Chapter 2

હપ્પીય સભ્યતા


    👉Text Book PDF
    👉MCQ Online Exam
    👉Click Here YouTube Video
    👉MCQs Answer

પ્રશ્ન 1: હડપ્પીય સભ્યતાની પ્રથમ શોધ કોણે કરી હતી અને કયાં થઈ હતી?
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતાની પ્રથમ શોધ દયારામ સાહનીએ (ઈ.સ. 1921) પંજાબના મોન્ટગોમરી જિલ્લામાં હડપ્પા ગામ નજીક કરી હતી.

પ્રશ્ન 2: મોહેં-જો-દડોની શોધ કોણે કરી હતી?
ઉત્તર: મોહેં-જો-દડાની શોધ આર. ડી. બેનર્જીએ (ઈ.સ. 1922) સિંધના લારખાના જિલ્લામાં કરી હતી.

પ્રશ્ન 3: હડપ્પીય સભ્યતા માટે ‘આદ્ય ઇતિહાસકાલીન સભ્યતા’ શબ્દનો ઉપયોગ શા માટે થાય છે?
ઉત્તર: હડપ્પાની લિપિ હજુ સુધી ઉકેલી શકાઈ નથી, તેથી આ सभ્યતા માટે ‘આદ્ય ઇતિહાસકાલીન સભ્યતા’ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે.

પ્રશ્ન 4: હડપ્પીય સભ્યતાના સ્થળો કયાં વિસ્તારોમાં આવેલાં છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતાના સ્થળો ભારતના ઉત્તર-પશ્ચિમ ભાગમાં, પંજાબ, સિંધ, ગુજરાત, અને રાજસ્થાનમાં આવેલાં છે.

પ્રશ્ન 5: હડપ્પીય સભ્યતાને શા માટે શહેરી સભ્યતા કહે છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતામાં સુવ્યવસ્થિત નગરયોજનાનો વિકાસ થયો હતો, જેમાં આંગણાવાળા ઘરો, નિકાસ વ્યવસ્થા અને મોટા સ્તરે અનાજના ભંડાર જોવા મળે છે. તેથી તેને શહેરી સભ્યતા કહે છે.

પ્રશ્ન 6: હડપ્પીય સભ્યતાના ઉદ્ભવ માટે ઈતિહાસવિદો કયા શબ્દોનો ઉપયોગ કરે છે?
ઉત્તર: ઈતિહાસવિદો હડપ્પીય સભ્યતાના ઉદ્ભવ માટે ‘પૂર્વહડપ્પાકાળ’ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે.

પ્રશ્ન 7: પૂર્વહડપ્પાકાળને કયા સમયગાળામાં ગોઠવવામાં આવે છે?
ઉત્તર: પૂર્વહડપ્પાકાળને ઈ.સ.પૂર્વે 3500 થી ઈ.સ.પૂર્વે 2400ના સમયમાં ગોઠવવામાં આવે છે.

પ્રશ્ન 8: પરિપક્વ હડપ્પીય સભ્યતાનો સમયગાળો કયો છે?
ઉત્તર: પરિપક્વ હડપ્પીય સભ્યતાનો સમયગાળો ઈ.સ.પૂર્વે 2350 થી 1750નો છે.

પ્રશ્ન 9: હડપ્પીય સભ્યતા કયા કયા પ્રદેશોમાં ફેલાયેલી હતી?
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતા રાજસ્થાન, પંજાબ, હરિયાણા, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, પશ્ચિમ ઉત્તરપ્રદેશ, પાકિસ્તાન-અફઘાનિસ્તાનના કેટલાક ભાગો અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ફેલાયેલી હતી.

પ્રશ્ન 10: હડપ્પીય નગર-આયોજનની ખાસિયત શું હતી?
ઉત્તર: હડપ્પીય નગર-આયોજનમાં નગરો બે ભાગમાં વિભાજિત હતા. પશ્ચિમ ભાગમાં ઊંચા ચબૂતરા પર કિલ્લો (Citadel) બનાવવામાં આવતો હતો. પૂર્વ ભાગમાં નીચલું નગર (Lower Town) હોય, જ્યાં લોકોનો વસવાટ હતો. નગરમાં સમતલ ગલીઓ, માળા જેવાં ઘરો અને ગટરયોજના હતી.

પ્રશ્ન 11: હડપ્પીય નગર-આયોજનમાં મકાનોના દરવાજા કઈ દિશામાં ખુલે છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય નગર-આયોજનમાં મકાનોના દરવાજા મુખ્ય માર્ગ તરફ ખૂલવાને બદલે અંદરની શેરી તરફ ખુલતા હતા.

પ્રશ્ન 12: મકાનોના આકારમાં તફાવત શાની નિશાની છે?
ઉત્તર: મકાનોના આકારમાં તફાવત એ દર્શાવે છે કે ધનવાન લોકો મોટા ઘરોમાં રહેતા હતા, જ્યારે સામાન્ય લોકો નાના એક ઓરડાના મકાનમાં રહેતા હતા.

પ્રશ્ન 13: હડપ્પીય નગર-આયોજનનું સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ લક્ષણ શું હતું?
ઉત્તર: હડપ્પીય નગર-આયોજનનું સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ લક્ષણ તેની ગટરયોજના હતી, જેમાં બાથરૂમનું ગંદું પાણી નાની ગટર-લાઇન મારફત મેનહોલમાં પહોંચતું અને ત્યાંથી શહેરની બહાર જતું.

પ્રશ્ન 14: મોહેં-જો-દડામાંથી મળેલા વિશાળ સ્નાનાગારની ખાસિયત શું છે?
ઉત્તર: મોહેં-જો-દડામાંથી મળેલા વિશાળ સ્નાનાગારમાં ચારે બાજુ ઓરડાઓ, સીડી, શુદ્ધ પાણી માટે કૂવો અને ગંદા પાણી માટે નિકાલ વ્યવસ્થા હતી. તેની તળિયે બીટુમન કોલસાનું પ્લાસ્ટર હતું, જેથી પાણી જમીનમાં શોષાઈ ન જાય.

પ્રશ્ન 15: મોહેં-જો-દડામાંથી મળેલા પૂતળાની લાક્ષણિકતાઓ જણાવો.
ઉત્તર: મોહેં-જો-દડામાંથી મળેલું પૂતળું સ્ટીએટાઇટમાંથી બનાવવામાં આવ્યું છે. તે કમર સુધીનું છે, દાઢી ધરાવતું છે, ચપટું નાક છે અને સુતરાઉ ડિઝાઈન કરેલું વસ્ત્ર ધારણ કરેલું છે.   

પ્રશ્ન 16: હડપ્પાના અનાજ કોઠારની ખાસિયત શું છે?
ઉત્તર: હડપ્પામાંથી 12 જેટલા અનાજના કોઠારો મળી આવ્યા છે, જે રાવી નદીના કિનારે સ્થિત છે. ઇતિહાસકારો તેને "મહાન કોઠારો" તરીકે ઓળખાવે છે.

પ્રશ્ન 17: લોથલનું મહત્ત્વ શામાં છે?
ઉત્તર: લોથલ હડપ્પીય સમયનું એક મહત્વપૂર્ણ બંદર અને ઔદ્યોગિક નગર હતું. અહીંથી ધક્કો (Dock-Yard), જહાજ બનાવવાનો વર્કશોપ અને મણકા (Beads) બનાવવાની ફૅક્ટરી મળી આવી છે.

પ્રશ્ન 18: કાલીબંગનના કૃષિ ક્ષેત્ર સાથે સંકળાયેલ લક્ષણો જણાવો.
ઉત્તર: કાલીબંગન હડપ્પીય કૃષિ ક્રાંતિનું મુખ્ય મથક હતું. અહીંથી તાંબાના અનેક પ્રકારના ઓજારો મળી આવ્યા છે, જે કૃષિ કાર્યમાં ઉપયોગમાં લેવાતા હતા. ખેડેલા ખેતરનો પુરાવો અહીંથી મળી આવ્યો છે.

પ્રશ્ન 19: ધોળાવીરાની ખાસ ખાસિયત શું છે?
ઉત્તર: ધોળાવીરા હડપ્પીય સભ્યતાનું એક વિશિષ્ટ સ્થળ છે. અહીંથી વરસાદી પાણીના પ્રબંધન માટે રેઈનવૉટર હાર્વેસ્ટિંગ સિસ્ટમ મળી આવી છે, જેમાં વરસાદી પાણીને ઝીલીને ત્રણ વિશાળ હોજમાં એકત્ર કરવામાં આવતું હતું.

પ્રશ્ન 20: લોથલમાં કયો ઉદ્યોગ ફૂલોની જેમ વિકસ્યો હતો?
ઉત્તર: લોથલમાં મણકા (Beads) બનાવવાનો ઉદ્યોગ અને અકીક ઉદ્યોગ ફૂલોની જેમ વિકસ્યો હતો.   

પ્રશ્ન 21: ધોળાવીરાની અન્ય ખાસિયતો જણાવો.
ઉત્તર: ધોળાવીરામાંથી સ્ટેડિયમ અને સાઈનબોર્ડના અવશેષો મળ્યાં છે, જે તેને વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવતું બનાવે છે.

પ્રશ્ન 22: હડપ્પીય લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય શું હતો?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય કૃષિ અને પશુપાલન હતો. તેઓ ઘઉં, જવ, તલ, કઠોળ અને કપાસ ઉગાડતા. માછીમારી અને ઔદ્યોગિક પ્રવૃત્તિઓમાં પણ તેઓ સામેલ હતા.

પ્રશ્ન 23: હડપ્પીય લોકો કયા ધાતુઓનો ઉપયોગ કરતા?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકો તાંબું, કાંસુ, સોનું અને ચાંદીનો ઉપયોગ કરતા. તેઓ લોખંડથી અજાણ હતા.

પ્રશ્ન 24: લોથલમાંથી કયા પુરાવા મળ્યા છે?
ઉત્તર: લોથલમાંથી માછલી પકડવાના તાંબાના હૂક, ડોકયાર્ડ (ધક્કો), જહાજ બનાવવાનો વર્કશોપ અને મણકા બનાવવાની ફૅક્ટરીના અવશેષો મળ્યાં છે.

પ્રશ્ન 25: હડપ્પીય ઉદ્યોગમાં શાના ઉપયોગનો મુખ્ય પુરાવો છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય ઉદ્યોગમાં તાંબાના ઓજારો અને પથ્થરના હથિયારોનો મુખ્ય ઉપયોગ થતો હતો. તેમણે કાંસુ પણ બનાવ્યું હતું.

પ્રશ્ન 26 : હડપ્પીય શિલ્પકલા કેવી હતી?
ઉત્તર: હડપ્પીય શિલ્પકલા ઉત્કૃષ્ઠ હતી. તેમાં નૃત્યમુદ્રામાં ઊભેલી કાંસ્ય નૃત્યાંગનાની મૂર્તિ, દાઢીવાળા પુરુષની પથ્થરની મૂર્તિ અને વિવિધ પશુ-પક્ષીઓની માટીની મૂર્તિઓનો સમાવેશ થાય છે.

પ્રશ્ન 27: હડપ્પીય માટીકલા અને વાસણો વિશે શું જાણકારી મળે છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય માટીકલા ઉત્તમ ગણાય છે. માટીનાં વાસણો કુંભારના ચાક પર બનાવવામાં આવતા. લાલ રંગના વાસણો પર કાળા રંગની ભૌમિતિક સજાવટ કરવામાં આવતી.

પ્રશ્ન 28: હડપ્પીય મુદ્રાઓનું મહત્વ શું છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય મુદ્રાઓ શેલખડીમાંથી બનાવવામાં આવેલી અને ચતુષ્કોણીય હોય છે. એ પર પશુઓના ચિત્રો અને અજાણી લિપિ જોવા મળે છે.

પ્રશ્ન 29 : પશુપતિ મુદ્રા શું દર્શાવે છે?
ઉત્તર: પશુપતિ મુદ્રા પદ્માસનમાં બેઠેલા ત્રણ માથાવાળા દેવતાને દર્શાવે છે. તેની આસપાસ હાથી, વાઘ, ગેંડો, ભેંસ જેવા પ્રાણીઓ છે, જેને કેટલાક વિદ્વાનો પ્રાચીન પશુપતિ સ્વરૂપ માને છે.

પ્રશ્ન 30: હડપ્પીય લોકોનો વેપાર કેવો હતો?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકો આંતરિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર કરતા. લોથલ દ્વારા કપાસ, અકીક, શેલખડી અને રત્નોના વેપાર માટે મેસોપોટેમિયા (ઇરાક) અને અન્ય સ્થળો સાથે વ્યવહાર કરતા.

 પ્રશ્ન 31: હડપ્પીય સભ્યતાનો આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર કઈ રીતે થતો હતો?

ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતાનો આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર લોથલ અને સુતકાન્જેન્ડોર જેવા બંદરો દ્વારા મેસોપોટેમિયા, ઈરાની અખાત અને અન્ય સ્થળો સાથે થતો. લોથલમાંથી મેસોપોટેમિયાની મુદ્રાઓ મળતી હોવાથી આ સંબંધનો પુરાવો મળે છે.

પ્રશ્ન 32: હડપ્પીય સભ્યતાના નિકાસ પદાર્થો કયા હતા?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકો કપાસ, મોતી, અકીક, કીમતી પથ્થરો, માટીનાં વાસણો, અને પથ્થરના મણકાની નિકાસ કરતા.

પ્રશ્ન 33: મેસોપોટેમિયાથી હડપ્પીય સભ્યતામાં શું આયાત થતું?
ઉત્તર: મેસોપોટેમિયાથી હડપ્પીય લોકો ચાંદી, ટિન, તૈયાર કપડાં, ઊન, અત્તર અને ચામડાની ચીજવસ્તુઓ આયાત કરતા.

પ્રશ્ન 34: હડપ્પીય મુદ્રાઓ વિદેશમાં મળવાનો અર્થ શું છે?
ઉત્તર: મેસોપોટેમિયા, સુસા અને ઉર શહેરોમાંથી હડપ્પીય મુદ્રાઓ મળી છે. તે પ્રત્યક્ષ સાબિત કરે છે કે હડપ્પીય સભ્યતાનો આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર ખૂબ વિકસિત હતો.

પ્રશ્ન 35: હડપ્પીય સમાજરચના કેવી હતી?
ઉત્તર: હડપ્પીય સમાજ માતૃસત્તાત્મક હોવાનો અનુમાન છે. અહીંથી મળેલી માતૃદેવીની મૂર્તિઓ આ અનુમાનને મજબૂત બનાવે છે.

પ્રશ્ન 36: હડપ્પીય લોકો કેવા પ્રકારનાં કપડાં પહેરતા હતા?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકો ધોતી જેવાં કપડાં પહેરતા હતા. પુરુષો સુતરાઉ અને ઊનનાં કપડાં પહેરતા, જ્યારે સ્ત્રીઓ ધોતી કે એવા જ પ્રકારનાં કપડાં પહેરતી. અવશેષોમાં સોય અને તકલી મળી હોવાથી તેઓ કાપડ વણતા અને કાંતા હશે.

પ્રશ્ન 37: હડપ્પીય લોકોના વાળ અને આભૂષણ વિશે શું જાણકારી મળે છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકો લાંબા વાળ રાખતા અને જુદી-જુદી રીતે બાંધતા. તેઓ હાર, બાજુબંધ, કાનની વાળી, મણકા, બંગડીઓ અને મોતીનાં ઘરેણાં પહેરતા. ધનવાન લોકો સોના-ચાંદીનાં અને રત્નજડિત ઘરેણાં પહેરતા.

પ્રશ્ન 38: હડપ્પીય લોકોના ધર્મજીવન વિશે શું જાણવા મળે છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકો વૃક્ષપૂજા અને મૂર્તિપૂજા કરતા. માતૃદેવીની પૂજા પ્રચલિત હતી. તેઓ લિંગ-યોનિ પૂજક હતા. મુદ્રાઓ પરથી પશુપતિ દેવતાની ઉપાસના કરતા હોવાનું અનુમાન છે.

પ્રશ્ન 39: હડપ્પીય લોકોમાં દફનવિધિ કઈ રીતે પ્રચલિત હતી?
ઉત્તર: હડપ્પીય લોકો મૃતકને ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં દફનાવતા. કબરોમાં માટીનાં વાસણો, બંગડી, મોતી અને તાંબાનાં દર્પણ મળ્યાં છે, જે પુનર્જન્મમાં તેમના વિશ્વાસનો સંકેત આપે છે. લોથલમાં એક કબરમાં બે વ્યક્તિઓને સાથે દફનાવવામાં આવ્યા છે.

પ્રશ્ન 40: હડપ્પીય સભ્યતામાં હવનકુંડ ક્યાંથી મળ્યા છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતામાં હવનકુંડ કાલીબંગન અને લોથલથી મળ્યા છે. ઇતિહાસકારોના મતે તે યજ્ઞ માટે વપરાતા હવનકુંડ છે, જેમાં રાખ અને પ્રાણીઓનાં હાડકાં મળ્યાં છે.

પ્રશ્ન 41: હડપ્પીય લિપિ વિશે શું જાણવા મળે છે?
ઉત્તર: હડપ્પીય લિપિ હજી સુધી ઉકેલી શકાઈ નથી. તે લગભગ 400 ચિત્રો ધરાવે છે. આ લિપિ ચિત્રલિપિ પ્રકારની છે અને જમણેથી ડાબી તરફ લખવામાં આવતી હશે. તે સમયના લોકો શિક્ષિત હતા, પણ તેમની ભાષાની જાણકારી નથી.

પ્રશ્ન 42: હડપ્પીય સભ્યતાના પતન પાછળ શા માટેના કારણો જવાબદાર હતા?
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતાનું પતન ઈ.સ. પૂર્વે 1750 પછી થવા લાગ્યું. આ પતન માટે પૂર, ધરતીકંપ જેવી પ્રાકૃતિક વિપદાઓ જવાબદાર હોઈ શકે છે. ભૂકંપથી સિંધુ નદીનું વહેવું બદલાયું અને મોહેં-જો-દડો નગર ડૂબી ગયું હોવાનું મનાય છે.

પ્રશ્ન 43: હડપ્પીય સભ્યતાએ વિશ્વને કયો વારસો આપ્યો?
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતાએ વિશ્વને મહાન વારસો આપ્યો છે, જેમાં નગર-આયોજન, પાકી ઈંટોનું વપરાશ, ગટર વ્યવસ્થા અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારનો સમાવેશ થાય છે. આ સભ્યતાની તુલના વિશ્વની અન્ય પ્રાચીન સભ્યતાઓ સાથે થઈ શકતી નથી.

પ્રશ્ન 44: હડપ્પીય લોકોની નગરરચના કેવી હતી?
ઉત્તર: હડપ્પીય નગરરચના ખૂબ અદ્ભુત હતી. મકાનો પાકી ઈંટોથી બનેલા હતા. ગંદા પાણી માટે ગટર વ્યવસ્થા હતી, જે વિશ્વની અન્ય પ્રાચીન સભ્યતાની તુલનામાં શ્રેષ્ઠ હતી.

પ્રશ્ન 45: હડપ્પીય સભ્યતાના વ્યાપાર વારસો વિશે જણાવો.
ઉત્તર: હડપ્પીય સભ્યતાએ ભારતને મહાન વ્યાપાર વારસો આપ્યો. મેસોપોટેમિયા સાથે આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર હતો. બાટ અને માપ પદ્ધતિમાં એકરૂપતા હતી. વહાણ બાંધવાનો ઉદ્યોગ પણ આ સભ્યતાનો મહત્વનો ભાગ હતો.

 


EDIT BY : KRISHNA SAIKIA.