Chapter 3
સામાજિક વ્યવસ્થા અને સામાજિક રચનાતંત્ર
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
પ્રસ્તાવના:
સમાજ એક એવી સંસ્થા છે, જેમાં વિવિધ વ્યક્તિઓ એકબીજા સાથે પારસ્પરિક સંબંધો ધરાવે છે. માનવસમાજમાં વિવિધ જરૂરિયાતોને પૂરી કરવા માટે સંસ્થાઓ અને વ્યવસ્થાઓ વિકસિત થઈ છે. જેમ કે કુટુંબ, શિક્ષણ, આર્થિક, ધાર્મિક અને રાજકીય સંસ્થાઓ.
કોઈ પણ રચના જુદા જુદા ભાગોની પદ્ધતિસરની ગોઠવણી છે. જેમ કે એક મોટરકાર તેના વિવિધ ભાગો જેવા કે મશીન, વ્હીલ, સ્ટિયરિંગ, સીટ વગેરેના જોડાણથી બને છે. તેવી જ રીતે સામાજિક વ્યવસ્થામાં પણ કુટુંબ, શાળા, બૅન્ક, ક્રિકેટ ટીમ વગેરે વિવિધ સામાજિક સ્થાનોથી બને છે.
સામાજિક વ્યવસ્થા અને સામાજિક રચનાતંત્ર:
સામાજિક વ્યવસ્થા અને સામાજિક રચના એકબીજાને પૂરક છે. કોઈપણ સમાજ વ્યવસ્થા વિના કાર્યરત થઈ શકતો નથી, અને કોઈપણ સામાજિક કાર્યની પાછળ એક ચોક્કસ રચના હોય છે.
વિભાગો:
સામાજિક વ્યવસ્થાની વ્યાખ્યા:
ટાલ્કોટ પાર્સન્સ અનુસાર, "સામાજિક વ્યવસ્થા એ એવી વ્યવસ્થા છે, જે એકબીજા સાથે કાર્યાત્મક સંબંધ ધરાવતા ભાગો દ્વારા બને છે."
સોરોકિન અનુસાર, "સામાજિક વ્યવસ્થા એક સંગઠિત જૂથ છે, જેમાં હકો, ફરજો, સામાજિક સ્થાનો, કાર્યો અને સામાજિક પોરણોનો સમાવેશ થાય છે."
ટૂંકમાં, સામાજિક વ્યવસ્થા એ એક એવી ગોઠવણી છે, જેમાં વ્યક્તિઓ તેમના દરજજાઓ અને ભૂમિકાઓ અનુસાર કાર્ય કરે છે.
સામાજિક રચનાની સમજ:
હર્બર્ટ સ્પેન્સરે માનવ શરીર અને સમાજની તુલના કરી હતી.
બ્રેનિસ્લો મેલિનોવસ્કીએ માનવ જરૂરિયાતો આધારિત રચનાનું વર્ણન કર્યું.
ટાલ્કોટ પાર્સન્સે માનવ ક્રિયા વ્યવસ્થાને ચાર પેટા વ્યવસ્થાઓમાં વિભાજિત કરી.
નિષ્કર્ષ:
સામાજિક વ્યવસ્થા અને સામાજિક રચનાને વિભાજિત કરીને જોવામાં આવે, તો તે સમજૂતી અને સંચાલન માટે સરળ બને છે. સામાજિક વ્યવસ્થાઓ દ્વારા વ્યક્તિઓના હકો અને ફરજો નક્કી થાય છે, અને સામાજિક રચનામાં આ બધું પારસ્પરિક રીતે સંકલિત થાય છે.
Page 2
સામાજિક પ્રણાલીઓની લાક્ષણિકતાઓ ટેલકોટ પાર્સન્સ સામાજિક પ્રણાલીઓની નીચેની લાક્ષણિકતાઓની રૂપરેખા આપે છે: વિવિધ ભાગો વચ્ચે પરસ્પર નિર્ભરતા - સામાજિક પ્રણાલીઓને વિવિધ સામાજિક એકમો (દા.ત. કુટુંબના સભ્યો) વચ્ચે પરસ્પર નિર્ભરતાની જરૂર છે.
સામાજિક વ્યવસ્થાની સ્થિરતા - કોઈપણ સિસ્ટમ સમયાંતરે બદલાતી રહે તો પણ લાંબા ગાળે ટકી રહેવા માટે પૂરતી સ્થિર હોય છે.
સામાજિક વ્યવસ્થા પરિવર્તન - કોઈપણ સામાજિક વ્યવસ્થા, ભલે સ્થિર હોય, પરિવર્તનશીલ હોય છે. નવા સંજોગો અનુસાર પરિવર્તન જરૂરી બને છે
સામાજિક વ્યવસ્થાના પાસાઓ 1. પેટા-જૂથો - દરેક સમાજમાં જુદા જુદા જૂથો અને તેમના પેટા-જૂથો હોય છે.
ઉદાહરણ તરીકે – ભારત એક જૂથ છે, અને તેના રાજ્યો (ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર) પેટાજૂથો છે.
2. ભૂમિકાઓ - વ્યક્તિઓની સામાજિક સ્થિતિના આધારે, તેઓ વિવિધ ભૂમિકાઓ ભજવે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, શાળામાં આચાર્ય શાળા ચલાવે છે, શિક્ષક ભણાવે છે અને વિદ્યાર્થીઓ શીખે છે.
Page 3
સામાજિક વ્યવસ્થાના પાસાંઓ:
સામાજિક ધોરણો:
કોઈ પણ સમાજમાં વર્તન માટે અપેક્ષિત નિયમો અને માપદંડો.
દા.ત. – શાળાના નિયમો, શિસ્ત, નૈતિક મૂલ્યો.
સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો:
વ્યક્તિ કે સમૂહના વર્તનનું મૂલ્યાંકન કરવા માટેના આધારો.
દા.ત. – પ્રામાણિકતા, પારદર્શકતા, શિષ્ટાચાર.
ધ્યેયો:
સામાજિક વ્યવસ્થા દ્વારા પ્રાપ્ત કરવાના લક્ષ્યો.
દા.ત. – શિક્ષણ, આરોગ્ય, આર્થિક વિકાસ.
સામાજિક રચનાતંત્ર:
રચના એટલે વિવિધ ભાગોની ગોઠવણી જેનાથી કોઈ માળખું બને.
સામાજિક માળખું એ દરજ્જા, ભૂમિકાઓ અને ધોરણોની વ્યવસ્થિત ગોઠવણી છે.
ઉદાહરણ: કુટુંબ, શાળા, ગામ, સંગઠનો.
મુખ્ય વિચાર:
સામાજિક વ્યવસ્થા અને સામાજિક રચનાતંત્ર એકબીજા પર આધારિત છે. વ્યક્તિઓના દરજ્જા અને ભૂમિકાઓના આધારે સમાજ ગોઠવાયેલો હોય છે.
Page 4
સામાજિક રચનાતંત્રનાં લક્ષણો:
-
સામાજિક દરજજાઓનો સમૂહ:
-
દરેક સમાજ વિવિધ દરજજાઓ (statuses) થી બનેલો હોય છે.
-
દરજજાઓના શ્રમવિભાજન દ્વારા સમાજનું સુચારૂં સંચાલન થાય છે.
-
ઉદાહરણ: શાળા = આચાર્ય + શિક્ષક + વિદ્યાર્થી + કર્મચારી + સેવક.
-
-
સામાજિક ભૂમિકાઓનો સમૂહ:
-
દરજ્જા અને ભૂમિકા (roles) એકબીજાને પૂરક છે.
-
દરેક વ્યક્તિએ તેના દરજ્જા મુજબ પોતાની ભૂમિકા ભજવવી જોઈએ.
-
ઉદાહરણ: શિક્ષકે શિક્ષણ આપવું, વિદ્યાર્થીએ ભણવું.
-
-
સામાજિક ધોરણો:
-
સામાજિક નિયમો અને પદ્ધતિઓ કે જે સમાજના વ્યવસ્થિત સંચાલન માટે જરૂરી છે.
-
આ ધોરણો અરાજકતા રોકે છે અને વ્યવસ્થિત કાર્યક્ષમતા સુનિશ્ચિત કરે છે.
-
ઉદાહરણ: શાળામાં પ્રવેશ અને પરીક્ષા માટે કાનૂની માપદંડો હોવા જોઈએ.
-
AGIL મોડેલ (ટાલ્કોટ પાર્સન્સ)
કોઈપણ સામાજિક વ્યવસ્થાને ટકી રહેવા માટે નીચેની 4 કાર્યાત્મક જરૂરિયાતો (functional prerequisites) હોય છે:
-
Adaptation (અનુકૂલન):
-
ભૌતિક જરૂરિયાતો પૂરી કરવા માટે આર્થિક વ્યવસ્થા જરૂરી છે.
-
ઉદાહરણ: ખાદ્ય ઉત્પાદન, રહેઠાણ, ટેક્નોલોજી.
-
-
Goal Attainment (ધ્યેયપ્રાપ્તિ):
-
સમાજને નક્કી કરેલા ધ્યેયો પ્રાપ્ત કરવા માટે રાજ્ય અને શાસન વ્યવસ્થા જરૂરી છે.
-
ઉદાહરણ: સરકારી નિર્ણયો, શૈક્ષણિક અને આર્થિક નીતિઓ.
-
-
Integration (સુસંગઠન):
-
સમાજના વિવિધ અંગો સાથે જોડાયેલા રહે અને સુમેળ સાધે.
-
ઉદાહરણ: કાયદા-નિયમો, નૈતિક મૂલ્યો, સામાજિક શિસ્ત.
-
-
Latent Pattern Maintenance (રચનાની જાળવણી અને તંગદિલી નિવારણ):
-
સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો અને ધોરણો દ્વારા સામાજિક વ્યવસ્થા જાળવાય.
-
ઉદાહરણ: કુટુંબ, શિક્ષણ, ધર્મ.
-
મુખ્ય પોઇન્ટ:
-
AGIL મોડેલ દ્વારા સમજી શકાય છે કે કોઈ પણ સમાજ કેવી રીતે આર્થિક, શાસકીય, સાંસ્કૃતિક અને નૈતિક માધ્યમોથી સતત ટકી રહે છે અને વિકસે છે.klok,;
