સમાજશાસ્ત્રના મૂળભૂત ખ્યાલો (વિભાવના)
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
Q1: સમાજશાસ્ત્ર શું છે?
Ans: સમાજશાસ્ત્ર એ એક વિજ્ઞાન છે, જે માનવસમાજના સંરચનાત્મક અને ગતિશીલ પાસાઓનો અભ્યાસ કરે છે.
Q2: વિજ્ઞાનમાં 'વિભાવના' અથવા 'ખ્યાલ' શું હોય છે?
Ans: કોઈ પણ વિજ્ઞાન તેના વિષયને સમજવા માટે વિશિષ્ટ ખ્યાલો અને વિભાવનાઓનો ઉપયોગ કરે છે, જે ચોક્કસ અને તર્કપૂર્ણ હોવા જોઈએ.
Q3: 'સમાજ' શબ્દનો અર્થ શું છે?
Ans: સમાજ એ માનવસંબંધોની અને પરસ્પર ક્રિયાઓની એક વ્યવસ્થિત રચના છે, જ્યાં વ્યક્તિઓના ગૂંચવાયેલા સંબંધો સમયાંતરે પરિવર્તન પામતા હોય છે.
Q4: સમાજ અને સમૂહ વચ્ચે શું તફાવત છે?
Ans: સમાજ: એક વિશાળ, ગૂંચવાયેલું અને સતત પરિવર્તન પામતું મનોવૈજ્ઞાનિક અને સામાજિક માળખું છે.
સમૂહ: એક નાની એકમ હોય છે, જેમાં વ્યક્તિઓ સામાન્ય હેતુ કે લક્ષ્યાંક માટે એકત્ર થાય છે.
Q5: માનવસમાજ અને અન્ય પ્રાણીઓના સમાજ વચ્ચે શું તફાવત છે?
Ans: માનવસમાજમાં ભાષા, સંસ્કૃતિ અને જટિલ સંસ્થાઓ હોય છે. અન્ય પ્રાણીઓના સમાજ (જેમકે કીડી, મધમાખી, ચિમ્પાન્ઝી) પ્રમાણભૂત અને અનુસારીય સ્વરૂપના હોય છે, પરંતુ ત્યાં માનવી જેવી જટિલ સામાજિક વ્યવસ્થાઓ નથી.
Q6: 'સમાજ' ની વ્યાખ્યા કોણે આપી?
Ans: મેકાઈવર અને પેજ અનુસાર, "સમાજ એ પ્રસ્થાપિત સામાજિક સંબંધોની હંમેશાં પરિવર્તન પામતી વ્યવસ્થા છે."
Q7: માનવસમાજના મુખ્ય લક્ષણો કયા છે?
Ans: સંબંધોની જટિલતા – વ્યકિતઓ વચ્ચે ગૂંચવાયેલા સંબંધો હોય છે.
સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ – દરેક સમાજની પોતાની આગવી સંસ્કૃતિ હોય છે.
ભાષા અને સંચાર – સમાજમાં લોકો વચ્ચે સંદેશાવ્યવહાર થતો હોય છે.
નિયમો અને ધોરણો – સમાજના સ્વીકાર્ય વર્તન માટે નિયમો હોય છે.
Q8: સમાજ કેમ જરૂરી છે?
Ans: સમાજ વ્યક્તિઓને સુરક્ષા, ઓળખ, સહકાર, વ્યવસ્થા અને વિકાસ માટે પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડે છે.
Page 2
Q1: સમાજનું પરિભાષિત અર્થ શું છે?
Ans: સમાજ એ માનવસમુહનો એક એવો સંગઠિત સમૂહ છે, જ્યાં સામાજિક સંબંધો અને પરિવર્તન પામતી વ્યવસ્થા હોય છે.
Q2: સમાજના મુખ્ય લક્ષણો કયા છે?
Ans: સામાજિક સંબંધો – વ્યક્તિઓ વચ્ચે સામાજિક, આર્થિક, ધાર્મિક, રાજકીય સંબંધો હોય છે.
સમાનતા અને વિભિન્નતા – માનવીય સમાનતા હોવા છતાં જુદી-જુદી લાક્ષણિકતાઓ જોવા મળે છે.
જૂથ અને પેટા જૂથો – સમાજમાં કૌટુંબિક, સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક, આર્થિક, રાજકીય જૂથો હોય છે.
સામાજિક નિયંત્રણ – લોકોના વર્તન માટે નિયમો, કાયદાઓ અને શિષ્ટાચાર હોય છે.
સાતત્ય – કુટુંબ અને લગ્ન જેવી સંસ્થાઓ દ્વારા સમાજનું અસ્તિત્વ જળવાય છે.
પરિવર્તન – સમાજ સતત પરિવર્તન પામતો હોય છે.
Q3: સામાજિક નિયંત્રણ શું છે?
Ans: સામાજિક નિયંત્રણ એ સામાજિક ધોરણો અને નિયમો દ્વારા વ્યક્તિના વર્તનને નિયમિત રાખવાની પદ્ધતિ છે, જેથી સમાજનું અસ્તિત્વ અને વ્યવસ્થા જળવાઈ રહે.
Q4: સમુદાય (Community) એટલે શું?
Ans: સમુદાય એ લોકોનો એક સમૂહ છે, જે એક જ ભૂગોળિક વિસ્તારમાં વસવાટ કરી સામૂહિક હિતો ધરાવતો હોય છે.
Q5: મૈકાઈવર અને પેજ અનુસાર સમુદાયની વ્યાખ્યા શું છે?
Ans: "નાના કે મોટા સમૂહના સભ્યો જ્યારે એક જ સ્થળે રહેતા હોય અને જીવનના મોટા ભાગનાં હિતો સંતોષવાનો પ્રયત્ન કરે ત્યારે તેને સમુદાય કહેવાય."
Q6: સમાજ અને સમુદાય વચ્ચે શું તફાવત છે?
Ans: પરિમાણ સમાજ સમુદાય
વ્યાખ્યા વિશાળ સામાજિક માળખું જે સંબંધો અને સંસ્કૃતિ પર આધારિત છે ચોક્કસ ભૂગોળ સાથે જોડાયેલ સમૂહ
વ્યાપકતા વૈશ્વિક, દેશવ્યાપી નાના વિસ્તાર સુધી સીમિત
ઉદાહરણ ભારતીય સમાજ, આધુનિક સમાજ ગામ, નગર, વસાહત
Q7: સમાજના સાતત્ય માટે કઈ બાબતો જરૂરી છે?
Ans: સામાજિક નિયંત્રણ (નિયમો અને કાયદા)
લગ્ન અને કુટુંબ (સંસ્કૃતિનું પોકળાણ)
સામાજિકીકરણ (નવો પેઢીને સંસ્કૃતિનો વારસો)
Page 3
Q1: સમુદાય (Community) એટલે શું?
Ans: સમુદાય એ વ્યક્તિઓનો એવો સમૂહ છે, જે નિશ્ચિત ભૌગોલિક વિસ્તારમાં રહે છે અને સામૂહિક જીવન જીવે છે.
Q2: સમુદાયના મુખ્ય લક્ષણો કયા છે?
Ans: વસ્તી – સમુદાયમાં કેટલાક લોકો સાથે રહે છે.
ભૌગોલિક વિસ્તાર – સમુદાય ચોક્કસ સ્થાને વસવાટ કરે છે.
પરસ્પરાવલંબન – સમુદાયના સભ્યો એકબીજા પર આધાર રાખે છે.
સામૂહિક ધોરણો અને મૂલ્યો – સમુદાય એકસરખા નિયમો અને મંતવ્યો અનુસરે છે.
સામુદાયિક ભાવના – સમુદાયના સભ્યોમાં પરસ્પર એકતા અને સહકાર હોય છે.
Q3: કિંગસલે ડેવિસના અનુસાર સમુદાયના મુખ્ય બે માપદંડ કયા છે?
Ans: પ્રાદેશિક નિકટતા – સમુદાયના લોકો એકબીજાની નજીક રહે છે.
સામાજિક સંપૂર્ણતા – સમુદાયના લોકો મોટાભાગનું જીવન સમુદાયની મર્યાદામાં જ જીવે છે.
Q4: સામાજિક સમૂહ (Social Group) શું છે?
Ans: સમાન લક્ષ્ય અને હેતુ માટે એકબીજા સાથે જોડાયેલા લોકોના સમૂહને સામાજિક સમૂહ કહે છે.
Q5: સામાજિક સમૂહનાં મુખ્ય લક્ષણો કયા છે?
Ans: બે કે તેથી વધુ વ્યક્તિઓનો સમાવેશ – જેમકે મિત્રજૂથ, રમત જૂથ.
સમાન હોવાની સભાનતા – એક જ ધર્મ, જ્ઞાતિ કે સંસ્કૃતિ ધરાવતા લોકો.
સામૂહિક ધ્યેય કે હેતુ – સમૂહ એક ચોક્કસ લક્ષ્ય માટે કાર્ય કરે છે.
સામાજિક આંતરક્રિયા – સમૂહના સભ્યો એકબીજા સાથે પરસ્પર વ્યવહાર કરે છે.
Q6: મંડળ (Association) અને વર્ગ (Class) વચ્ચે શું તફાવત છે?
Ans: પરિમાણ મંડળ (Association) વર્ગ (Class)
વ્યાખ્યા સંગઠિત અને ચોક્કસ હેતુ માટેનું સમૂહ આર્થિક આધારે વિભાજિત સમૂહ
ઉદાહરણ યુવક મંડળ, કામદાર મંડળ ઉચ્ચ વર્ગ, મધ્યમ વર્ગ, ગરીબ વર્ગ
લક્ષણો સભ્યપદ સ્વૈચ્છિક હોય છે જન્મ અથવા આર્થિક પરિસ્થિતિના આધારે નક્કી થાય
Q7: કાર્લ માર્ક્સ અને મેક્સ વેબરના વર્ગ વિશેના મતભેદ શું છે?
Ans: કાર્લ માર્ક્સ કહે છે કે વર્ગ આર્થિક પરિસ્થિતિ પર આધાર રાખે છે (મૂડીપતિ vs. શ્રમજીવી).
મેક્સ વેબર કહે છે કે વર્ગ માત્ર આર્થિક જ નહીં, પરંતુ સામાજિક દરજ્જા અનેRajાંયિતા પણ નક્કી કરે છે.
Q8: જ્ઞાતિ (Caste) એટલે શું?
Ans: જ્ઞાતિ એ ભારતીય હિંદુ સમાજમાં જોવા મળતી એક વિશિષ્ટ સામાજિક વ્યવસ્થા છે, જે જન્મ પર આધાર રાખે છે. M.N. શ્રીનિવાસ અનુસાર, જ્ઞાતિ હિંદુ સમાજની વર્ણવ્યવસ્થામાંથી ઉતરી આવી છે.
Page 4
Q1: સામાજિક દરજ્જો (Social Status) શું છે?
Ans: સામાજિક દરજ્જો એટલે વ્યક્તિ કે સમૂહનું સમાજમાં સ્થાને.
વ્યક્તિએ સમાજમાં કેવા હિસાબે વર્તવું, તે તેનો દરજ્જો નક્કી કરે છે.
દરજ્જા સાથે સંબંધિત સત્તા, અધિકાર અને ફરજો હોય છે.
Q2: સામાજિક દરજ્જાના મુખ્ય પ્રકાર કયા છે?
Ans: સામાજિક દરજ્જાને બે ભાગમાં વહેંચી શકાય: પ્રકાર વર્ણન ઉદાહરણ
અર્પિત દરજ્જો (Ascribed Status) જન્મથી મળતો દરજ્જો જ્ઞાતિ, ધર્મ, લિંગ (સ્ત્રી/પુરુષ)
પ્રાપ્ત દરજ્જો (Achieved Status) પ્રયત્નો દ્વારા મેળવનાર દરજ્જો શિક્ષક, ડૉક્ટર, નેતા
Q3: અર્પિત દરજ્જો અને પ્રાપ્ત દરજ્જોમાં શું તફાવત છે?
Ans: અર્પિત દરજ્જો પ્રાપ્ત દરજ્જો
જન્મથી મળતો દરજ્જો પ્રયત્નોથી મેળવતો દરજ્જો
વ્યક્તિની પસંદગી પર આધાર રાખતો નથી વ્યક્તિના શિક્ષણ, આવડત અને મહેનત પર આધાર રાખે
પરિવર્તન કરવું મુશ્કેલ બદલી શકાય
ઉદાહરણ: રાજકીય રાજવી પરિવારમાં જન્મ ઉદાહરણ: શિક્ષક, વકીલ, ડૉક્ટર
Q4: સામાજિક ભૂમિકા (Social Role) શું છે?
Ans: દરજ્જા સાથે જોડાયેલી વ્યક્તિએ બજાવવાની જવાબદારીઓ એટલે સામાજિક ભૂમિકા.
દરજ્જો સ્થિતિ છે, જ્યારે ભૂમિકા વ્યવહારનું સ્વરૂપ છે.
દા.ત. ડૉક્ટર તરીકેનો દરજ્જો છે, જ્યારે દર્દીની તપાસ કરવી, સારવાર આપવી તેની ભૂમિકા છે.
Q5: દરજ્જા અને ભૂમિકાની વચ્ચે શું સંબંધ છે?
Ans: દરજ્જા અને ભૂમિકા એકબીજા સાથે સંકળાયેલા છે.
દરજ્જો વ્યક્તિનું સામાજિક સ્થાન બતાવે છે.
ભૂમિકા એ તે દરજ્જાને અનુરૂપ વ્યવહાર છે.
દા.ત., શિક્ષક તરીકેના દરજ્જા સાથે વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવાની ભૂમિકા જોડાયેલી છે.
Q6: દરજ્જા સાથે સત્તા (Power) કેવી રીતે સંકળાયેલી છે?
Ans: ઉચ્ચ દરજ્જાવાળી વ્યક્તિ પાસે વધુ સત્તા અને નિર્ણય લેવવાની શક્તિ હોય.
દા.ત., શાળાના આચાર્ય પાસે અધિકાર વધુ હોય, જ્યારે ચોકીદાર પાસે ઓછી સત્તા હોય.
દરજ્જા સાથે જવાબદારીઓ પણ વધતી હોય છે.
Page 5
📌 સામાજિક ધોરણો란 શું?
સામાજિક પોરણો (Norms) એ કોઈ સમૂહ કે સમાજમાં વ્યક્તિ કઈ રીતે વર્તવું જોઈએ તે નક્કી કરતા નિયમો છે.
આ ધોરણો સમાજવ્યવસ્થા જાળવી રાખવા અને નિયંત્રિત કરવા માટે આવશ્યક છે.
સામાજિક ધોરણોનું પાલન કરવાથી માન-સન્માન મળે છે, જ્યારે ભંગ કરવાથી દંડ કે તિરસ્કાર થાય છે.
📌 સામાજિક ધોરણોની મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓ
1️⃣ ઉદ્ભવની રીત (Origin of Norms)
કેટલાક ધોરણો પ્રાકૃતિક રીતે (રીવાજો, પરંપરાઓ, લોકપ્રથાઓમાંથી) ઉદ્ભવે છે.
કેટલાક ધોરણો આયોજન અને વિચારવિમર્શ દ્વારા બનાવાય છે (દા.ત. – કાયદા, શાળા-નિયમો, બૅન્ક નીતિઓ).
દા.ત.: દહેજ પ્રતિબંધ કાયદો – સમાજમાં રિવાજોને નિયંત્રિત કરવા માટે કાયદો ઘડાયો.
2️⃣ સામાજિકીકરણ દ્વારા શિખાય છે (Learned through Socialization)
ધોરણો જન્મથી મળતા નથી, પરંતુ કુટુંબ, શાળા, મિત્રો અને સમાજથી શીખાય છે.
બાળપણમાં રમતો અને શાળા દ્વારા બાળકો ધોરણો શીખે છે (દા.ત.: લાઈનમાં ઊભા રહેવા શીખવું).
3️⃣ સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો સાથે સંબંધ (Linked to Cultural Values)
સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોના આધારે વિવિધ સમાજોમાં જુદા-જુદા ધોરણો હોય છે.
દા.ત.: હિંદુ સમાજમાં લગ્ન માટે માતા-પિતાની મંજૂરી જરૂરી ગણાય છે, જ્યારે આધુનિક સમાજમાં સંતાનોની પસંદગાને મહત્ત્વ મળે છે.
📌 સામાજિક ધોરણોની ભૂમિકા (Role of Norms in Society)
✔ સમાજવ્યવસ્થા જાળવે છે
✔ વ્યક્તિ અને સમૂહ વચ્ચે સંકલન બનાવે છે
✔ સ્વીકાર્ય અને અસ્વીકાર્ય વર્તન નક્કી કરે છે
✔ વ્યક્તિને પ્રતિષ્ઠા કે દંડ મળવાનું નક્કી કરે છે
Page 6
➡️ સામાજિક નિયંત્રણ란 શું?
સામાજિક નિયંત્રણ એ એવી પદ્ધતિઓ અને સાધનોનો સમૂહ છે, જેનાથી વ્યક્તિઓ અને જૂથો સામાજિક ધોરણો અનુસાર વર્તે તે સુનિશ્ચિત થાય છે.
એ સમાજમાં શિસ્ત, સ્થિરતા અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
મેકાઈવર અને પેજ અનુસાર, "સામાજિક નિયંત્રણ એ સમાજવ્યવસ્થાને ટકાવી રાખતી રીત છે".
📌 સામાજિક નિયંત્રણનાં લક્ષણો
1️⃣ સાર્વત્રિકતા (Universality)
દરેક સમાજમાં નિયંત્રણ જરૂરી છે, चाहे તે આધુનિક હોય કે પરંપરાગત.
અલગ-અલગ સમાજોમાં નિયંત્રણની રીતો અલગ-અલગ હોય છે.
2️⃣ એક પ્રક્રિયા તરીકે (Process of Social Control)
સામાજિકીકરણ દ્વારા વ્યક્તિ ધોરણો શીખે છે, જે નિયંત્રણની શરૂઆત છે.
સમાજ વિવિધ રીતે વ્યક્તિના વર્તનને પદ્ધતિશીલ બનાવે છે.
3️⃣ વૈવિધ્ય (Diversity)
વિવિધ સમાજોમાં અલગ-અલગ નિયંત્રણ પદ્ધતિઓ હોય છે.
દા.ત.: લોકશાહી અને તાનાશાહી (અપખુદશાહી) સમાજોમાં સામાજિક નિયંત્રણની પદ્ધતિઓ અલગ હોય છે.
📌 સામાજિક નિયંત્રણની પદ્ધતિઓ
વિશાળ સમુદાય (Large Communities) નાના સમુદાય (Small Communities)
ઔપચારિક નિયંત્રણ (Formal Control) અનૌપચારિક નિયંત્રણ (Informal Control)
કાયદા, પોલીસ, ન્યાયતંત્ર કુટુંબ, રમતજૂથો, જ્ઞાતિ
કાનૂની દંડ અને શારીરિક સજા ટીકા-મશ્કરી, વલણથી દબાણ
📌 દા.ત.
કાયદા: કોઈને માર મારવો અપરાધ છે, અને તે માટે શાસ્તિ મળે છે.
કુટુંબ: બાળક ખોટું કરે તો માતા-પિતા તેને ઠપકો આપે છે.
📌 સામાજિક નિયંત્રણ કેમ જરૂરી છે?
✔ સમાજમાં શિસ્ત અને સ્થિરતા જાળવે છે
✔ સામાજિક ધોરણોને મજબૂત બનાવે છે
✔ અવાંછિત વર્તન અટકાવે છે
✔ વ્યક્તિ અને સમાજ વચ્ચે સંતુલન જાળવે છે
Page 7
દર્શાવ્યા છે ?
ઉત્તર: (ડ) ઈમાઈલ દુર્ખિમ
વર્તમાન સમયમાં શિક્ષકોનો દરજ્જો કયા પ્રકારનો દરજ્જો છે ?
ઉત્તર: (ક) અસ્પષ્ટ
સામાજિક ભૂમિકા દરજજાનું કેવું પાસુ છે ?
ઉત્તર: (અ) પરિવર્તનશીલ
સમાજની કેવી વ્યવસ્થાને કારણે સભ્યો વચ્ચે સંપર્ક અને સમાજમાં સ્થિરતા જોવા મળે છે ?
ઉત્તર: (અ) ધોરણાત્મક
જ્ઞાતિ હિંદુ સમાજની કઈ વ્યવસ્થામાંથી ઊતરી આવી છે ?
ઉત્તર: (ક) વર્ણ
EDIT BY : LIZA MAHANTA
