Chapter 3
વૈદિક ધર્મ અને સંસ્કૃતિ-1
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
પ્રશ્ન 1: વૈદિક સાહિત્યમાં કયા બે પ્રકારના ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર: વૈદિક સાહિત્યમાં બે પ્રકારના ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે:
-
મંત્ર
-
બ્રાહ્મણ
પ્રશ્ન 2: ઋગ્વેદમાં કુલ કેટલાં મંડળો છે?
ઉત્તર: ઋગ્વેદમાં કુલ 10 મંડળો છે.
પ્રશ્ન 3: આર્યોનું સ્થળાંતર કઈ દિશામાંથી થયું હતું?
ઉત્તર: આર્યોનું સ્થળાંતર દક્ષિણ રશિયાના યુરેશિયા અને સ્ટેપીઝના મેદાનોમાંથી થઈ મધ્ય એશિયા અને ત્યારબાદ ખૈબર ઘાટ મારફતે ભારતમાં થયું હતું.
પ્રશ્ન 4: આર્યો માટે ગાય અને માટીનાં વાસણો કેમ મહત્વપૂર્ણ હતા?
ઉત્તર: ગાય આર્યો માટે પશુપાલનનું પ્રતિક હતું અને તેમનો મુખ્ય સાધનસામગ્રીનો ભાગ હતી. માટીનાં વાસણો તેમની આગવી ઓળખ હતી, જેના આધારે તેમના સ્થળાંતરનો પુરાવો મળે છે.
પ્રશ્ન 5: આર્ય ભાષા કઈ ભાષા કુટુંબ સાથે જોડાયેલી છે?
ઉત્તર: આર્ય ભાષા ઈન્ડો-યુરોપિયન ભાષા કુટુંબ સાથે જોડાયેલી છે, જેમાં લેટિન અને ગ્રીક ભાષા પણ શામેલ છે.
પ્રશ્ન 1: સપ્તસિંધુનો અર્થ શું છે અને તેમાં કઈ નદીઓનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર: સપ્તસિંધુનો અર્થ છે સાત નદીઓ ધરાવતું ક્ષેત્ર. તેમાં સિંધુ, બિયાસ, જેલમ, રાવી, ચિનાબ, સતલુજ અને સરસ્વતી નદીઓનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રશ્ન 2: વેદકાલીન આર્ય સમાજમાં સ્ત્રીઓનું શું સ્થાન હતું?
ઉત્તર: દકાલીન આર્ય સમાજ પિતૃપ્રધાન હતો, પરંતુ સ્ત્રીઓને મહત્વનું સ્થાન હતું. તેમને શિક્ષણ અને રાજકીય કાર્યોમાં ભાગ લેવાનો અધિકાર હતો. તેઓ સ્વતંત્ર રીતે મત પણ આપી શકતી હતી. અપાલા, ઘોષા, લોપામુદ્રા, ગાર્ગી અને મૈત્રી જેવી સ્ત્રીઓએ ઋચાઓની રચનામાં ફાળો આપ્યો હતો.
પ્રશ્ન 3: વેદકાલીન રાજકીય સંસ્થાઓ કઈ હતી? વે
ઉત્તર: વેદકાલીન રાજકીય સંસ્થાઓમાં "સભા" અને "સમિતિ"નો સમાવેશ થતો. સભામાં વડીલો ન્યાય આપવાનું કામ કરતા, જ્યારે સમિતિમાં રાજાની ચૂંટણી અને રાજકીય નિર્ણયો લેવાતા.
પ્રશ્ન 4: વેદકાલીન રાજાને શું કહેવામાં આવતું અને તેની સહાય માટે કઈ પદવીધારીઓ હતા?
ઉત્તર: વેદકાલીન રાજાને "રાજન્ય" કહેવામાં આવતો. તેની સહાય માટે સેનાની (સેનાપતિ), કુલપ (કુટુંબના વડા) અને ગ્રામણી (ગામનો મુખી) જેવા પદવીધારીઓ રહેતા.
પ્રશ્ન 5: વેદકાલીન મુખ્ય દેવતાઓ કયા હતા?
ઉત્તર: વેદકાલીન મુખ્ય દેવતાઓમાં ઇન્દ્ર, વરુણ, અગ્નિ, પવન, યમ અને સોમનો સમાવેશ થાય છે. ઇન્દ્ર વરસાદ અને યુદ્ધના દેવ તરીકે પૂજાતા હતા. ઉષા અને અદિતિ જેવી દેવીઓનો પણ ઉલ્લેખ થાય છે.
પ્રશ્ન 1: વેદકાલીન દેવતાઓમાં અગ્નિનું શું મહત્વ હતું?
ઉત્તર: વેદકાલીન દેવતાઓમાં અગ્નિને ખૂબ મહત્વ અપાતું. તેને ઈશ્વર અને માનવ વચ્ચેની કડી માનવામાં આવતો. યજ્ઞ અગ્નિ સાથે સંકળાયેલું મુખ્ય સાંસ્કૃતિક લક્ષણ હતું. આર્યો માનેતા કે યજ્ઞ દ્વારા ઇન્દ્ર પ્રસન્ન થાય છે અને વરસાદ વરસાવે છે. અગ્નિ ઇન્દ્ર સુધી પહોંચવાનું માધ્યમ હતો.
પ્રશ્ન 2: વેદકાલીન અર્થવ્યવસ્થાના મુખ્ય લક્ષણો શું હતાં?
ઉત્તર: વેદકાલીન અર્થવ્યવસ્થા મુખ્યત્વે પશુપાલન આધારિત હતી. આર્યો ગાય, ભેંસ, ઘેટાં-બકરાં અને ઘોડા પાળતા. ગાય અને ઘોડા સૌથી મહત્વપૂર્ણ પશુઓ હતા. ગાય ધનપ્રતીક હતી અને 'કામદા' એટલે કે ઇચ્છાઓ પૂરી કરવાવાળી ગાય માનવામાં આવતી. આર્થિક વ્યવહાર માટે તેઓ વસ્તુ-વિનિમય પદ્ધતિ અપનાવતા.
પ્રશ્ન 3: વેદકાલીન લોકો કૃષિથી કેટલા પરિચિત હતા?
ઉત્તર: વેદકાલીન લોકો પશુપાલનમાં નિષ્ણાત હતા, પરંતુ તેઓ કૃષિથી પણ પરિચિત હતા. તેમનો મુખ્ય ખોરાક જવ હતો. જો કે, કૃષિપ્રધાન અર્થવ્યવસ્થા ઓછી દેખાય છે, તેમ છતાં ખોરાક માટે તેઓ થોડા પ્રમાણમાં ખેતી કરતા હતા.
પ્રશ્ન 4: વેદકાલીન વાસણો અને વ્યવસાય વિશે શું જાણકારી મળે છે?
ઉત્તર: વેદકાલીન લોકો માટીના વાસણો વાપરતા હતા. તેમની કૃષિપ્રધાન અર્થવ્યવસ્થા ઓછી હોવા છતાં, શિકાર, સુથારીકામ, વણાટકામ અને ધાતુઓને ગાળવાનું કામ કરતા. તેઓ વસ્તુ-વિનિમય પદ્ધતિ અપનાવતા, જેમાં ગાયનું મહત્વનું સ્થાન હતું.
પ્રશ્ન 5: આર્યસંસ્કૃતિના ફેલાવાના તબક્કાઓ શું હતાં?
ઉત્તર: ઈ.સ.પૂર્વે 1500ની આસપાસ પશુપાલક આર્યો ભારતની ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદથી પ્રવેશ્યા. તેઓ પ્રથમ સપ્તસિંધુ વિસ્તારમાં સ્થાયી થયા. ત્યારબાદ ગંગા અને યમુના નદીઓના ક્ષેત્રમાં ફેલાયા. ભારતીયો સાથે સંપર્કમાં આવીને એક નવી સંસ્કૃતિનો ઉદય થયો, જેને આર્યસંસ્કૃતિ કહેવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન 1: અનુવૈદિક કાળમાં વર્ણવ્યવસ્થાનું કેવી રીતે વિભાજન થયું હતું?
ઉત્તર: અનુવૈદિક કાળમાં ભારતીય સમાજ ચાર વર્ણોમાં વહેંચાયેલો હતો: બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર. બ્રાહ્મણ વર્ણને ધર્મ, શિક્ષણ અને પૂજાવિધિ સંભાળવાનો અધિકાર હતો. ક્ષત્રિય વર્ણ વહીવટ અને રાજ્ય સંચાલન માટે જવાબદાર હતો. વૈશ્ય વર્ણ કૃષિ, પશુપાલન અને વેપાર-વાણિજય સાથે સંકળાયેલો હતો. શૂદ્ર વર્ણ કારીગરો અને શ્રમિકોનો વર્ગ હતો, જેઓ બીજા વર્ગોની સેવા કરતા.
પ્રશ્ન 2: અનુવૈદિક કાળમાં આર્યોના સ્થાયી થવાનો શું અર્થ હતો?
ઉત્તર: અનુવૈદિક કાળમાં આર્યોના ભટકતા જીવનનો અંત આવ્યો અને તેઓ સ્થાયી થયા. કૃષિનું મહત્વ વધ્યું અને લોખંડની શોધને કારણે ખેતીમાં ક્રાંતિ આવી. આ કારણે તેઓ ગામડાઓમાં વસવા લાગ્યા. ધીમે ધીમે શહેરો વિકસવા લાગ્યા, જે શહેરીકરણ તરફ લઈ ગયું.
પ્રશ્ન 3: અનુવૈદિક કાળમાં યુગપાલન અને સમાજમાં શા માટે પરિવર્તન આવ્યું?
ઉત્તર: અનુવૈદિક કાળમાં લોખંડની શોધના કારણે કૃષિમાં વિકાસ થયો. નવી કૃષિ પદ્ધતિઓથી ધન સંપત્તિમાં વધારો થયો, જેના પરિણામે સામાજિક અને રાજકીય વ્યવસ્થામાં પરિવર્તન આવ્યું. રાજાઓ વંશપરંપરાગત બનવા લાગ્યા. આર્યો અને અનાર્યો વચ્ચેનો ભેદ ધીમે ધીમે ઘટવા લાગ્યો.
પ્રશ્ન 4: અનુવૈદિક કાળમાં યજ્ઞ પરંપરામાં શું ફેરફાર થયો?
ઉત્તર: અનુવૈદિક કાળમાં યજ્ઞ પરંપરાનું વિશાળીકરણ થયું. નાના ગૃહસ્થ યજ્ઞોની જગ્યાએ વિશિષ્ટ યજ્ઞો જેવા કે અશ્વમેધ યજ્ઞ યોજાતા. આ યજ્ઞોમાં વિશાળ પજ્ઞા અને પશુબલિ આપવામાં આવતું. યજ્ઞો ધીરે-ધીરે શાહી ધર્મિક પરંપરાના પ્રતિક બની ગયા.
પ્રશ્ન 5: અનુવૈદિક કાળમાં દેવતાઓમાં શું ફેરફાર થયો?
ઉત્તર: અનુવૈદિક કાળમાં વેદકાલીન દેવતાઓ જેમ કે ઇન્દ્ર અને વરુણનું મહત્વ ઘટવા લાગ્યું. તેમના સ્થાને બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને શિવ જેવા દેવતાઓનો પ્રભાવ વધવા લાગ્યો. આ દેવતાઓ હિન્દુ ધર્મના મુખ્ય દેવો તરીકે સ્થાપિત થયા.
પ્રશ્ન 6: અનુવૈદિક કાળમાં શહેરીકરણ કેવી રીતે વિકસ્યું?
ઉત્તર: અનુવૈદિક કાળમાં લોખંડના ઉપયોગથી કૃષિ અને વેપારમાં વૃદ્ધિ થઈ. જમીનના મહત્ત્વ વધવાથી શહેરીકરણ શરૂ થયું. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં 16 મહાજનપદોનો ઉલ્લેખ છે, જે આધુનિક રાજ્યવ્યવસ્થાના પ્રારંભિક સ્વરૂપ દર્શાવે છે.
પ્રશ્ન-ઉત્તર:
1. નીચે આપેલા પ્રશ્નોના વિસ્તૃત જવાબ લખો:
(1) ઋગ્વેદમાં આલેખાયેલ સમાજવ્યવસ્થાનો ચિતાર આપો.
ઋગ્વેદમાં સામાજિક વ્યવસ્થા પિતૃસત્તાક હતી. કુટુંબ આ વ્યવસ્થાનો મુખ્ય આધાર હતો, જેમાં કુટુંબનો વડો પુરુષ હતો. સમાજમાં ત્રણ વર્ણો જોવા મળતા: બ્રાહ્મણ (પૂજારી), ક્ષત્રિય (યોદ્ધા) અને વૈશ્ય (વ્યાપારી અને પશુપાલક). શૂદ્ર વર્ણનું ઉલ્લેખ ન હતો. સ્ત્રીઓને ગણમાન્ય સ્થાન મળતું અને તેઓ શીખવા માટે સ્વતંત્ર હતી. વૈદિક કાળમાં મુખ્ય ધર્મકૃત્ય યજ્ઞ હતું.
(2) વૈદિક ધર્મ વિશે માહિતી આપો.
વૈદિક ધર્મમાં અનેક દેવતાઓનું મહત્વ હતું. મુખ્ય દેવતાઓ ઇન્દ્ર (વર્ષાદેવ), અગ્નિ (યજ્ઞદેવ) અને સૂર્ય હતાં. યજ્ઞ વૈદિક ધર્મનું મુખ્ય લક્ષણ હતું, જેમાં અગ્નિ દ્વારા દેવતાઓને આહુતિ આપવામાં આવતી. રિષિઓએ રચેલા મંત્રો વેદોમાં સમાવિષ્ટ છે. આ ધર્મમાં રીત-રિવાજો, પૂજા અને પવિત્ર મંત્રોચ્ચાર મુખ્ય હતા.
(3) વૈદકાલીન ભારતની રાજકીય સ્થિતિ સ્પષ્ટ કરો.
વૈદિક કાળમાં રાજકીય વ્યવસ્થા લોકશાહી આધારીત હતી. રાજા લોકોની સહમતીથી પસંદ થતો. સભા અને સમિતિ રાજકીય નિર્ણયો લેતી. રાજાને સમિતિની સલાહ લેવી પડતી. રાજા ધર્મની રક્ષા કરતો અને યુદ્ધ દરમિયાન રાજાઓ એકબીજાની સહાય કરતા.
(4) વેદકાલીન ભારતની સાંસ્કૃતિક સ્થિતિ વર્ણવો.
વેદકાલીન ભારતની સાંસ્કૃતિક સ્થિતિમાં યજ્ઞોનો મહત્ત્વ હતો. સંગીત અને વેદિક મંત્રોચ્ચારનું વિશિષ્ટ સ્થાન હતું. સમુહગાન માટે સામવેદનો ઉપયોગ થતો. ગાયન, નૃત્ય અને વાજિંત્રોનો પણ ઉપયોગ થતો. આ કાળમાં મૂર્તિપૂજા ન હતી.
(5) અનુવૈદિક ભારતની સામાજિક સ્થિતિ સમજાવો.
અનુવૈદિક કાળમાં ચાર વર્ણો: બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર જોવા મળતા. બ્રાહ્મણો ધર્મગ્રંથો અને શિક્ષણ સંભાળતા. ક્ષત્રિય રાજ્ય અને યુદ્ધ સંભાળતા. વૈશ્ય વાણિજય, કૃષિ અને પશુપાલન કરતા. શૂદ્રોને નબળો દરજ્જો મળતો અને તેઓ સેવામાં જોડાયેલા હતા.
2. ટૂંકમાં જવાબ આપો:
(1) ચાર વેદોનાં નામ જણાવો.
ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ અને અથર્વવેદ.
(2) લોખંડની શોધ વિશે જણાવી તેનું મહત્ત્વ સમજાવો.
અનુવૈદિક કાળમાં લોખંડની શોધ થવાથી કૃષિમાં અમુલ્ય વિકાસ થયો. મોટા પ્રમાણમાં જમીન ખેડાઈ અને શહેરીકરણ ઝડપથી ફેલાયું.
(3) અનુવૈદિક રાજકીય વ્યવસ્થા સ્પષ્ટ કરો.
અનુવૈદિક કાળમાં રાજા વંશપરંપરાગત બન્યા. રાજા પાસે વિશાળ સૈન્ય અને અધિકારો હતા. સમિતિ અને સભાનું મહત્વ ઘટી ગયું.
(4) અનુવૈદિક ભારતમાં સ્ત્રીઓના સ્થાન વિશે ચર્ચા કરો.
અનુવૈદિક કાળમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન પૂર્વ કાળ કરતાં નબળું બન્યું. તેમને પુત્રપ્રાપ્તિ માટે પ્રાર્થના કરવામાં આવતી. તેમનો સામાજિક દરજ્જો ઘટી ગયો.
(5) અનુવૈદિક ભારતની અર્થવ્યવસ્થાનો ખ્યાલ આપો.
અનુવૈદિક કાળમાં કૃષિ મુખ્ય વ્યવસાય બન્યો. પશુપાલન અને હસ્તકલા પણ મહત્વપૂર્ણ હતા. વેપાર-વાણિજય વિકસ્યું અને વસતિઓ વધતી ગઈ.
3. આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો:
(1) ઋગ્વેદમાં કેટલાં સૂક્તો આવેલાં છે?
(C) 1028
(2) આર્યો ભારતમાં સૌપ્રથમ કયા પ્રદેશમાં રહેતા હતા?
(A) સપ્તસિંધુ
(3) આર્યોનું મૂળ વતન કયું હોવાનું મનાય છે?
(B) મધ્યએશિયા
(4) કયા વેદમાં આર્ય અને અનાર્ય સંસ્કૃતિનો સમન્વય જોવા મળે છે?
(D) અથર્વવેદ
(5) ઋગ્વેદમાં દર્શાવેલ સપ્તસિંધુ પ્રદેશ વર્તમાન ભારતનો કયો પ્રદેશ હોવાનું સવિશેષ સંભવ છે?
(C) પંજાબ
EDITING BY--Liza Mahanta
