলৈ শিকে। মানৱ বিকাশৰ বাবে সামাজিকীকৰণ অতি প্ৰয়োজনীয়। কিয়নো ই ব্যক্তিক আত্মবোধ গঢ়ি তোলাত সহায় কৰে। ফলপ্ৰসূভাৱে যোগাযোগ কৰিবলৈ শিকে আৰু আনৰ সৈতে সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলে।
সামাজিকীকৰণৰ কিছুমান মূল দিশ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল-
(ক) নীতি-নিয়ম আৰু মূল্যবোধৰ আভ্যন্তৰীণকৰণঃ- সমাজীকৰণৰ লগত সমাজৰ নিয়ম আৰু আশা-আকাংক্ষা শিকিব লাগে। ইয়াৰ ভিতৰত বিভিন্ন পৰিস্থিতিত কেনেকৈ উপযুক্ত আচৰণ কৰিব লাগে সেই বিষয়ে শিকিব পৰাৰ লগতে সমাজৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ মূল্যবোধ শিকিব পাৰি।
(খ) সামাজিকৰণৰ কাৰকঃ- সামাজিকৰণৰ প্ৰক্ৰিয়াত ভূমিকা গ্ৰহণ কৰা ব্যক্তি আৰু সমাজ সামাজিকৰণৰ বিভিন্ন কাৰক। ইয়াৰ ভিতৰত পৰিয়াল, বিদ্যালয়, সমনীয়া গোট, সংবাদ মাধ্যম, ধৰ্মীয় অনুষ্ঠান আদি।
(গ) সামাজিকৰণৰ পৰ্যায়সমূহঃ- সামাজিকৰণ এক আজীৱন প্ৰক্ৰিয়া। কিন্তু ইয়াক প্ৰায়ে দুটা মূল পৰ্যায়ত বিভক্ত কৰা হয়। প্ৰাথমিক সামাজিকীকৰণ আৰু গৌণ সামাজিকীকৰণ। প্ৰাথমিক সামাজিকীকৰণ শৈশৱত ঘটে। আনহাতে, গৌণ সামাজিকৰণ গোটেই জীৱন সংঘটিত হয়।
সামাজিকৰণ মানৱ বিকাশৰ বাবে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰক্ৰিয়া, কিয়নো ই ব্যক্তিক -
(ক) আত্মবোধ গঢ়ি তোলেঃ- সামাজিকীকৰণে ব্যক্তিক তেওঁলোক কোন আৰু সমাজৰ লগত কেনেকৈ খাপ খাই পাৰে, সেই বিষয়ে জানিবলৈ সহায় কৰে। সুস্থ আত্ম-ধাৰণা গঢ়ি তোলাৰ বাবে ই অতি প্ৰয়োজনীয়।
(খ) ফলপ্ৰসূভাৱে যোগাযোগ কৰিবলৈ শিকাইঃ- সামাজিকৰণে ব্যক্তিক আনৰ সৈতে কেনেকৈ স্পষ্ট, সন্মানজনক আৰু উপযুক্তভাৱে যোগাযোগ কৰিব লাগে সেই বিষয়ে শিকিবলৈ সহায় কৰে। আনৰ লগত সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলাৰ বাবে এইটো অতি প্ৰয়োজনীয়।
(গ) সমাজৰ উৎপাদনশীল সদস্য হ'বলৈ শিকাইঃ- সমাজীকৰণে ব্যক্তিক সমাজত সফল হ’বলৈ প্ৰয়োজনীয় দক্ষতা আৰু জ্ঞান ল'বলৈ সহায় কৰে। ইয়াৰ ভিতৰত আনৰ লগত কেনেকৈ কাম কৰিব লাগে, নিয়ম মানি চলিব লাগে আৰু সমস্যা সমাধান কৰিব লাগে ইত্য়াদি।
সামাজিকীকৰণৰ স্তৰ চাৰিটা। (ক) মৌখিক স্তৰ, (খ) পায়ু স্তৰ,(গ) আদিপাল স্তৰ বা সুপ্তাৱস্থা আৰু (ঘ) কৈশোৰৱস্থা। চাৰিওটা স্তৰৰ বিষয়ে তলত বহলাই আলোচনা কৰা হ'ল -
(ক) মৌখিক স্তৰঃ- সামাজিকীকৰণৰ প্ৰথম স্তৰটোৱেই হ'ল মৌখিক স্তৰ। এইচ এম জনছনে উল্লেখ কৰাৰ মতে শিশুৱে জন্ম হৈয়েই বহুতো সংকটৰ সন্মুখীন হয়। এইবোৰৰ ভিতৰত উশাহ-নিশাহ লোৱা, আহাৰ খোৱা, জাৰ-জহৰ লগত মোকাবিলা কৰা ইত্য়াদিয়েই প্ৰধান। কিন্তু এই সংকটসমূহ সমাধানৰ বাবে শিশুৱে কন্দাৰ বাহিৰে একো কৰিব নোৱাৰে। এই স্তৰত সামাজিকীকৰণৰ প্ৰধান লক্ষ্য় মৌখিক নিৰ্ভৰশীলতাসমূহ অৰ্জন কৰা। য'ত এটি শিশুৱে আকাৰে-প্ৰকাৰে নিজৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ সংকেত দিব পৰাকৈ সমৰ্থৱান হয়। এই স্তৰত শিশু আৰু মাতৃৰ ভূমিকা এক হৈ মিলিত হৈ থাকে।
(খ) পায়ু স্তৰঃ- মৌখিক স্তৰ শেষ হোৱাৰ পাছতেই এবছৰৰ পৰা তৃতীয়টো বছৰলৈকে পায়ু স্তৰ বুলিব পাৰি। এই স্তৰত শিশুৱে মৌখিক স্তৰত সন্মুখীন হোৱা সমস্য়াসমূহ পূৰণৰ দাবী কৰে। নিজৰ আৰু মাকৰ মাজৰ পাৰ্থক্য় বুজিব পৰা হয়। লগতে মাক আৰু পৰিয়ালৰ আন আন সদস্য়ৰ পৰা ভাল ব্য়ৱহাৰ আশা কৰে। শৌচ-প্ৰস্ৰাৱ সম্পৰ্কীয় শিক্ষা দিয়াটো এই স্তৰৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ। শিশুৱে নিজে এই কাৰ্যখিনি যাতে যথাযথভাৱে সম্পন্ন কৰিব পাৰে তাৰ বাবে বিশেষ যত্ন লোৱা হয়। সেইদৰে সমাজৰ প্ৰচলিত নিয়ম অনুসৰি আহাৰ খাবলৈ, বহিবলৈ, কথা ক'বলৈ ইত্য়াদি কাৰ্যবোৰো এই সময়ছোৱাতে শিকোৱা হয়। অৱশ্য়ে, এই স্তৰত শিশুৱে ল'ৰা আৰু ছোৱালীৰ মাজৰ পাৰ্থক্য় ভালদৰে বুজি নাপায়।
(গ) আদিপাল স্তৰ বা সুপ্তাৱস্থাঃ- সামাজিকীকৰণৰ এইটো স্তৰ চাৰি বছৰ বয়সৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ১২\১৩ বছৰ পৰ্যন্ত চলি থাকে। শিশুৱে এইটো স্তৰতে ল'ৰা-ছোৱালী আৰু পুৰুষ-মহিলাৰ ভূমিকাৰ পাৰ্থক্য়ৰ বিষয়ে বুজি উঠে। ১২\১৩ বছৰ বয়সত সাধাৰণ শিশু যৌৱনপ্ৰাপ্ত হয়। পুৰুষসকলৰো শাৰীৰিক গঠনৰ পৰিৱৰ্তন হয়। আনহাতে নাৰীৰ ক্ষেত্ৰতো শাৰীৰিক পৰিৱৰ্তন হোৱাৰ লগতে সচৰাচৰভাৱে পুষ্পৱতী হয়। এই স্তৰতে শিশুৱে পৰিয়ালৰ অন্য়তম সদস্য় হিচাপে নিজকে গণ্য় কৰে। লগতে স্বজনীয় পৰিচয়, কাক কি বুলি সম্বোধন কৰিব লাগে, বয়স তথা পুৰুষ- মহিলাৰ ভিত্তিত মানুহক কেনেকৈ ব্য়ৱহাৰ কৰিব লাগে সেই বিষয়েও কিছুমান নীতি-নিয়ম শিকোৱা হয়। সমাজৰ উপযুক্ত সদস্য় হোৱাৰ পূৰ্ণ প্ৰস্তুতি এই স্তৰটোতেই চলে।
(ঘ) কৈশোৰ অৱস্থাঃ- সামাজিকীকৰণৰ চতুৰ্থ স্তৰটো হৈছে, কৈশোৰ অৱস্থা যিটো শিশুৰ ১২\১৩ বছৰৰ পৰা আৰম্ভ হয়। এই স্তৰৰ উল্লেখযোগ্য় দিশ হ'ল যে ল'ৰা-ছোৱালীয়ে মাাক-দেউতাক বা পৰিয়ালৰ আন আন জ্য়েষ্ঠ সদস্য়ৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা মুক্ত হৈ থাকিব বিচাৰে। অবাধ স্বাধীনতা কামনা কৰাটো এইটো স্তৰৰ বিশেষ বৈশিষ্ট্য়। এই স্তৰতে শাৰীৰিক আৰু মানসিক পৰিৱৰ্তনৰ দ্বাৰা ব্য়ক্তিৰ জীৱনলৈ নতুন চিন্তা-চৰ্চাৰ আগমন হয়। ল'ৰা-ছোৱালীয়ে নিজস্বভাৱে নিজৰ সত্তাক উপলব্ধি কৰিব পাৰে। অধিক আৱেগ পায় আৰু কল্পনাপ্ৰৱণ হৈ পৰাটো এইটো স্তৰৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ।
৩) সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ ভাগসমূহ কি কি? সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ অভিকৰ্তাসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- মানৱ সমাাজ সুস্থ ৰূপত পৰিচালিত হ'বলৈ আটাইতকৈ প্ৰয়োজনীয় ব্য়ৱস্থাটোৱেই হ'ল সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ। এই নিয়ন্ত্ৰণৰ অবিহনে শৃংখলাবদ্ধ এখন সমাজ গঠন কৰাটো অসম্ভৱ। কিয়নো এখন সমাজ সুস্থ ৰূপে পৰিচালিত হ'বলৈ ইয়াৰ সদস্য়সকলে নিৰ্দিষ্ট কিছুমান ৰীতি-নীতি মানি চলাৰ লগতে সময় বিশেষে নিজৰ স্বাৰ্থ ত্য়াগ কৰি সমাজৰ স্বাৰ্থৰ হকে কিছুমান কাম কৰাৰ পৰা নিজকে বিৰত ৰাখিব লগা হয়, আৰু এই ৰীতি-নীতি তথা ব্য়ক্তিৰ কামৰ ওপৰত বাধা আৰোপ কৰা ব্য়ৱস্থাটোৱেই হ'ল সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ।
সমাজ নিয়ন্ত্ৰণ হ’ল এনে এক প্ৰক্ৰিয়া যাৰ দ্বাৰা সমাজে নিজৰ সদস্যসকলৰ আচৰণক প্ৰভাৱিত কৰে আৰু নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ই এক বহল শব্দ যিয়ে আনুষ্ঠানিক আৰু অনানুষ্ঠানিক উভয় ধৰণৰ বিভিন্ন ব্যৱস্থাক সামৰি লৈছে। আনুষ্ঠানিক সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণে সামাজিক নীতি-নিয়মৰ সৈতে সামঞ্জস্যতা বলবৎ কৰিবলৈ আইন, নিয়ম আৰু নিষেধাজ্ঞাৰ ব্যৱহাৰক বুজায়। আনহাতে অনানুষ্ঠানিক সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ একে লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ সামাজিক চাপ, সামাজিকৰণ আৰু আভ্যন্তৰীণ নীতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে সমাজে যিবোৰ উপায় বা মাধ্য়ম ব্য়ৱহাৰ কৰে সেইবোৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইয়াক দুটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছে। (১) ঔপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু (২) অনৌপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণ। অন্য়হাতে সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ উক্ত ভাগ দুটাৰ উপৰি কোনো কোনো সমাজতত্ত্ববিদে ইয়াৰ আন দুটা ভাগৰ কথা উল্লেখ কৰিছে। সেয়া হৈছে - (১) প্ৰত্য়ক্ষ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু (২) পৰোক্ষ নিয়ন্ত্ৰণ। তলত সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ভাগ সমূহৰ বিষয়ে বহলাই আলোচনা কৰা হ'ল -
(১) ঔপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণঃ- সাধাৰণ অৰ্থত আনুষ্ঠানিকভাৱে কৰা নিয়ন্ত্ৰণ ব্য়ৱস্থাকে ঔপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণ বুলি কোৱা হয়। আমাৰ সমাজত এনে কিছুমান সংগঠন আৰু সংস্থা আছে, যিবোৰে নিৰ্দিষ্ট কিছুমান ৰীতি-নীতিৰে সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ চলায়। উদাহৰণস্বৰূপে, চৰকাৰী আইন বিধি, শিক্ষানুষ্ঠান, ধৰ্মানুষ্ঠান ইত্য়াদি। এই সংগঠন বা সংস্থাসমূহে যিবোৰ নীতি-নিয়মেৰে নিয়ন্ত্ৰণ চলাই সেইবোৰ লিখিত ৰূপত থাকে। গতিকে এনে নিসন্ত্ৰণ প্ৰায়ে সফল হোৱা দেখা যায়। ঔপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণৰ কিছুমান চৰিত্ৰ দেখা যায়। সেইবোৰ হ'ল -
(ক)ঔপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণৰ নিয়মবোৰ বিধিগতভাৱে ৰচনা আৰু কাৰ্যকৰী কৰা হয়।
(খ) সাংবিধানিক বা বিধিগতভাৱে প্ৰণয়ন কৰা হয় বাবে এইবোৰ উলংঘা কৰিলে উলংঘাকাৰীক শাস্তি দিয়া হয়।
(গ) এই নিয়মবোৰ কোন ক্ষেত্ৰত কেনেকৈ প্ৰয়োগ কৰা হ'ব সেই বিষয়ে স্পষ্টকৈ উল্লেখ থাকে।
(ঘ) সকলো ক্ষেত্ৰতে এই নিয়মবোৰ লিখিত ৰূপত থকা দেখা যায়। সেইদৰে প্ৰয়োজন অনুসৰি ইয়াক সংশোধন কৰাৰ ব্য়ৱস্থাও থাকে।
(২) অনৌপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণঃ- প্ৰত্য়েক সমাজতে পৰম্পৰাগতভাৱে কিছুমান প্ৰথা, নীতি - নিয়ম, পৰম্পৰা, লোকৰীতি, লোকাচাৰ, ধৰ্ম, নৈতিকতা, ৰাজহুৱা মতামত আদি প্ৰচলিত হৈ থাকে। আনুষ্ঠানিক আইন - কানুন বা নীতি - নিয়মসমূহৰ দৰে এইবিলাকেও সমাজিক নিয়ন্ত্ৰণত অৰিহণা যোগায়। এনেদৰে পৰম্পৰাগতভাৱে চলি অহা প্ৰথা, লোকাচাৰ, লোকৰীতি আদিৰ যোগেদি যি নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয় তাকে অনৌপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণ হিচাপে অভিহিত কৰা হয়। অনৌপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণৰ নিয়মবোৰ পালনৰ ক্ষেত্ৰত কোনো বিধিগত বা আনুষ্ঠানিক নিয়ম পালন কৰা নহয়। অনৌপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণৰ বিধিবোৰ কোনো লিখিত ৰূপত নাথাকে। কিন্তু কাৰ্য ক্ষেত্ৰত বা ব্য়ৱহাৰিক ক্ষেত্ৰত এইবোৰৰ অস্তিত্ব আন আন লিখিত বিধিসমূহতকৈ বেছিকৈ অনুভৱ কৰা হয়। অনৌপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণ ভংগ কৰিলে শাস্তি বিধাৰ কোনো ব্য়ৱস্থা নাই বা সমাজৰ সদস্যসকলক এই নিয়ন্ত্ৰণৰ প্ৰতি মান্য়তা প্ৰকাশৰ বাবে শাৰীৰিক শক্তি প্ৰয়োগ কৰিব নোৱাৰে।
(৩) প্ৰত্য়েক্ষ নিয়ন্ত্ৰণঃ- সামাজিক সমূহ বিশেষকৈ প্ৰাথমিক সমূহে নিজৰ সদস্য়সকলক প্ৰত্য়ক্ষ আৰু পোনপটীয়াভাৱে যি নিয়ন্ত্ৰণ চলায়, তাকে প্ৰত্য়েক্ষ নিয়ন্ত্ৰণ বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, পৰিয়ালৰ কোনো সদস্য়, বিদ্য়ালয়ৰ কোনো ছাত্ৰ, সমুদায়ৰ কোনো সদস্য়ই যদি পৰিয়াল, বিদ্য়ালয় বা সমুদায়ৰ নীতি বিৰুদ্ধে কোনো কাম কৰে তেন্তে তেওঁৰ ওপৰত প্ৰত্য়েক্ষভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ আৰোপ কৰা হয়। গতিকে এই ধৰণৰ নিয়ন্ত্ৰণ পদ্ধতিকে প্ৰত্য়েক্ষ নিয়ন্ত্ৰণ বোলা হয়। কিন্তু উল্লেখনীয় যে, প্ৰত্য়েক্ষ নিয়ন্ত্ৰণৰ নিজস্ব কোনো নীতি - নিয়ম নাই। এইক্ষেত্ৰত ই ঔপচাৰিক বা অনৌপচাৰিক নিয়ন্ত্ৰণৰ যিকোনো নীতি গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
(ঘ) পৰোক্ষ নিয়ন্ত্ৰণঃ- পৰোক্ষ নিয়ন্ত্ৰণ মানে প্ৰত্যক্ষভাৱে আদেশ নিদিয়াকৈ বা বল প্ৰয়োগ নকৰাকৈ কাৰোবাক প্ৰভাৱিত কৰা। যেন জাহাজ এখনৰ চকা ধৰাৰ পৰিৱৰ্তে পালবোৰ সামঞ্জস্য কৰি ষ্টিয়াৰিং কৰা। এজন অভিভাৱকে নিয়ম নিৰ্ধাৰণ কৰি সেই সীমাৰ ভিতৰতে নিজৰ সন্তানক বাছনি কৰিবলৈ দিয়াৰ কথা ভাবিব, বা কোনো কোম্পানীয়ে কৰ্মচাৰীৰ আচৰণক পথ প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ নিজৰ সংস্কৃতি গঢ় দিয়া, আনকি চৰকাৰৰ সিদ্ধান্তক প্ৰভাৱিত কৰিবলৈ অৰ্থনৈতিক হেঁচা প্ৰয়োগ কৰাৰ কথাও ভাবিব। ই এটা অধিক সূক্ষ্ম পদ্ধতি। যিয়ে কাৰণ আৰু প্ৰভাৱ বুজি পোৱা আৰু নীতি-নিয়ম ব্যৱহাৰ কৰি বস্তুবোৰক আকাংক্ষিত দিশলৈ ঠেলি দিয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
৪) জনজাতীয় সমাজ বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- জনজাতীয় সমাজ হৈছে সাধাৰণতে ভাগ-বতৰা কৰা ভাষা, সংস্কৃতি আৰু বংশৰ দ্বাৰা সংজ্ঞায়িত এক ঘনিষ্ঠ সম্প্ৰদায়। য'ত নেতাসকল প্ৰায়ে বংশগত বা ভিতৰৰ পৰা নিৰ্বাচিত হয় আৰু তেওঁলোকৰ জীৱনশৈলী প্ৰায়ে কৃষি বা চিকাৰ আৰু গোট খোৱাৰ আশে-পাশে ঘূৰি থাকে। জনজাতীয় সমাজত একেবাৰে সৰল প্ৰকৃতিৰ শ্ৰমবিভাজন প্ৰত্য়েক্ষ কৰা যায় - য'ত লিংগ আৰু বয়সৰ ভিত্তিত শ্ৰমৰ বিভাজন হয়। সম্পত্তিৰ ব্য়ক্তিগত মালিকীস্বত্বও জনজাতীয় সমাজত দেখিবলৈ পোৱা নাযায়। নগৰীয়া বা ঔদ্য়োগিক আদি সমাজত মানুহৰ মাজত যি শ্ৰেণীবিভাজন দেখিবলৈ পোৱা যায়, জনজাতীয় সমাজত তেনে শ্ৰেণীবিভাজন দেখিবলৈ পোৱা নাযায়। গতিকে এনে সমাজৰ লোকসকলৰ মাজত একতা, সংহতি আদি ধাৰণাবোৰ অতি সহজলভ্য়।
"Imperial Gazette of India" ত উল্লেখ কৰা মতে জনজাতি মানে হ'ল কিছুমান পৰিয়ালৰ এটা সমষ্টি। যিসকলৰ এটা সাধাৰণ নাম থাকে, একে ভাষা ব্য়ৱহাৰ কৰে, এক নিৰ্দিষ্ট ভৌগোলিক অঞ্চলত বসবাস কৰে আৰু যিসকল সাধাৰণতে এক অন্তবিবাহী গোট নহয়, যদিও প্ৰকৃততে তেওঁলোক তেনে হ'ব লাগে।
গতিকে জনজাতি বুলি ক'লে আমি এক জনসমূহ বা পৰিয়ালৰ সমষ্টিক বুজিব লাগিব। যিসকলৰ এক উমৈহতীয়া নিৰ্দিষ্ট ভৌগোলিক এলেকা থাকে, উমৈহতীয়া ভাষা থাকে, এটা উমৈহতীয়া নাম থকাৰ লগতে উমৈহতীয়া ধৰ্ম আৰু সংস্কৃতি থাকে।
জনজাতীয় সমাজৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহ তলত আলোচনা কৰা হ'ল -
(ক) গভীৰভাৱে সাম্প্ৰদায়িকঃ- মাটি, সম্পদ, ভাগ-বতৰা কৰা হয়। যাৰ ফলত নিজৰ বুলি ভবাৰ ভাৱ আৰু সামূহিক দায়িত্বৰ সৃষ্টি হয়।
(খ) প্ৰকৃতিকেন্দ্ৰিকঃ- তেওঁলোকৰ জীৱন পৰিৱেশৰ লগত জটিলভাৱে বোৱা হৈছে। স্থানীয় উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ বিষয়ে গভীৰ জ্ঞান আছে, জীৱিকা, চিকিৎসা, আনকি আধ্যাত্মিক সংযোগৰ বাবেও ব্যৱহাৰ কৰে। তেওঁলোকক কেৱল মাটিৰ ওপৰত বাস কৰা নহয়, মাটিৰ সৈতে এক বুলি ভাবিব।
(গ) পৰম্পৰা ৰক্ষকঃ- মৌখিক ইতিহাস, সজীৱ আচাৰ-ব্যৱহাৰ, আৰু অনন্য ভাষাসমূহ প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্মৰ মাজেৰে নিখুঁতভাৱে প্ৰচাৰিত হয়। বয়োজ্যেষ্ঠসকল হৈছে জীৱিত পুথিভঁৰাল, তৰাৰে ভৰা আকাশৰ তলত লোককথা, গীত আৰু পূৰ্বপুৰুষৰ জ্ঞান ভাগ-বতৰা কৰা।
(ঘ) সমতাবাদীঃ- কিছুমানৰ নেতৃত্বৰ গাঁথনি থাকিলেও কঠিন স্তৰবিন্যাস বিৰল। প্ৰতিজন সদস্যৰ কণ্ঠ আৰু অভিজ্ঞতাক মূল্য দি প্ৰায়ে একমতৰ জৰিয়তে সিদ্ধান্ত লোৱা হয়।
(ঙ) জীৱিকাঃ- চিকাৰ, আৰু জীৱিকাৰ বাবে খেতি কৰাটো সাধাৰণ কথা। প্ৰাকৃতিক উপহাৰৰ প্ৰতি গভীৰ সন্মান। প্ৰকৃতিৰ লগত মিলাপ্ৰীতিৰে জীয়াই থকাৰ কথা, ইয়াক জয় কৰা নহয়।
(চ) অভিযোজন ক্ষমতা আৰু স্থিতিস্থাপকতাঃ- প্ৰান্তীয়কৰণ আৰু বাহ্যিক চাপৰ সন্মুখীন হোৱাৰ পিছতো তেওঁলোকে উল্লেখযোগ্য স্থিতিস্থাপকতা দেখুৱাইছে। নিজৰ পৰম্পৰাক খাপ খুৱাই লৈছে আৰু লগতে নিজৰ সাংস্কৃতিক সত্তাক তীব্ৰভাৱে সুৰক্ষিত কৰিছে। বতাহৰ লগত বেঁকা হৈ থকা গছৰ কথা ভাবি চাওক, কিন্তু তাৰ শিপাবোৰ দৃঢ়তাৰে ধৰি আছে।
৫) কৃষিভিত্তিক সমাজ বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্য় আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজ হ'ল এনে এক সমাজ, য'ত কৃষিক অৰ্থনীতিৰ মূল ভেটি হিচাপে ধৰা হয়। সমাজৰ অধিকাংশ লোকেই যেতিয়া কৃষিক মূল বৃত্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰি জীৱন যাপন কৰে তেতিয়া তেনে সমাজক কৃষিভিত্তিক সমাজ বুলিব পাৰি। এই সমাজৰ অৰ্থনীতি কৃষিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। কিন্তু উদ্য়োগ খণ্ডৰ ক্ষেত্ৰত এই সমাজ অতি পিছপৰা।
কৃষিভিত্তিক সমাজৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহ তলত আলোচনা কৰা হ'ল -
(ক) বৃত্তিগত সংৰচনাঃ- কৃষিক এই সমাজৰ মূল বৃত্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হয়। অধিকাংশ মানুহেই কৃষিক মূল বৃত্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰে। অৱশ্য়ে, কৃষিৰ লগতে বোৱা-কটা, কুমাৰ, কমাৰ, ক্ষুদ্ৰ ব্য়ৱসায়ী আৰু অন্য়ান্য় কিছুমান চাকৰিজীৱী লোকৰ সংখ্য়াও এনে সমাজত দেখিবলৈ পোৱা যায়। কিন্তু এনে লোকৰ সংখ্য়া তেনেই কম।
(খ) ভূমি মালিকীস্বত্বৰ স্বৰূপঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজত সাধাৰণতে ভূমিপতি, তদাৰকী কৃষক, কৃষক আৰু আধিয়াৰ কৃষক আদি দেখিবলৈ পোৱা যায়। ভূমিপতিসকলে কৃষিভূমি অধিকাৰ কৰি থাকে যদিও কোনো ধৰণৰ কৃষিকাৰ্য তেওঁলোকৰ দ্বাৰা কৰা নহয়। তাৰ পৰিৱৰ্তে তেওঁলোকে ভূমিহীন শ্ৰমিকৰ সহায়ত কৃষিকাৰ্য কৰাই জীৱন যাপন কৰে। আনহাতে, প্ৰকৃত কৃষকসকলে নিজৰ ভূমিত কৃষিকাৰ্য কৰি উৎপাদন কৰে। গতিকে, কৃষিভিত্তিক সমাজ এখনত একেধৰণৰ বহুতো শ্ৰেণীৰ লোক দেখিবলৈ পোৱা যায়।
(গ) গ্ৰাম্য় সম্প্ৰদায় ব্য়ৱস্থাঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজত গ্ৰাম্য় সম্প্ৰদায় ব্য়ৱস্থা দেখিবলৈ পোৱা যায়। এনে সমাজত কৃষিক্ষেত্ৰৰ সুৰক্ষা আৰু কৃষিকাৰ্যৰ সুবিধা হোৱাকৈ কৃষকসকলে কৃষিক্ষেত্ৰৰ আশে-পাশে বসবাস কৰিবলৈ লয়। ফলস্বৰূপে কৃষিক্ষেত্ৰৰ লগতে এক গ্ৰাম্য় সমুদায়ৰ সৃষ্টি হয়। কৃষিভিত্তিক সমাজ হৈছে এক সৰল প্ৰকৃতিৰ সমাজ। গতিকে এনে সমাজৰ লোকসকলৰ অভ্য়াস, মূল্য়বোধ, ধাৰণা আদি ঔদ্য়োগিক সমাজতকৈ সম্পূৰ্ণ পৃথক।
(ঘ) নূন্য়তম শ্ৰমবিভাজনঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজৰ আন এটা সংৰচনাত্মক বৈশিষ্ট্য় হ'ল নূন্য়তম শ্ৰমবিভাজন। কৃষিভিত্তিক সমাজত মানুহৰ বয়স আৰু লিংগৰ ভিত্তিত শ্ৰমবিভাজন হোৱা দেখা যায়। কৃষিকাৰ্যৰ লগত জড়িত জটিল কামবোৰ পুৰুষসকলে আৰু তুলনামূলকভাৱে সহজ কামবোৰ মহিলাসকলে সম্পাদন কৰে। একেদৰে, ঘৰুৱা কামৰ লগতে নিজৰ সতি-সন্ততি চোৱা-চিতা কৰাৰ দায়িত্ব মহিলাসকলে গ্ৰহণ কৰে।
(ঙ) পৰিয়ালৰ ভূমিকাঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজৰ এক অন্য়তম বৈশিষ্ট্য় হ'ল পৰিয়ালৰ গুৰুত্ব। কৃষিভিত্তিক সমাজত পৰিয়ালে কেৱল সন্তান জন্ম দিয়া আৰু সন্তান প্ৰতিপালন কৰা দায়িত্বই গ্ৰহণ নকৰে, অৰ্থনৈতিক এক গোট হিচাপেও পৰিয়ালে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। পৰিয়ালৰ সকলো সদস্য়ই সমূহীয়াভাৱে হালবোৱা, শস্য় ৰোপণ কৰা আৰু কৃষিৰ লগত জড়িত অন্য়ান্য় কাৰ্যসমূহ একেলগে কৰা দেখা যায়। কৃষিভিত্তিক সমাজত যিহেতু অন্য়ান্য় সামাজিক সংগঠনসমূহৰ সংখ্য়া কম, সেয়ে পৰিয়ালেই একমাত্ৰ সংগঠন যি প্ৰতিৰক্ষা, সাহায্য় আদি কাৰ্যসমূহো পালন কৰিব লগা হয়।
(চ) একতাৰ মনোভাৱঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজৰ সদস্য়সকলৰ মাজত এক শক্তিশালী অন্তঃসমূহৰ অনুভূতি থাকে। যিহেতু, এই সমাজৰ সদস্য়সকলে ভৌতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিকভাৱে সমজাতীয় এক সমাজত বসবাস কৰা, গতিকে তেওঁলোকৰ বাহ্য়িক জগতখন বহিঃসমূহ হিচাপে গণ্য় কৰে। কৃষিভিত্তিক সমাজৰ আন এটা উল্লেখযোগ্য় দিশ হ'ল ইয়াৰ সদস্য়সকলৰ মাজত থকা আমি ভাব। নিজৰ গাঁৱৰ সন্মানৰ বাবে নিজৰ জীৱন ত্য়াগ কৰিবলৈও কুণ্ঠাবোধ নকৰে। ঠিক সেইদৰে কোনো লোকে কোনো প্ৰতিমান, প্ৰথা আদি ভংগ কৰিলে তেনে লোকক অতি কঠোৰভাৱে শাস্তি প্ৰদান কৰা হয়।
(ছ) অনানুষ্ঠানিক সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজত সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ক্ষেত্ৰত অনানুষ্ঠানিক প্ৰতিনিধিসমূহে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। এনে সমাজত প্ৰচলন থকা সামাজিক প্ৰতিমান, প্ৰথা, লোকাচাৰ, লোকৰীতি আদিৰ জড়িয়তে সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয়। আনহাতে, যিহেতু কৃষিভিত্তিক সমাজক এক অন্তঃৱৰ্তীসমূহ হিচাপে গণ্য় কৰা হয়, সেয়ে জ্য়েষ্ঠ সদস্য়সকলে কনিষ্ঠ সদস্য়সকলৰ আচাৰ-আচৰণ আদি লক্ষ্য় কৰি সামাজিক নিয়ন্ত্ৰণ বজাই ৰাখিব পাৰে।
(জ) সৰলতা আৰু সাদৃশ্য়তাঃ- কৃষিভিত্তিক সমাজ এক সৰল সমাজ। নগৰীয়া তথা ঔদ্য়োগিক সমাজৰ দৰে জটিলতা এই সমাজত দেখিবলৈ পোৱা নাযায়। একেদৰে, সাদৃশ্য়তাও এই সমাজৰ আন এক লক্ষ্য় কৰিব লগা দিশ। সামাজিক জীৱনৰ সকলো ক্ষেত্ৰতে এই সমাজত সাদৃশ্য়তা পৰিলক্ষিত হয়। ভাষা, ধৰ্মীয় উৎসৱ-পাৰ্বণ আদিৰ ক্ষেত্ৰত কৃষিভিত্তিক সমাজত সমজাতীয়তা প্ৰত্য়ক্ষ কৰা হয়। সৰলতাৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে এই সমাজৰ লোকসকলৰ আচৰণ প্ৰাকৃতিক। একেদৰে অতিথিপৰায়ণতা এই সমাজৰ সচৰাচৰ প্ৰত্য়ক্ষ কৰা এক বৈশিষ্ট্য়।
৬) ঔদ্য়োগিক সমাজৰ অৰ্থ প্ৰকাশ কৰা। ইয়াৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহ কি কি?
উত্তৰঃ- উদ্য়োগ, কল-কাৰখানা আদিক অৰ্থনীতিৰ মূল ভেটি হিচাপে গ্ৰহণ কৰা সমাজকে ঔদ্য়োগিক সমাজ বুলি কোৱা হয়। এই সমাজ কৃষিভিত্তিক সমাজৰ তুলনাত অতি জটিল। সমাজত উদ্য়োগীকৰণ গঢ় লৈ উঠাৰ মূল ভেটি হ'ল শিল্প বিপ্লৱ। এই উদ্য়োগীকৰণৰ ফলত কৃষিভিত্তিক সমাজৰ পৰিৱৰ্তন হৈ ঔদ্য়োগিক সমাজ গঢ় লৈ উঠে বুলিব পাৰি। গতিকে, ওদ্য়োগিক সমাজ বুলিলে সাধাৰণতে উদ্য়োগীকৰণৰ ফলত গঢ় লৈ উঠা পৰিৱৰ্তিত সমাজক বুজায়। এই সমাজৰ লক্ষণীয় দিশ হ'ল উন্নত বিজ্ঞান, উন্নত প্ৰযুক্তিবিদ্য়া, অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক আৰু বুদ্ধিগত পৰিৱৰ্তন আদি।
ঔদ্য়োগিক সমাজৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহৰ বিষয়ে তলত আলোচনা কৰা হ'ল -
(ক) আধুনিক পৰিয়ালঃ- পৰম্পৰাগত পিতৃপ্ৰধান যুটীয়া পৰিয়ালৰ পৰিৱৰ্তে আধুনিক আণৱিক পৰিয়ালৰ ঔদ্য়োগিক সমাজৰ প্ৰধান বৌশিষ্ট্য়। ইয়াৰ উপৰি ঔদ্য়োগিক সমাজত পৰিয়ালৰ ধাৰণা সংস্থাৰ পৰা জীৱন নিৰ্বাহৰ সংগীলৈ পৰিৱৰ্তন হয়। সেইদৰে আধুনিক পৰিয়ালৰ নাৰীসকলক কেৱল পুৰুষৰ সেৱক হিচাপে বিবেচনা কৰাৰ পৰিৱৰ্তে তেওঁলোককো সম অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হয়। ঔদ্য়োগিক সমাজত পুৰুষৰ দৰে নাৰীসকলেও উদ্য়োগ, কল-কাৰখানা আদিত কৰ্মসংস্থান লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হ'ল।
(খ) অৰ্থনৈতিক সংস্থাঃ- কৃষিভিত্তিক আৰু ঔদ্য়োগিক সমাজৰ মাজৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰ্থক্য়টো অৰ্থনৈতিক সংৰচনাৰ ক্ষেত্ৰত পৰিলক্ষিত হয়। কিয়নো ঔদ্য়োগিক সমাজৰ উৎপাদন, বিতৰণ আৰু বিনিময় পদ্ধতি কৃষিভিত্তিক সমাজতকৈ অধিক পৃথক। ঔদ্য়োগিক সমাজত বৃহৎ উদ্য়োগ দেখিবলৈ পোৱা যায়। য'ত সৰু সৰু ভাগত শ্ৰমৰ বিভাজন কৰা হয়। গতিকে, ঔদ্য়োগিক সমাজত উৎপাদন পদ্ধতি অধিক জটিল হয়।
(গ) বৃত্তিগত উপ-সংস্কৃতিঃ- ঔদ্য়োগিক সমাজত অতি জটিল ৰূপত শ্ৰমবিভাজন হোৱা দেখিবলৈ পোৱা যায়। উদ্য়োগ প্ৰতিষ্ঠানৰ ব্য়ৱস্থাপনা আৰু সামগ্ৰী উৎপাদন উভয় ক্ষেত্ৰতে জটিল শ্ৰমবিভাজন দেখিবলৈ পোৱা যায়। ফলস্বৰূপে ঔদ্য়োগিক সমাজত বিভিন্ন শ্ৰেণী গঢ় লৈ উঠে আৰু এনে প্ৰত্য়েকটো শ্ৰেণীৰ চাল-চলন, আচৰণ, ৰীতি-নীতি, জীৱন-ধাৰণ আদি পৃথক পৃথক হয়। ফলত প্ৰতিটো শ্ৰেণীৰ লোকৰ বাবে এক পৃথক উপ-সংস্কৃতি গঢ় লৈ উঠে।
(ঘ) খণ্ড বিভাজিত ভূমিকাঃ- ঔদ্য়োগিক সমাজৰ লোকসকলৰ ভূমিকা খণ্ড বিভাজিত হোৱা দেখিবলৈ পোৱা যায়। এই সমাজত এজন ব্য়ক্তিৰ ভূমিকা এজন শ্ৰমিক বা এজন ধৰ্ম যাজক বা এজন পিতৃ বা কোনো ৰাজনৈতিক দলৰ সদস্য় বা কোনো ক্ৰিকেট দলৰ সদস্য় হ'ব পাৰে। গতিকে ব্য়ক্তিভেদে এনে সমাজত সামাজিক সম্বন্ধৰ স্বৰূপ বেলেগ বেলেগ হ'ব পাৰে।
(ঙ) অব্য়ক্তিক সম্বন্ধঃ- ঔদ্য়োগিক সমাজত মানুহৰ মাজত ব্য়ক্তিগত সম্বন্ধৰ পৰিৱৰ্তে অব্য়ক্তিগত সম্বন্ধ দেখিবলৈ পোৱা যায়। এইক্ষেত্ৰত বিশেষকৈ বৃত্তিগত বিশেষীকৰণে অৰিহণা যোগোৱা দেখা যায়। ঔদ্য়োগিক সমাজৰ সমূহ বা সমিতিৰ দ্বিতীয়ক চৰিত্ৰ, বৃত্তিৰ ভিন্নতা, কাৰ্যৰ বিশেষীকৰণ, প্ৰতিযোগিতা আদিয়ে ব্য়ক্তিৰ মাজত সংযোগ হ্ৰাস কৰিছে আৰু সামূহিক অনুভৱৰ পৰা মানুহক আঁতৰাই ৰাখিছে।
(চ) সামাজিক গতিশীলতাঃ- স্বলব্ধ প্ৰস্থিতি ঔদ্য়োগিক সমাজৰ আন এটা বৈশিষ্ট্য়। গতিকে এই সমাজত ব্য়ক্তিৰ প্ৰস্থিতিৰ সঘন পৰিৱৰ্তন হোৱা দেখা যায়। এজন ব্য়ক্তিৰ জীৱন কালতে বহুবাৰ প্ৰস্থিতিৰ উত্থান-পতন হোৱাটো অস্বাভাৱিক নহয়। সেয়ে, সামাজিক গতিশীলতাৰ পৰিমাণো এই সমাজত বেছি হয়।
(ছ) নাৰীৰ সামাজিক প্ৰস্থিতিঃ- ঔদ্য়োগিক সমাজত নাৰীৰ স্থান উচ্চ। যিহেতু এই সমাজত নাৰীয়ে পুৰুষৰ সমানে শিক্ষা, বৃত্তি আদি গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, গতিকে নাৰী-পুৰুষৰ সামাজিক প্ৰস্থিতিৰ ক্ষেত্ৰত কোনো বৈষম্য় দেখিবলৈ পোৱা নাযায়।
(জ) উন্নত উৎপাদন পদ্ধতিঃ- ঔদ্য়োগিক সমাজৰ উৎপাদন পদ্ধতি যথেষ্ট উন্নত। ঔদ্য়োগিক সমাজ উদ্য়োগীকৰণত আগবঢ়া। সেয়ে এই সমাজৰ উৎপাদন পদ্ধতি আৰু প্ৰণালী বহু উন্নত। উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত উন্নত যন্ত্ৰপাতি আৰু প্ৰযুক্তি বিদ্য়া ব্য়ৱহাৰ কৰা হয়। গতিকে, এই সমাজত উৎপাদনৰ পৰিমাণো বেছি হয়।
(ঝ) জটিল শ্ৰমবিভাজনঃ- ঔদ্য়োগিক সমাজত শ্ৰমবিভাজন অধিক জটিল ৰূপত দেখিবলৈ পোৱা যায়। এই সমাজত ব্য়ক্তিৰ দক্ষতা, শিক্ষা, অভিজ্ঞতা আদিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি শ্ৰম বিভাজন হোৱা দেখা যায়। গতিকে, অতি সৰু সৰু ক্ষেত্ৰত মানুহৰ মাজত শ্ৰমবিভাজন হোৱা দেখা যায়।
৭) উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজৰ অৰ্থ প্ৰকাশ কৰা। ইয়াৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহ কি কি?
উত্তৰঃ- সাম্প্ৰতিক কালত এক অন্য়তম বিকাশ হ'ল উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজৰ আৱিৰ্ভাৱ। সাধাৰণ অৰ্থত উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজ বুলি ক'লে ঔদ্য়োগিক সমাজৰ পিছৰ সমাজখনক বুজা যায়। ডেনিয়েল বে'ল নামৰ সমাজবিজ্ঞানীজনে উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজৰ ধাৰণাটো আধুনিক উদ্য়োগীকৰণত আগবঢ়া সমাজৰ পৰিৱৰ্তিত সামাজিক সংৰচনাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰাৰ বাবে সৃষ্টি কৰিছিল। তেখেতৰ মতে, উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজৰ প্ৰকৃতাৰ্থত এক নতুন জ্ঞানভিত্তিক সমাজ, যিখনে পূৰ্বৰ পুঁজিবাদী সমাজ ব্য়ৱস্থাৰ ফলস্বৰূপে বিকাশ লাভ কৰিছে।
উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজৰ বৈশিষ্ট্য়সমূহ হ'ল -
(ক) উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজৰ অৰ্থনীতি সামগ্ৰী উৎপাদনৰ পৰা ৰাজহুৱা সেৱা খণ্ডলৈ পৰিৱৰ্তন হয়। এনে ৰাজহুৱা সেৱাৰ ভিতৰত অনলাইন সেৱা, হ'ম ডেলিভাৰী আদিক অন্তৰ্ভুক্ত কৰিব পাৰি। অৰ্থাৎ, এনে সমাজৰ অৰ্থনীতি প্ৰধানকৈ ৰাজহুৱা সেৱাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
(খ) বৃত্তিগত মধ্য় শ্ৰেণী আৰু জ্ঞানভিত্তিক উচ্চ শ্ৰেণীৰ আৱিৰ্ভাৱ এই সমাজৰ আন এক বৈশিষ্ট্য়।
(গ) এই সমাজৰ বাবে জ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিগত তথা কাৰিকৰী দক্ষতাক এক মূল্য়ৱান মূলধন হিচাপে ব্য়ৱহাৰ কৰা হয়।
(ঘ) Blue Colour Job ৰ হ্ৰাস আৰু তথ্য়গত প্ৰযুক্তিৰ উন্নত এই সমাজৰ আন এক বৈশিষ্ট্য়।
(ঙ) গোলকীকৰণ আৰু Digitalization ৰ প্ৰভাৱ উত্তৰ-ঔদ্য়োগিক সমাজত যথেষ্ট বেছি।
(চ) ইণ্টাৰনেট আৰু সামাজিক মাধ্য়ম সমূহৰ বহুল প্ৰচাৰ আৰু ব্য়ৱহাৰ উত্তৰ- ঔদ্য়োগিক সমাজৰ আন এক প্ৰধান মাধ্য়ম।
Answered by - Sri Mampi Kakati
Post ID: DABP007516
**********
