Chapter 4
વૈદિક ધર્મ અને સંસ્કૃતિ-2
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
1. નીચે આપેલા પ્રશ્નોના વિસ્તૃત જવાબ લખો:.
(1) બ્રાહ્મણગ્રંથો વિશે માહિતી આપો.
બ્રાહ્મણગ્રંથો વૈદિક સાહિત્યનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. વેદમંત્રોના અર્થઘટન, વ્યુત્પત્તિ અને વિનિયોગ વિશે બ્રાહ્મણગ્રંથોમાં માર્ગદર્શન આપવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથોમાં યજ્ઞક્રિયાઓના નિયમો અને મહત્વનો ઉલ્લેખ છે. દરેક વેદ માટે અલગ બ્રાહ્મણગ્રંથ છે. ઋગ્વેદ માટે ઐતરેય બ્રાહ્મણ, યજુર્વેદ માટે શતપથ અને તૈતિરીય બ્રાહ્મણ, સામવેદ માટે વિવિધ આઠ બ્રાહ્મણગ્રંથો અને અથર્વવેદ માટે ગોપથ બ્રાહ્મણ છે. બ્રાહ્મણગ્રંથોમાં ભારતીય સમાજની યજ્ઞપરંપરા, આધ્યાત્મિકતા અને રાજાશ્રયમાં થતા યજ્ઞોનું વર્ણન છે.
(2) આરણ્યકોનો પરિચય આપો.
આરણ્યકો વૈદિક સાહિત્યનો એક ભાગ છે, જે સંહિતા અને બ્રાહ્મણગ્રંથો પછી રચાયા હતા. આ ગ્રંથોમાં વનપ્રસ્થીઓ અને મુનિઓ દ્વારા કરવામાં આવેલા ચિંતન-મનનનું દર્શન થાય છે. આરણ્યકોમાં યજ્ઞક્રિયાઓ ઉપરાંત આધ્યાત્મિક અને તત્ત્વજ્ઞાનનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. અહીં બ્રહ્મ અને આત્મા વિશે ચિંતન છે. આરણ્યકોમાં ઋગ્વેદના ઐતરીય અને શખાયન આરણ્યક, શુક્લ યજુર્વેદના બૃહદારણ્યક અને જૈમિનિય ઉપનિષદ આરણ્યક મહત્વના છે.
(3) ઉપનિષદમાં વર્ણવાયેલ આધ્યાત્મિક અને દાર્શનિક વિચારધારા વિશે લેખ લખો.
ઉપનિષદો વૈદિક સાહિત્યનો અંતિમ ભાગ છે, જેને "વેદાંત" પણ કહેવામાં આવે છે. ઉપનિષદ શબ્દનો અર્થ છે – ગુરુની નજીક બેસીને રહસ્યમય જ્ઞાન મેળવવું. ઉપનિષદોમાં બ્રહ્મ અને આત્માના તત્ત્વજ્ઞાન, મોક્ષ, આત્મનિર્વાણ અને જીવનના રહસ્ય પર દાર્શનિક વિમર્શ કરવામાં આવ્યો છે. મુખ્ય ઉપનિષદોમાં ઈશાવાસ્ય, કેન, કઠ, પ્રશ્ન, મુંડક, માંડૂક્ય, તૈતિરીય અને છાંદોગ્ય ઉપનિષદો છે. આ ગ્રંથોમાં ધર્મ, તત્ત્વચિંતન અને આધ્યાત્મિક વિષયોની ઊંડાણપૂર્વક ચર્ચા છે.
2. ટૂંકમાં જવાબ આપો:
(1) બ્રાહ્મણગ્રંથોમાં શું વર્ણવવામાં આવ્યું છે?
બ્રાહ્મણગ્રંથોમાં યજ્ઞક્રિયા, વિધિવિધાન અને વેદમંત્રોના અર્થઘટનનું વર્ણન છે.
(2) આરણ્યકોનું વિશેષ મહત્વ શું છે?
આરણ્યકોમાં આધ્યાત્મિક અને તત્ત્વજ્ઞાનિક વિચારધારા છે. તેમાં બ્રહ્મ અને આત્મા વિશે ઊંડા તત્ત્વચિંતન છે.
(3) ઉપનિષદ શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ જણાવો.
ઉપનિષદનો શાબ્દિક અર્થ છે – ગુરુના ચરણોમાં બેસીને રહસ્યમય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું.
(4) ઉપનિષદોને શું કહેવામાં આવે છે?
ઉપનિષદોને "વેદાંત" પણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તે વેદોનો અંતિમ ભાગ છે.
(5) વૈદિક સાહિત્યના કેટલા મુખ્ય અંગો છે?
વૈદિક સાહિત્યના ચાર મુખ્ય અંગો છે: સંહિતા, બ્રાહ્મણ, આરણ્યક અને ઉપનિષદ.
3. આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો:
(1) બ્રાહ્મણગ્રંથોમાં કયા વિષયનો સમાવેશ છે?
(B) યજ્ઞવિધિ અને અર્થઘટન
(2) તૈતિરીય બ્રાહ્મણ કયા વેદ માટે છે?
(A) યજુર્વેદ
(3) ગોપથ બ્રાહ્મણ કયા વેદ માટે છે?
(D) અથર્વવેદ
(4) બૃહદારણ્યક આરણ્યક કયા વેદ માટે છે?
(C) યજુર્વેદ
(5) ઉપનિષદોમાં મુખ્યત્વે કઈ વિચારધારા છે?
(A) તત્ત્વજ્ઞાન અને આત્મજ્ઞાન
1. નીચે આપેલા પ્રશ્નોના વિસ્તૃત જવાબ લખો:
(1) ઉપનિષદનો અર્થ અને તેના મહત્વ વિશે લખો.
ઉપનિષદ શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ છે – ગુરુના ચરણોમાં બેસીને રહસ્યમય જ્ઞાન મેળવવું. "સદ્" ધાતુનો અર્થ "ગતિ" અને "નાશ" છે, એટલે કે અજ્ઞાનનો નાશ કરીને પરમતત્ત્વ તરફ ગતિ કરાવનાર શાસ્ત્ર એટલે ઉપનિષદ. આ ગ્રંથોમાં બ્રહ્મ અને આત્મા વિશે તત્ત્વજ્ઞાન છે. ઉપનિષદો વેદના અંત ભાગમાં આવે છે, એટલે તેને "વેદાંત" પણ કહેવામાં આવે છે. તેમાં અધ્યાત્મિક અને દાર્શનિક વિચારધારાનું ઊંડાણપૂર્વક દર્શન થાય છે. ઉપનિષદો જીવ-બ્રહ્મ એકતા, આત્મા-પરમાત્મા તત્ત્વજ્ઞાન, કર્મફળનો સિદ્ધાંત અને મોક્ષમાર્ગ વિશે માર્ગદર્શન આપે છે.
(2) ઉપનિષદોમાં વર્ણવાયેલા મુખ્ય તત્ત્વો વિશે વિગતવાર સમજાવો.
ઉપનિષદો મુખ્યત્વે આધ્યાત્મિક તત્ત્વચિંતન પર આધારિત છે. તેમાં દર્શાવાયેલા તત્ત્વો નીચે મુજબ છે:
-
બ્રહ્મ: સમગ્ર બ્રહ્માંડનું પરમ તત્ત્વ, જે શાશ્વત છે.
-
આત્મા: દરેક જીવમાં રહેલું ચૈતન્યરૂપ તત્ત્વ, જે બ્રહ્મસ્વરૂપ છે.
-
માયાવાદ: જગત મિથ્યા છે અને બ્રહ્મ જ સત્ય છે.
-
મોક્ષ: જ્ઞાનપ્રાપ્તિ દ્વારા આત્મા અને પરમાત્માની એકતા અનુભવી મનુષ્ય જન્મમરણના ચક્રમાંથી મુક્તિ પામે છે.
-
કર્મફળ સિદ્ધાંત: દરેક જીવને તેના કર્મોનું ફળ મળે છે.
(3) ઉપનિષદોમાં ઉલ્લેખિત દાર્શનિક વિચારધારા વિશે લેખ લખો.
ઉપનિષદોમાં ભારતીય દાર્શનિક વિચારધારાનું તત્ત્વચિંતન દર્શાવ્યું છે. તેમાં બ્રહ્મ અને આત્મા એકતાનો મહિમા વર્ણવાયો છે. "તત્ત્વમસિ" (તૂં જ બ્રહ્મ છે), "સોહં" (હું જ બ્રહ્મ છું) અને "અહં બ્રહ્માસ્મિ" (હું બ્રહ્મ છું) જેવા વાક્યો ઉપનિષદોની તત્ત્વજ્ઞાનિક શિખરતા દર્શાવે છે. ઉપનિષદો અનુસાર મનુષ્યમાં રહેલું આત્મતત્ત્વ બ્રહ્મસ્વરૂપ છે. તેમાં સત્ય, અહિંસા, બ્રહ્મચર્ય અને કર્મફળના સિદ્ધાંત પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. શંકરાચાર્યનો અદ્વૈતવાદ, માધવાચાર્યનો દ્વૈતવાદ અને રામાનુજાચાર્યનો વિશિષ્ટાદ્વૈતવાદ ઉપનિષદોના તત્ત્વજ્ઞાનની ફળશ્રુતિ છે.
2. ટૂંકમાં જવાબ આપો:
(1) ઉપનિષદનો શાબ્દિક અર્થ શું છે?
ઉપનિષદનો અર્થ છે – ગુરુના ચરણોમાં બેસીને રહસ્યમય જ્ઞાન મેળવવું.
(2) ઉપનિષદોને અન્ય કયા નામથી ઓળખવામાં આવે છે?
ઉપનિષદોને "વેદાંત" પણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તે વેદનો અંત ભાગ છે.
(3) ઉપનિષદમાં વર્ણવાયેલ મુખ્ય તત્ત્વ કયું છે?
બ્રહ્મ અને આત્માની એકતાનું તત્ત્વ ઉપનિષદોમાં મુખ્ય છે.
(4) ઉપનિષદોમાં વર્ણવાયેલી મુક્તિનો માર્ગ કયો છે?
શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસ દ્વારા મળતું જ્ઞાન મુક્તિનો માર્ગ છે.
(5) ઉપનિષદોનો મુખ્ય આધાર કયો તત્વ છે?
આત્મા અને બ્રહ્મની એકતાનું તત્ત્વ ઉપનિષદોનો મુખ્ય આધાર છે.
3. આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો:
(1) ઉપનિષદ કઈ શાખા સાથે સંકળાયેલા છે?
(C) વેદાંત
(2) ઉપનિષદોમાં આત્મા માટે કયું તત્ત્વવાક્ય છે?
(B) અહં બ્રહ્માસ્મિ
(3) "બ્રહ્મ" માટે કયું તત્ત્વવાક્ય છે?
(A) તત્ત્વમસિ
(4) ઉપનિષદમાં જે મુખ્ય તત્ત્વ છે તે કયું છે?
(D) બ્રહ્મ અને આત્માની એકતા
(5) ઉપનિષદમાં દ્રષ્ટાંત તરીકે કઈ ઉપમા વપરાય છે?
(B) અસત્યમાંથી સત્ય તરફ અને અંધકારમાંથી પ્રકાશ તરફ જવાનો માર્ગ
1. નીચે આપેલા પ્રશ્નોના વિસ્તૃત જવાબ લખો:
(1) ષડ્દર્શનો વિશે વિસ્તૃત માહિતી આપો.
ભારતીય દાર્શનિક વિચારધારામાં "ષડ્દર્શન" ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. "ષડ" નો અર્થ છે છ અને "દર્શન" નો અર્થ છે તત્ત્વજ્ઞાન. આ છ દર્શનો દ્વારા જીવનના તત્ત્વો અને પરમ સત્ય વિશે તર્કશીલ અને આધ્યાત્મિક વિમર્શ કરાયો છે. ષડ્દર્શનોમાં સમાવવામાં આવેલા દર્શનો નીચે મુજબ છે:
-
સાંખ્ય દર્શન: મહર્ષિ કપિલ દ્વારા રચાયેલ, જે પુરુષ અને પ્રકૃતિના દ્વૈત દ્વારા સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ અને પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણો (સત્ત્વ, રજસ, તમસ) પર આધારિત છે.
-
યોગ દર્શન: મહર્ષિ પતંજલિ દ્વારા રચાયેલ. યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ જેવાં આઠ અંગો દ્વારા ચિત્તની શાંતિ અને મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
-
ન્યાય દર્શન: મહર્ષિ ગૌતમ દ્વારા રચાયેલ, જે યથાર્થ જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે તર્કશાસ્ત્ર અને પ્રમાણશાસ્ત્રનો ઉપયોગ કરે છે.
-
વૈશેષિક દર્શન: મહર્ષિ કણાદ દ્વારા રચાયેલ, જે સૃષ્ટિના ભૌતિક અને અભૌતિક તત્ત્વો (દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ) પર આધારીત છે.
-
પૂર્વમીમાંસા: મહર્ષિ જૈમિન દ્વારા રચાયેલ, જે કર્મ, પુનર્જન્મ અને ધર્મના પાલન પર ભાર મૂકે છે.
-
ઉત્તરમીમાંસા (વેદાંત): મહર્ષિ બાદરાયણ દ્વારા રચાયેલ, જે બ્રહ્મ, જીવ અને જગતની એકતાનું તત્ત્વવિમર્શ કરે છે.
(2) યોગ દર્શન અને તેના તત્ત્વો વિશે વિગતવાર લખો.
યોગ દર્શન મહર્ષિ પતંજલિ દ્વારા રચાયેલ છે. "યોગ"નો અર્થ છે – ચિત્તવૃત્તિનો નિયંત્રણ દ્વારા બ્રહ્મ સાથે એકતા. પતંજલિએ "યોગસૂત્ર" માં યોગની વ્યાખ્યા આપી છે:
"યોગશ્ચિત્તવૃત્તિ નિરોધઃ" (યોગ એટલે ચિત્તની વૃત્તિઓનો નિરોધ).
યોગના મુખ્ય તત્ત્વો:
-
અષ્ટાંગ યોગ: પતંજલિએ યોગ માટે આઠ અંગો જણાવ્યા છે:
-
યમ: સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરીગ્રહ.
-
નિયમ: શૌચ, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વરપ્રણિધાન.
-
આસન: શારીરિક સ્થિતિમાં સ્થિરતા.
-
પ્રાણાયામ: શ્વાસની નિયંત્રણ પ્રક્રિયા.
-
પ્રત્યાહાર: ઇન્દ્રિયોની અટકાવી મનમાં લગાવવી.
-
ધારણા: એક ચિંતનવસ્તુ પર મન લગાવવું.
-
ધ્યાન: ધ્યાનમાં તત્ત્વચિંતન.
-
સમાધિ: ધ્યાનમાં ધ્યેય અને ધ્યાતા એકરૂપ થઈ જાય છે.
યોગ દર્શન માત્ર સાદ્ધાંતિક નથી પણ વ્યાવહારિક પણ છે.
(3) ન્યાય દર્શન અને વૈશેષિક દર્શનનો તફાવત લખો.
ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શન વચ્ચે મુખ્ય તફાવત છે:
-
ન્યાય દર્શન: મહર્ષિ ગૌતમ દ્વારા રચાયેલ છે. તે તર્કશાસ્ત્ર અને લોજિક પર આધારિત છે. યથાર્થ જ્ઞાન દ્વારા આત્મા, ઈશ્વર અને જગતના તત્ત્વનો પારખો થાય છે.
-
વૈશેષિક દર્શન: મહર્ષિ કણાદ દ્વારા રચાયેલ છે. તે ભૌતિક જ્ઞાન પર આધારિત છે. ભૌતિક તત્ત્વોનું વિશ્લેષણ કરીને સૃષ્ટિની રચનાનું તત્ત્વજ્ઞાન આપે છે.
-
ન્યાય દર્શનમાં ચાર પ્રકારના પ્રમાણ છે – પ્રતિક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને શબ્દ. જ્યારે વૈશેષિક દર્શન એ ભૌતિક પદાર્થોને દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવમાં વિભાજિત કરે છે.
2. ટૂંકમાં જવાબ આપો:
(1) યોગ દર્શનના રચયિતા કોણ છે?
મહર્ષિ પતંજલિ.
(2) ન્યાય દર્શનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ શું છે?
યથાર્થ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનો.
(3) વૈશેષિક દર્શન અનુસાર સૃષ્ટિના કેટલા તત્ત્વો છે?
સાત તત્ત્વો: દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ.
(4) અષ્ટાંગ યોગના અંતિમ અંગનું નામ શું છે?
સમાધિ.
(5) સાંખ્ય દર્શનના તત્ત્વો કેટલાં છે?
25 તત્ત્વો.
3. આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ પસંદ કરો:
(1) યોગ દર્શનના રચયિતા કોણ છે?
(B) મહર્ષિ પતંજલિ
(2) ન્યાય દર્શન તર્કશાસ્ત્રના કયા પાસાને સમજાવે છે?
(A) યથાર્થ જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટેના ઉપાય
(3) વૈશેષિક દર્શન કેટલાં તત્ત્વો પર આધારિત છે?
(C) સાત તત્ત્વો
(4) યોગ દર્શનમાં "અહિંસા" કયા તત્ત્વમાં આવે છે?
(D) યમ
(5) અષ્ટાંગ યોગમાં ઇન્દ્રિયોને મનમાં જોડવાનું તત્ત્વ કયું છે?
(B) પ્રત્યાહાર
પ્રશ્ન: પૂર્વમીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા વચ્ચે શું તફાવત છે?
ઉત્તર: પૂર્વમીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા ભારતીય દર્શનના બે મુખ્ય વિચારધારાઓ છે.
પૂર્વમીમાંસા, જે મહર્ષિ જૈમિનિ દ્વારા રચિત 'જૈમિનિસૂત્ર' પર આધારિત છે, તેમાં કર્મ અને કર્મકાંડને મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. આ દર્શન કહે છે કે નિષ્કામકર્મ (અવિશ્વાસ વિના) એ માનવીને પાપ અને પુણ્યના બંધનોથી મુક્ત કરે છે.
ઉત્તરમીમાંસા, જેને 'વેદાંત' પણ કહેવામાં આવે છે, મહર્ષિ ભાદરાયણ દ્વારા રચિત 'બ્રહ્મસૂત્ર' પર આધારિત છે. આ દર્શન બ્રહ્મ અને આત્માની એકતા પર ભાર મૂકે છે અને આ જગતને સત્ય માન્ય બનાવે છે.
પ્રશ્ન: જૈનધર્મ અને તેના તત્ત્વજ્ઞાન વિશે સમજીને ઉલ્લેખ કરો.
ઉત્તર: જૈનધર્મ એક પ્રાચીન ભારતીય ધર્મ છે, જે અસંખ્ય નૈતિક સિદ્ધાંતો અને તત્ત્વજ્ઞાન પર આધારિત છે. આ ધર્મમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંતોમાં 'અહિંસા' (હિંસા ન કરવી) અને 'અનેકાંતવાદ' (કોઈ વસ્તુને અનેક દૃષ્ટિકોણોથી જોઈને સમજવું) છે. જૈન ધર્મ અનુસાર, મન, વચન, અને કાયાના દ્વારા કોઈપણ પ્રકારની હિંસા ન કરવી જોઈએ, અને એના માટે વિવિધ વ્રતો, જેમ કે સત્ય, અહિંસા, બ્રહ્મચર્ય, અસ્તેય અને અપરિગ્રહ આપવામાં આવે છે.
જૈન ધર્મમાં, મૌખિક અને મનસિક હિંસાને પણ દોષપૂર્ણ ગણવામાં આવે છે. આ સિદ્ધાંતોમાં વિમુક્તિ અને પ્રકાશને મેળવવાનો માર્ગ છે.
પ્રશ્ન: બૌદ્ધ વિચારધારા અને ભક્તિમાર્ગના વિકાસ વિશે વિગતે માહિતી આપો.
ઉત્તર:
બૌદ્ધ વિચારધારા:
બૌદ્ધ વિચારધારા ભારતના પ્રાચીન દાર્શનિક વિચારધારાઓમાંના એક છે, જે ગૌતમ બુદ્ધ દ્વારા પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવી. બુદ્ધે આ ધર્મમાં અહિંસાપૂર્ણ અને તૃષ્ણાના ત્યાગના સિદ્ધાંતો પર ભાર મૂક્યો. તેઓ કહેતા હતા કે, 'સાંસારિક દુઃખ'નું મુખ્ય કારણ 'તૃષ્ણા' (ઇચ્છા) છે અને તેને ત્યાગ કરીને દુઃખમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. બુદ્ધે આ માટે 'મધ્યમમાર્ગ'નો ઉપદેશ આપ્યો, જેમાં ન તો દેહદમન છે ન તો ભોગવિલાસ; પરંતુ મધ્યમ માર્ગ દ્વારા નૈતિક અને આત્મિક ઉન્નતિનો માર્ગ દર્શાવ્યો. તેમણે અષ્ટાંગી માર્ગ, જેમાં સાચો દૃષ્ટિકોણ, સાચો સંકલ્પ, સત્ય બોલવું, નૈતિકતા, શ્રમ, ધ્યાન, યોગ્ય ધ્યાન અને વિમુક્તિનો માર્ગ દર્શાવ્યો, દ્વારા જીવનને શ્રેષ્ઠ બનાવવાનું ઉપદેશ આપ્યો.
ભક્તિમાર્ગ:
ભારતીય ધર્મમાં ભક્તિમાર્ગનો વિકાસ અને પ્રમોશન કરવામાં આવ્યું, જેમાં લોકો પરંપરાગત કર્મકાંડ અને યજ્ઞ વિધિઓની સામે ભક્તિ અને ઈશ્વરપ્રેમનો માર્ગ અપનાવવાનું પ્રોત્સાહન આપાયું. આ માર્ગમાં, વ્યક્તિ પ્રકૃતિના તત્ત્વો અથવા અવતારી શક્તિની પૂજા અને ભક્તિ કરતો છે.
વૈષ્ણવ સંપ્રદાય ભક્તિની પ્રશંસા કરે છે, અને તેમને પૂજા, શ્રવણ, સ્મરણ, કીર્તન, દાસ્યભાવ, અને શ્રદ્ધા સાથે ભગવાનને આરાધના કરવામાં યુક્તિ બતાવવામાં આવે છે.
શૈવ સંપ્રદાય પણ ભક્તિની મહત્વતાની પ્રચાર કરે છે, જેમાં શિવની પૂજા અને ભક્તિનો માર્ગ મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે. આ ભક્તિમાર્ગ દ્વારા, વ્યક્તિ મૂક્તિ અને આદર્શ જીવન પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનનો વૈશ્વિક દ્રષ્ટિએ પ્રભાવ:
ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાચીન સમયથી વૈશ્વિક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વ ધરાવતું છે.
-
વેદો (ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ, અને અથર્વવેદ) વૈદિક તત્ત્વજ્ઞાનનો મુખ્ય સ્ત्रोत છે, જે જીવન, શ્રમ, અને મુક્તિ માટે માર્ગદર્શક છે.
-
આશ્રમવ્યવસ્થા જીવનના ચાર લક્ષ (ધર્મ, અર્થ, કામ, અનેmok્ષ) માટે માર્ગ દર્શાવે છે.
-
ઉપનિષદો માનવજીવનના અંતિમ લક્ષ, 'મોક્ષ', અને આત્મજ્ઞાનને પરિપૂર્ણ બનાવતા તત્ત્વજ્ઞાનના સ્ત્રોત છે.
-
સાંખ્ય, ન્યાય, વૈદાંત, યોગ, વૈશેષિક અને મimedia જેવા દાર્શનિક શાખાઓના ફાળો વૈશ્વિક તત્ત્વજ્ઞાન પર ખૂબ પ્રભાવ પાડે છે.
-
રામાયણ અને મહાભારત જેવા મહાકાવ્યોએ પણ વૈશ્વિક ધર્મ અને મૌલિકતાઓ પર ખૂબ અસર પાડી છે.
-
ભગવદગીતા માં ભક્તિ, કર્મ અને ભક્તિ માટેના માર્ગોની ચર્ચા કરીને માનવ જીવાદોરી માટે માર્ગદર્શક અભિગમ રજૂ કરવામાં આવ્યો છે.
પ્રશ્ન: વૈદિક અને અનુવૈદિક યુગમાં રાજ્ય અને સામાજિક સંરચના વિશે വിശദ માહિતી આપો.
ઉત્તર:
વૈદિક યુગનો રાજકીય સંરચના:
વૈદિક યુગમાં રાજકીય સંરચનાને આદર્શ માનવામાં આવતી હતી. રાજાઓના શાસનમાં પ્રજાનો કલ્યાણ અને સુખાકારી મુખ્ય હતી. રાજ્યનું પદ દીવાયીત અને રાજાધર્મથી નિર્ધારિત હતું. રાજા રાજ્યના વિધિ, નિયમો અને પરંપરાઓને અનુસરીને પ્રજાને સુખી બનાવવાનું અને સમાજમાં ન્યાય અને સમતાનું સંચાલન કરવાનો જવાબદાર હતો.
રાજાના પદ પર બેસતી વખતે, તે માટે એક વિશિષ્ટ શપથ લેવા માટે હતી, જેથી તે પોતાના શાસનમાં ધર્મનો પાલન કરે. પ્રજાના કલ્યાણ માટેના તમામ પ્રયાસો, જેમ કે ખેતી, વિકાસ, અને સમાજની ભલાઈ માટેની યોજનાઓ તેની જવાબદારી હતી.
રાજ્યના વહીવટ માટે વિવિધ અધિકારીઓ નિમણૂક કરવામાં આવતા હતા. ઉદાહરણ તરીકે, 100 ગામડાં માટે 'શતપતિ' નિયુક્ત કરવામાં આવતો હતો.
અનુવૈદિક યુગનો રાજકીય સંરચના:
અનુવૈદિક યુગમાં, રાજકીય દૃષ્ટિએ વિધિ મુજબ શાસનવ્યવસ્થા બદલાઈ અને સામ્રાજ્યના ખ્યાલનો વિકાસ થયો. રાજાશાહી પદ્ધતિ અને શાસનવ્યવસ્થાનો વિકસાવટ થયો. આ સમય દરમિયાન રાજાઓના પદ પર ‘સમ્રાટ’ અને ‘ચક્રવર્તી’ જેવા શબ્દોનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો, જે રાજાની સત્તા અને વ્યાપક પૌણ્યને દર્શાવતો હતો.
રાજાને દરેક પ્રકારના દંડ અને કાયદેસર કાર્યોનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે પોતાના કાર્યક્રીય શાસન માટે એક નિર્ધારિત નીતિ અને આદર્શને અનુસરીને શાસન કરવું આવશ્યક માનવામાં આવતું હતું. સામ્રાજ્યના વિસ્તરણ અને વહીવટી કામકાજ માટે, એણે વિભિન્ન વિભાગો અને અધિકારીઓને નિયુક્ત કરી, જેમકે 'શતપતિ'ના ખાતેથી ગામોના કાર્યનું સંચાલન થતું હતું.
વૈદિક અને અનુવૈદિક સામાજિક સંરચના:
વૈદિક યુગમાં:
વૈદિક યુગમાં સમાજ એક ઓપન અને લાઇફસૈકલ તરીકે શરૂ થયો હતો. અહીં વર્ણાશ્રમવ્યવસ્થા આધારિત સમાજ હતો. વેદો મુજબ, ચાર મુખ્ય વર્ગો - બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, અને શૂદ્ર - 각각ના કામ અને ગુણના આધાર પર નક્કી કરવામાં આવતાં હતાં.
અનુવૈદિક યુગમાં:
અનુવૈદિક યુગમાં, આ વર્ણવ્યવસ્થા વધારે જટિલ બની ગઈ અને કર્મકાંડ અને અન્ય પરંપરાઓના કારણે બ્રાહ્મણોનું પ્રાધાન્ય વધ્યું. સાથે સાથે, રાજ્યસત્તાના વિસ્તરણના કારણે, ક્ષત્રિય વર્ગનું પણ મહત્વ વધ્યું.
શિક્ષણ પ્રણાલી:
શિક્ષણની મુખ્ય ધ્યેય માનવને પૂર્ણ બનાવવાનું હતું. વેદકાળમાં, સારા અને સાચા જ્ઞાનથી મનુષ્યનો ઉન્નતિ કરવું એ મોખરું મકસદ હતું.
સ્ત્રીઓનું સ્થાન:
વૈદિક યુગમાં સ્ત્રીના અધિકારોનું માન આપવામાં આવતું હતું. તેમની બધી જ સામાજિક અને પરિવારિક જવાબદારીઓ પણ મહત્વપૂર્ણ હતી. આ સમયે, નારી સન્માન અને સ્વતંત્રતા માટે શ્રેષ્ઠ ભાવનાઓ જળવાઈ રહી હતી.
પ્રશ્ન: ઉપરોક્ત પ્રશ્નોના જવાબ આપો.
1. નીચે આપેલ પ્રશ્નોના વિસ્તૃત જવાબ આપો:
(1) ઉપનિષદમાં વર્ણવાયેલ આધ્યાત્મિક વિચારધારાનું વિવેચન કરો.
ઉપનિષદો હિંદુ ધાર્મિક વિચારધારા અને આધ્યાત્મિક ચિંતનના મુખ્ય સ્ત્રોત છે. આ ગ્રંથોમાં આપેલા વિચારો દ્વારા માનવતાના જીવન અને વિશ્વસંશયને સમજીને આંતરિક ઉત્થાન માટે માર્ગદર્શન આપવામાં આવ્યું છે. અહીં આત્મા (આત્મન) અને પરમાત્મા (બ્રહ્મ) વચ્ચેના ભેદનો અભાવ દર્શાવવામાં આવ્યો છે, જ્યાં મોટે ભાગે આદિ, વિકાર, અને સત્યતામાં એકરૂપતા છે. ઉપનિષદોના આધ્યાત્મિક વિચારધારા અનુસાર, મુક્તિ (મોક્ષ) પ્રાપ્તિ માટે આત્મને પોતાના સ્ત્રોત અથવા બ્રહ્મ સાથે એકરૂપ કરવાનો માર્ગ પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યો છે.
(2) ઉપનિષદમાં વર્ણવાયેલ દાર્શનિક વિચારધારાનો ટૂંકમાં પરિચય આપો.
ઉપનિષદોમાં વિવિધ દાર્શનિક વિચારધારાઓ પરિચય કરાવવામાં આવ્યો છે. તેમાં મૂલભૂત રીતે આ જીવનું અને બ્રહ્મનું બોધ આપવામાં આવે છે, જેમ કે 'અહમ બ્રહ્માસ્મિ' (હું બ્રહ્મ છું) અને 'તત્ત્વમસિ' (તું તે છે) જેવા મંત્રો. યોગ, તત્વજ્ઞાન, સંન્યાસ, અને જીવનના અંતિમ લક્ષ્યmok્ષને લઇને સંકલ્પ અને નિર્ણયની અનુકૂળતા વ્યક્ત કરાઈ છે.
(3) જૈનવિચારપારાનું ટૂંકમાં વર્ણન કરો.
જૈનવિચારધારા મુખ્યત્વે અહિંસા, આસ્તિકતા, અને કર્મના સિદ્ધાંતો પર આધારિત છે. જૈન ધર્મમાં, આત્માને પવિત્ર રાખવાની અને મન, વચન, અને કર્મના દ્વારા પાપોથી મુક્ત થવાની પ્રકિયા છે. આ તત્ત્વજ્ઞાનમાં 'જ્ઞાન', 'દીક્ષા', 'મોક્ષ' માટે ચિંતન આપવામાં આવે છે.
(4) વૈશ્વિક તત્ત્વજ્ઞાનના વારસામાં ભારતનું પ્રદાન શું છે?
ભારતનું તત્ત્વજ્ઞાન વિશ્વને શાંતિ, સહિષ્ણુતા અને આધ્યાત્મિકતા માટેનો માર્ગ દર્શાવે છે. ઉપનિષદોમાં દર્શાવેલ આત્મજ્ઞાન અને બ્રહ્મની સાથે સંકલનવિચ્છેદ અભિગમ એ વૈશ્વિક વિચારધારાઓ માટે ખૂબ મહત્વપૂર્ણ હતું. આમ, ભારતના તત્ત્વજ્ઞાનને આધ્યાત્મિક મૂલ્યો, કર્મો, અને સાધના તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
(5) વૈદિક યુગે ભારતને રાજકીય અને સામાજિક ક્ષેત્રે આપેલ વારસો જણાવો.
વૈદિક યુગે રાજકીય અને સામાજિક રીતે એક ખૂબ જ મજબૂત પદ અને સંસ્થા આપીને સમાજના નિયમોને ગોઠવવાની શરૂઆત કરી. રાજા માટે ધર્મને અનુસરીને સરકાર કરવાની પરંપરા સ્થાપિત થઈ. સામાજિક ક્ષેત્રે, વૈદિક યુગે વર્ણાશ્રમવ્યવસ્થા, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર તરીકે વિવિધ વર્ગોનું વિભાજન કર્યું.
2. ટૂંકમાં જવાબ આપો:
(1) મુખ્ય ઉપનિષદોની સંખ્યા કેટલી છે?
(અ) 18
(2) બ્રાહ્મણગ્રંથોનો ટૂંકમાં પરિચય આપો.
બ્રાહ્મણગ્રંથો એ શ્રુતિનાં એવા ગ્રંથો છે, જેમણે યજ્ઞ, વિધિઓ અને યજમાનના નીતિબંધનો પર્યાવલોકન કરાવવાનું કામ કર્યું છે. આ ગ્રંથોમાં વિધિબદ્ધ કર્મકાંડ અને યજ્ઞ વિધિઓની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
(3) સૂત્રસાહિત્ય એટલે શું?
સૂત્રસાહિત્ય એ સાહિત્યનો એક પ્રકાર છે, જેમાં સંક્ષિપ્ત અને સ્પષ્ટ સૂત્રો અથવા નિયમોની મદદથી વિશિષ્ટ જ્ઞાન આપવામાં આવે છે.
(4) બૌદ્ધધર્મની વિચારધારા ટૂંકમાં જણાવો.
બૌદ્ધધર્મના મુખ્ય સિદ્ધાંતોમાં અહિંસા, મધ્યમમાર્ગ અને નિર્વાણ પર આધારિત છે. દુઃખમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે તૃષ્ણાનો ત્યાગ કરવો જોઈએ.
(5) વૈશેષિક દર્શન વિશે ટૂંકમાં માહિતી આપો.
વૈશેષિક દર્શન એ તત્વજ્ઞાનનો એક અભિગમ છે, જે જીવનના ગુણ, યથાર્થ અને ભૌતિક ચિંતન પર કેન્દ્રિત છે.
3. આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ જવાબ આપો:
(1) મુખ્ય ઉપનિષદોની સંખ્યા કેટલી છે?
(બી) 11
(2) પથ સ્વરૂપે રચાયેલ ઉપનિષદનું નામ આપો.
(ડ) કઠોપનિષદ
(3) ષડ્ દર્શન એટલે શું?
(ડ) છદર્શન
(4) સાંખ્યદર્શનના રચયિતા કોણ ગણાય છે?
(સી) મહર્ષિ કપિલ
(5) અદ્વૈતવાદના પ્રણેતા કોણ ગણાય છે?
(બી) શંકરાચાર્ય
EDITING BY--Liza MAHANTA
