Chapter 5
સંસ્કૃતિ અને સામાજિકીકરણ
👉Text Book PDF
👉MCQ Online Exam
👉Click Here YouTube Video
👉MCQs Answer
1. માનવી અને પ્રાણીસમાજ વચ્ચેનો મુખ્ય તફાવત શું છે?
ઉત્તર: માનવી અને પ્રાણીસમાજ વચ્ચેનો મુખ્ય તફાવત 'સંસ્કૃતિ' છે. માનવસમાજને સંસ્કૃતિ હોય છે, જ્યારે પ્રાણીસમાજમાં તેનો અભાવ છે.
2. સંસ્કૃતિનો સરળ અર્થ શું છે?
ઉત્તર: સંસ્કૃતિ એટલે જીવન જીવવાની રીત.
3. ઓગણીસમી સદીમાં સંસ્કૃતિ શબ્દનો અર્થ શું માનવામાં આવતો?
ઉત્તર: ઓગણીસમી સદીમાં સંસ્કૃતિ શબ્દનો અર્થ લોકોની જીવનશૈલી તરીકે લેવાતો હતો.
4. વીસમી સદીમાં સંસ્કૃતિ શબ્દનો અર્થ શું થયો?
ઉત્તર: વીસમી સદીમાં સંસ્કૃતિ શબ્દ સામાજિક વારસાના અર્થમાં વપરાવા લાગ્યો.
5. મેલિનોવસ્કિ સંસ્કૃતિ વિશે શું કહે છે?
ઉત્તર: મેલિનોવસ્કિ અનુસાર, સંસ્કૃતિ એ વારસામાં મળેલાં ઓજાર, સાધનો, હથિયારો, ચીજવસ્તુઓ, તકનિકી પ્રક્રિયાઓ, વિચારો, ટેવો અને મૂલ્યોની બનેલી છે.
6. ટાઇલર સંસ્કૃતિ વિશે શું વ્યાખ્યા આપે છે?
ઉત્તર: ટાઇલર અનુસાર, ‘સમાજના સભ્ય તરીકે મનુષ્ય મેળવેલાં જ્ઞાન, માન્યતા, કલા, કાયદા, કાનૂન, નીતિ-નિયમો, રીતરિવાજો તથા અન્ય સર્વ શક્તિઓ અને ટેવોનો બનેલો સમગ્ર સંકુલ એટલે સંસ્કૃતિ.’
7. સંસ્કૃતિના લક્ષણો કયા છે?
ઉત્તર: સંસ્કૃતિના મુખ્ય લક્ષણો નીચે પ્રમાણે છે:
સંસ્કૃતિ જીવનશૈલી છે.
સંસ્કૃતિ એ શીખેલી વર્તણૂક છે.
સંસ્કૃતિ માનવીના સમાજજીવનની આગવી પેદાશ છે.
તે સાતત્ય, વિકાસશીલતા અને પરિવર્તનશીલતા ધરાવે છે.
સંસ્કૃતિ હસ્તાંતરિત થઈ શકે છે.
સંસ્કૃતિનો સંચય થાય છે.
8. સામાજિકીકરણ શું છે?
ઉત્તર: સામાજિકીકરણ એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં વ્યક્તિ સમાજના રિવાજો, મૂલ્યો અને ટેવો શીખી ને પોતાને સમાજનું ભાગરૂપ બનાવે છે.
Page 2
1. ઓગબર્ન સંસ્કૃતિને કેટલા પ્રકારમાં વહેંચે છે?
ઉત્તર: ઓગબર્ન સંસ્કૃતિને બે પ્રકારમાં વહેંચે છે:
ભૌતિક સંસ્કૃતિ
અભૌતિક સંસ્કૃતિ
2. ભૌતિક સંસ્કૃતિ શું છે?
ઉત્તર: ભૌતિક સંસ્કૃતિ એ સંસ્કૃતિનું એવું પાસું છે જે ભૌતિક સામગ્રી સાથે સંકળાયેલું છે. તેને આપણે જોઈ-સ્પર્શી શકીએ. ઉદાહરણ તરીકે યંત્રો, સાધનો, મકાનો, રસ્તાઓ, પુલ, વાહનો, વસ્ત્રો, દવાઓ, ખાદ્યસામગ્રી વગેરે ભૌતિક સંસ્કૃતિમાં આવે છે.
3. અભૌતિક સંસ્કૃતિ શું છે?
ઉત્તર: અભૌતિક સંસ્કૃતિ એ સંસ્કૃતિનું એવું પાસું છે કે જે ભૌતિક અસ્તિત્વ ધરાવતું નથી. તેમાં જ્ઞાન, માન્યતાઓ, મૂલ્યો, નિયમો, કાયદા, ટેવો અને પરંપરાઓનો સમાવેશ થાય છે.
4. અભૌતિક સંસ્કૃતિના કેટલા પ્રકાર છે?
ઉત્તર: અભૌતિક સંસ્કૃતિને બે ભાગમાં વહેંચી શકાય છે:
બોધનાત્મક સંસ્કૃતિ – કોઈ ચોક્કસ સાધનનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે અંગેનું જ્ઞાન.
ધોરણાત્મક સંસ્કૃતિ – સમાજે લાદેલા નિયમો, મૂલ્યો, ધોરણો અને માન્યતાઓ.
5. ધોરણાત્મક સંસ્કૃતિમાં કયા મુખ્ય તત્વો સામેલ છે?
ઉત્તર: ધોરણાત્મક સંસ્કૃતિમાં લોકરીતિઓ, રૂઢિઓ, નિષેધો અને કાયદાઓનો સમાવેશ થાય છે.
6. લોકરીતિ શું છે?
ઉત્તર: લોકરીતિ એ સામાજિક વ્યવહારની સ્વીકારાયેલી પદ્ધતિ છે, જે સામાન્ય રીતે દરેક સ્વીકારી લે છે.
ઉદાહરણ: હસ્તધૂનન (Handshake) અથવા નમસ્તે કરવું.
7. રૂઢિ શું છે?
ઉત્તર: રૂઢિ એ એવી લોકરીતિ છે, જેને સમાજ વિશેષ મહત્ત્વ આપે છે અને જે સમાજની નીતિ અને સંસ્કૃતિ માટે અગત્યની માનવામાં આવે છે.
ઉદાહરણ: ભાઈ-બહેનના લગ્ન societyમાં અપ્રીમાન્ય છે.
8. કાયદાનો અર્થ શું છે?
ઉત્તર: કાયદા એ રાજ્ય દ્વારા માન્ય અને લાગુ કરાયેલા નિયમો છે, જેનું પાલન ન કરવાથી દંડ થઈ શકે.
ઉદાહરણ: 1954નો હિંદુ સ્પેશિયલ મેરેજ ઍક્ટ, મિલકત અંગેના કાયદા.
9. સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા વચ્ચે શું તફાવત છે?
ઉત્તર: સંસ્કૃતિ = मूल्यવાદી (મૂલ્યાત્મક) તત્વોનો સમૂહ, જેમ કે સાહિત્ય, કલા, પરંપરા, માન્યતાઓ.
સભ્યતા = સાધનસંપત્તિ અને ટેક્નોલોજીનો વિકાસ, જેમ કે યાંત્રિક શોધો, જીવનની સરળતા માટેનાં સાધનો.
ઉદાહરણ:
સંસ્કૃતિ = ભાષા, સાહિત્ય, રિવાજો.
સભ્યતા = રસ્તાઓ, વાહનો, મકાનો.
10. મેકાઈવરની સંસ્કૃતિ વિશેની વ્યાખ્યા શું છે?
ઉત્તર: મેકાઈવર અનુસાર, "સમાજના મૂલ્યાત્મક સર્જનો એ સંસ્કૃતિ છે."
અર્થ:
અપણા વિચારો અને ભાવનાઓ (સંસ્કૃતિ) આપણે કોની મદદથી વ્યક્ત કરીએ છીએ (સભ્યતા)
અપણે જે છીએ તે સંસ્કૃતિ છે, અને આપણા પાસે જે છે તે સભ્યતા છે.
11. સભ્યતાની प्रक्रिया શું છે?
ઉત્તર: સામાજિક જીવનને સરળ અને સુવિધાસભર બનાવવાના પ્રયાસો.
વ્યક્તિ અને સમાજની આવશ્યકતાઓ પૂર્ણ કરવા માટે નવા સાધનો અને ટેક્નોલોજીનો વિકાસ.
ઉદાહરણ: પ્રાચીન માણસ પથ્થરોનો ઉપયોગ કરી આગ પ્રગટાવતો હતો.
આજના સમયમાં, દીવાસળી અને લાઈટરનો ઉપયોગ થાય છે.
Page 3
1. સભ્યતા چیست? (What is Civilization?)
ઉત્તર: સભ્યતા એ માનવજાતિ દ્વારા વિકસિત ભૌતિક અને ટેકનિકલ સાધનો તેમજ સામાજિક વ્યવસ્થાઓનો સમૂહ છે.
ભૌતિક પાસું: યંત્રો, માર્ગો, વાહનવ્યવહાર, ટેક્નોલોજી.
સામાજિક પાસું: કુટુંબ, સમાજ, આર્થિક અને રાજકીય વ્યવસ્થાઓ.
2. સભ્યતાનું કાર્યક્ષેત્ર કેટલાં પ્રકારમાં વહેંચી શકાય?
ઉત્તર: સભ્યતાનું કાર્યક્ષેત્ર બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય:
યાંત્રિક સંગઠન (Mechanical Organization)
સામાજિક સંગઠન (Social Organization)
3. યાંત્રિક સંગઠન શું છે?
ઉત્તર: યાંત્રિક સંગઠન એટલે ભૌતિક તથા ટેક્નિકલ સાધનોનો ઉપયોગ કરનારું સંગઠન.
ઉદાહરણ: વાહનવ્યવહાર, ટેલિવિઝન, પંખા, રેલવે, બ્રિજ, વાહનો.
4. સામાજિક સંગઠન શું છે?
ઉત્તર: સામાજિક સંગઠન માણસના વર્તન, વ્યવહાર અને સામાજિક પ્રગતિનું નિયંત્રણ કરે છે.
ઉદાહરણ: કુટુંબ, જાતિવ્યવસ્થા, મૌલિક હક, સમાજસુધારણા આંદોલનો.
5. સામાજિકીકરણ (Socialization) એટલે શું?
ઉત્તર: સામાજિકીકરણ એ વ્યક્તિને સમાજમાં રહેવા માટે જરૂરી તત્વો શીખવવાની એક પ્રક્રિયા છે.
વ્યક્તિમાંથી "સામાજિક વ્યક્તિ" બનાવવા માટે આવશ્યક છે.
બાળક શાળા, કુટુંબ, મીત્રજૂથ દ્વારા સામાજિકીકરણ પ્રાપ્ત કરે છે.
6. સામાજિકીકરણની વ્યાખ્યા કોને આપવામાં આવી છે?
ઉત્તર: કિંગ્સ્લે ડેવિસ: "જન્મેલા બાળકનું સામાજિક વ્યક્તિ તરીકે ઘડતર એ સામાજિકીકરણ છે."
હોર્ટન અને હન્ટ: "સામાજિકીકરણ એ એવી પ્રક્રિયા છે, જેમાં વ્યક્તિ સમૂહનાં ધોરણો સ્વીકારી અને અનુસરી શકે."
7. સામાજિકીકરણના મુખ્ય વાહકો (Agents of Socialization) કયા છે?
ઉત્તર: સામાજિકીકરણની નીચેના મુખ્ય "એજન્સીઓ" છે:
કુટુંબ – પ્રથમ અને મહત્વનું માધ્યમ.
મિત્રજૂથ (Peer Group) – મિત્રો દ્વારા અસર.
શાળા – નિયમો, અનુશાસન અને શિક્ષણ દ્વારા.
સાંસ્કૃતિક અને ધર્મ સંસ્થાઓ – સમાજના મૂલ્યોનું સ્થાનાંતરણ કરે.
માધ્યમો (Mass Media) – ટીવી, રેડિયો, ઈન્ટરનેટ, સમાચારપત્રો.
8. કુટુંબ સામાજિકીકરણ માટે કેમ મહત્વનું છે?
ઉત્તર: બાળક સૌપ્રથમ કુટુંબમાં સામાજિક વ્યવહાર શીખે છે.
માતા-પિતા અને ભાઈ-બહેન સાથે સંબંધોથી સંસ્કૃતિ શીખે છે.
બાળકો ભાષા, ધોરણો, પરંપરાઓ અને નૈતિક મૂલ્યો શીખે.
9. શાળા સામાજિકીકરણ માટે કેવી રીતે મદદરૂપ થાય છે?
ઉત્તર: શાળા અનુશાસન, શિક્ષણ અને નિયમિતતા શીખવે છે.
બાળકો સાથે-સાથે કામ કરવાનું અને સામૂહિક જીવન શીખે છે.
શાળા સાંસ્કૃતિક અને નૈતિક મૂલ્યોનું જતન કરે છે.
10. મિત્રજૂથ (Peer Group) સામાજિકીકરણમાં કેવી ભૂમિકા ભજવે?
ઉત્તર: વ્યક્તિ સમકક્ષ લોકો સાથે વર્તન શીખે છે.
મિત્રો સંસ્કૃતિ અને સામાજિક ધોરણોની સમજ આપી શકે.
મિત્રો વિવિધ વિચારો અને નવું શીખવા માટે મદદરૂપ થાય છે.
11. સામાજિકીકરણ વિના સમાજ ચાલી શકે?
ઉત્તર: સામાજિકીકરણ વિના વ્યક્તિ જંગલી અથવા અસામાજિક બની જાય.
વ્યક્તિ નીતિનિયમો સમજી શકે નહીં.
સંસ્કૃતિનું સ્થાનાંતરણ બંધ થઈ શકે.
આજનું યાંત્રિક અને ટેક્નોલોજીકલ સમાજ અસ્તિત્વમાં રહી શકે નહીં.
📌 સંક્ષિપ્તમાં:
સંસ્કૃતિ = જીવન જીવવાની પદ્ધતિ.
સભ્યતા = ટેકનિકલ અને ભૌતિક વિકાસ.
સામાજિકીકરણ = વ્યક્તિને સામાજિક વ્યક્તિ બનાવવાની પ્રક્રિયા.
મુખ્ય એજન્સીઓ = કુટુંબ, શાળા, મિત્રજૂથ, મીડિયા.
Page 4
સંસ્કૃતિનો અર્થ શું છે?
Ans: સંસ્કૃતિ એટલે જીવન જીવવાની રીત.
સંસ્કૃતિના કેટલા પ્રકાર છે?
Ans: બે – (1) ભૌતિક સંસ્કૃતિ (Material Culture) (2) અભૌતિક સંસ્કૃતિ (Non-Material Culture).
ભૌતિક સંસ્કૃતિનો અર્થ શું છે?
Ans: જે પદાર્થોને જોઈ અને સ્પર્શી શકાય તે ભૌતિક સંસ્કૃતિ છે, જેમ કે – મકાન, વાહન, કપડાં, સાધનો વગેરે.
અભૌતિક સંસ્કૃતિના બે પ્રકાર જણાવો.
Ans: (1) બોધનાત્મક (Cognitive) (2) ધોરણાત્મક (Normative).
સંસ્કૃતિ અને સભ્યતામાં શું તફાવત છે?
Ans: સંસ્કૃતિ મૂલ્યાત્મક છે, જ્યારે સભ્યતા સાધનાત્મક છે.
સભ્યતા (Civilization)
સભ્યતાનું કાર્યક્ષેત્ર કેટલાં છે?
Ans: બે – (1) યાંત્રિક સંગઠન (2) સામાજિક સંગઠન.
યાંત્રિક સંગઠનનો ઉદાહરણ આપો.
Ans: વાહનવ્યવહાર, ટેલિવિઝન, રેલવે, રસ્તાઓ વગેરે.
સામાજિક સંગઠનનો ઉદાહરણ આપો.
Ans: કુટુંબ, વર્ગવ્યવસ્થા, જ્ઞાતિ, સામાજિક આંદોલનો.
સામાજિકીકરણ (Socialization)
સામાજિકીકરણ શું છે?
Ans: જૈવિક વ્યક્તિને સામાજિક વ્યક્તિ બનાવવાની સતત ચાલતી પ્રક્રિયા.
સામાજિકીકરણના કેટલા મુખ્ય વાહકો છે?
Ans: ત્રણ – (1) કુટુંબ (2) મિત્રજૂથ (3) શાળા.
બાળક માટે કુટુંબનું શું મહત્વ છે?
Ans: તે બાળકને ભાષા, મૂલ્યો, ધોરણો અને વર્તન શીખવે છે.
મિત્રજૂથનું બાળક પર શું અસર પડે?
Ans: તેમાંથી વાતચીત, શિસ્ત, નીતિ-નિયમો, સહકાર અને ખેલદિલી શીખે છે.
શાળા કઈ રીતે સામાજિકીકરણ કરે છે?
Ans: શિક્ષણ દ્વારા કૌશલ્ય, શિસ્ત, સામાજિક ધોરણો અને જવાબદારી શીખવે છે.
Page 5
શાળા દ્વારા બાળકનું કેવી રીતે સામાજિકીકરણ થાય છે?
Ans: શિક્ષણ, શિસ્ત, પાઠયેતર પ્રવૃત્તિઓ અને વ્યવસાયી તાલીમ દ્વારા.
શાળા બાળકીમાં કઈ પ્રેરણા જાગ્રત કરે છે?
Ans: સિદ્ધિ-પ્રેરણા.
શાળા છોડી દેનારાં બાળકો કઈ વસ્તુથી વંચિત રહે છે?
Ans: શાળા દ્વારા મળતા સામાજિકીકરણના લાભથી.
સમૂહ માધ્યમો (Mass Media)
માસ-મીડિયાનો અર્થ શું છે?
Ans: લોકો સુધી માહિતી અને મનોરંજન પહોંચાડતા સામૂહિક સંચાર માધ્યમો.
કયા પ્રકારના સમૂહ માધ્યમો છે?
Ans: અખબાર, ટેલિવિઝન, રેડિયો, ઈન્ટરનેટ, મોબાઇલ, સામાયિકો, ફિલ્મો.
માસ-મીડિયા કેવા લોકો પર અસર કરે છે?
Ans: સાક્ષર, નિરક્ષર અને દૂરસ્થ વિસ્તારોમાં રહેનારાં લોકો પર.
ટેલિવિઝન બાળકો પર શું અસર કરે છે?
Ans: મનોરંજન સાથે જ્ઞાન પૂરું પાડે છે અને તેઓ પર વિશેષ પ્રભાવ પાડે છે.
સામાજિકીકરણમાં સોશિયલ મીડિયાની શું ભૂમિકા છે?
Ans: માહિતી, વિચારો, અને મંતવ્યો વહેંચી લોકોના સામાજિકીકરણમાં સહાય કરે છે.
Page 6
સભ્યતાની વ્યાખ્યા આપો.
→ માનવી દ્વારા વિકાસ પામેલા યાંત્રિક અને સામાજિક સંગઠનના સમૂહને સભ્યતા કહેવામાં આવે છે.-
ભૌતિક સંસ્કૃતિ એટલે શું? તેમાં કઈ-કઈ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે?
→ જે સંસ્કૃતિ સ્પષ્ટ અને દૃશ્યમાન હોય તેને ભૌતિક સંસ્કૃતિ કહે છે. તેમાં ઇમારતો, વાહનો, સાધનો, વસ્ત્રો, વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. -
પ્રત્યાયનનાં માધ્યમો જણાવો.
→ અખબાર, ટેલિવિઝન, ઇન્ટરનેટ, સામાયિકો, રેડિયો, મોબાઇલ ફોન વગેરે. -
સંસ્કૃતિનાં લક્ષણો જણાવો.
→ ① શીખવાની પ્રક્રિયા, ② લોકઉત્તરતા (પરંપરા), ③ સર્વવ્યાપકતા, ④ સામાજિક સ્વીકાર્યતા, ⑤ ગતિશીલતા.
એક વાક્યમાં જવાબ:
-
સંસ્કૃતિ એટલે શું?
→ સંસ્કૃતિ એટલે સમાજ દ્વારા સ્વીકારેલ જીવન જીવવાની રીત. -
માનવશાસ્ત્રી મેલિનોવકિએ સંસ્કૃતિની કઈ વ્યાખ્યા આપી છે?
→ “સંસ્કૃતિ એ વ્યક્તિના મૂળભૂત જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરવા માટે નિર્મિત વ્યવસ્થાનો એક સમૂહ છે.” -
ટાઇલરે આપેલી સંસ્કૃતિની વ્યાખ્યા જણાવો.
→ “સંસ્કૃતિ એ જ્ઞાન, ધર્મ, કળા, નૈતિકતા, કાયદા અને મનુષ્ય દ્વારા મેળવેલ અન્ય ક્ષમતાઓ અને આદતોનો સમૂહ છે.” -
સભ્યતા એટલે શું?
→ સાધનસામગ્રી અને ટેક્નોલોજી દ્વારા પ્રાપ્ત ભૌતિક પ્રગતિને સભ્યતા કહે છે. -
સામાજિકીકરણ કોને કહેવામાં આવે છે?
→ વ્યક્તિને સામાજિક વ્યક્તિ બનાવતી અને તેને સમાજના ધોરણો શીખવતી પ્રક્રિયાને સામાજિકીકરણ કહે છે. -
કિંગસ્લે ડેવિસે આપેલી સામાજિકીકરણની વ્યાખ્યા જણાવો.
→ “નવા જન્મેલા બાળકનું સામાજિક વ્યક્તિ તરીકે ઘડતર કરવાની પ્રક્રિયાને સામાજિકીકરણ કહેવાય.” -
બાળકો અને મિત્રો વચ્ચેના સંબંધમાં કેવા વાતાવરણનું મહત્ત્વ છે?
→ લોકશાહી અને સમાનતા ભરેલા વાતાવરણનું.
