Page 1

સમાજશાસ્ત્રીય સંશોધન-પદ્ધતિઓ

    👉Text Book PDF
    👉MCQ Online Exam
    👉Click Here YouTube Video
    👉MCQs Answer


1. સામાજિક સંશોધનની વ્યાખ્યા શું છે?

ઉત્તર: સામાજિક સંશોધન એ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓ દ્વારા સમાજજીવનની ઘટનાઓનું વિશ્લેષણ કરવાનો પ્રયાસ છે, જેથી નવા ખ્યાલો, સિદ્ધાંતો અને નિયમો રચી શકાય.


2. સામાજિક સંશોધનના મુખ્ય હેતુઓ શું છે?

ઉત્તર: સામાજિક સંશોધનના મુખ્ય ત્રણ હેતુઓ છે:

હકીકતોની શોધ અને ચકાસણી

હકીકતો વચ્ચેનો સંબંધ શોધવો

વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંત સ્થાપવો


3. હકીકતોની શોધ અને ચકાસણી શું છે?

ઉત્તર: નવી સામાજિક હકીકતો શોધવી અને જૂની હકીકતોનું પરીક્ષણ કરવું, જેથી તેમના સત્યતાનો અંદાજ કરી શકાય.


4. હકીકતો વચ્ચેનો સંબંધ શોધવાનો ઉદ્દેશ શું છે?

ઉત્તર: સામાજિક ઘટનાઓ વચ્ચેનો સંબંધ શોધી, તે સહસંબંધ કે કારણભૂત છે કે નહીં, તે સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો.


Page 2


1. વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંત સ્થાપવાનો અર્થ શું છે?

ઉત્તર: સામાજિક સંશોધનનો ત્રીજો હેતુ એ છે કે સંશોધન-પ્રક્રિયાના અંતે ચોક્કસ વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંત પ્રસ્થાપિત કરવો, જે માનવ વર્તન અને સમાજજીવનના અભ્યાસમાં ઉપયોગી થાય.


2. સામાજિક સંશોધનના મુખ્ય સોપાનો કેટલા છે?

ઉત્તર: સામાજિક સંશોધનના સાત મુખ્ય સોપાનો છે:

સંશોધન વિષયની પસંદગી સંશોધન-આયોજન ઉપકલ્પનાનું નિર્માણ

માહિતી એકત્રીકરણની પ્રયુક્તિની પસંદગી માહિતીનું એકત્રીકરણ માહિતીનું વર્ગીકરણ અને પૃથક્કરણ

સંશોધનનાં તારણો અને સામાન્યીકરણ


3. સંશોધન વિષયની પસંદગી શું છે?

ઉત્તર: સંશોધક વિવિધ વિષયોની સમીક્ષા કરીને સંશોધન માટે ચોક્કસ વિષય પસંદ કરે છે, જેથી સંશોધન યોગ્ય દિશામાં આગળ વધી શકે.


4. સંશોધન-આયોજનનું મહત્વ શું છે?

ઉત્તર: સંશોધન-આયોજન એ સંશોધન માટેનો પૂર્વ આયોજન છે, જે સંશોધન માટેની પદ્ધતિ, દિશા અને પધ્ધતિઓ નક્કી કરવામાં મદદ કરે છે.


5. ઉપકલ્પનાનું નિર્માણ શું છે?

ઉત્તર: ઉપકલ્પના એ એક કામચલાઉ વિધાન છે, જે સંશોધનમાં ચકાસી શકાતું હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, "સ્ત્રી-ભ્રૂણહત્યાનો દર વધે તેમ સ્ત્રીઓની સંખ્યામાં ઘટાડો થાય."


6. માહિતી એકત્રીકરણની પ્રયુક્તિની પસંદગી શા માટે મહત્વપૂર્ણ છે?

ઉત્તર: સંશોધન માટે ચોક્કસ અને વિશ્વસનીય માહિતી એકત્ર કરવી જરૂરી હોય છે, જેના માટે વિવિધ પદ્ધતિઓ, જેમ કે નિરીક્ષણ, મુલાકાત, પ્રશ્નાવલિ, અનુસૂચિ વગેરે પસંદ કરવામાં આવે છે.


Page 3

1. માહિતી એકત્રીકરણ શું છે?

ઉત્તર: સંશોધનમાં ઉપકલ્પનાની ચકાસણી માટે ચોક્કસ અને તટસ્થ રીતે માહિતી એકત્ર કરવાની પ્રક્રિયા છે.

2. માહિતીનું વર્ગીકરણ અને પૃથક્કરણ શું છે?

ઉત્તર: મેળવેલી માહિતીમાં સમાનતા કે વિભિન્નતા આધારે ગોઠવણી કરવી જેથી વૈજ્ઞાનિક તારણ કાઢી શકાય.

3. સંશોધન અહેવાલ શું છે?

ઉત્તર: સંશોધન દરમિયાન મેળવેલી માહિતી અને તારણોની સુવ્યવસ્થિત રજૂઆત એટલે સંશોધન અહેવાલ.

4. સામાન્યીકરણ શું છે?

ઉત્તર: એક ઘટના વિશે કરાયેલ સંશોધનના તારણો સમાન પ્રકારની અન્ય ઘટનાઓ પર પણ લાગુ પડે તે પ્રક્રિયા.

5. સર્વેક્ષણ પદ્ધતિ શું છે?

ઉત્તર: લોકોનાં વલણ, વર્તન, માન્યતાઓ, અને અભિપ્રાયો અંગે માહિતી મેળવવાની એક વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ.

6. સર્વેક્ષણ પદ્ધતિના બે મુખ્ય પ્રકારો કયા છે?

ઉત્તર: (1) મુલાકાત પ્રયુક્તિ (Interview Method)
(2) પ્રશ્નાવલિ પ્રયુક્તિ (Questionnaire Method)

7. સમષ્ટિ સર્વેક્ષણ અને નિદર્શ સર્વેક્ષણમાં શું ફરક છે?

ઉત્તર: સમષ્ટિ સર્વેક્ષણ: આખી વસ્તી અથવા સમૂહમાંથી માહિતી એકત્ર કરવાનો અભ્યાસ.

નિદર્શ સર્વેક્ષણ: વસ્તીના એક નમૂનાને આધારે સંશોધન કરવાનું પદ્ધતિ.


Page 4


1️⃣ વર્ણનાત્મક હેતુ:

કોઈ સામાજિક વિષય પર માહિતી એકત્ર કરી તેના આધારે વર્ણન કરવું.

ઉદાહરણ: ગરીબી, બેરોજગારી, લિંગાનુપાત, શિક્ષણનું સ્તર, વગેરે.

હેતુ: સમાજ-કલ્યાણ માટે નીતિ ઘડવાની માહિતી મેળવવી.


2️⃣ સૈદ્ધાંતિક હેતુ:

હકીકતોનું વિશ્લેષણ અને સમજૂતી આપવી.

ઉપકલ્પનાઓની ચકાસણી અને વિવિધ પરિબળોની અસર તપાસવી.

હેતુ: વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અને સામાજિક સિદ્ધાંતોને પરખવા. મુલાકાત પ્રયુક્તિ:
સંશોધક ઉત્તરદાતા સાથે રૂબરૂ મળી પ્રશ્નો પૂછે અને માહિતી મેળવે.

મુલાકાતમાં બે પક્ષ: મુલાકાત લેનાર: સંશોધક મુલાકાત આપનાર: માહિતીદાતા મુલાકાતમાં બે પ્રકારની ટેકનિક:


1️⃣ મુલાકાત અનુસૂચિ:

ચોક્કસ ક્રમબદ્ધ પ્રશ્નોની યાદી બનાવવામાં આવે.

સંશોધક એ મુજબ પ્રશ્નો પૂછે અને ઉત્તર નોંધે.


2️⃣ મુલાકાત માર્ગદર્શિકા:

ચોક્કસ પ્રશ્નો ન હોય, પણ માહિતી મેળવવાની રૂપરેખા હોય.

સંશોધક પ્રશ્નોને વૈવિધ્યપૂર્વક બદલી શકે.



Page 5

પ્રશ્નાવલિ પ્રયુક્તિ

 પરિચય:

  • સામાજિક સંશોધનમાં માહિતી એકત્ર કરવાની બીજી અગત્યની પદ્ધતિ છે.

  • પ્રશ્નોની એક યાદી (પ્રશ્નાવલિ) તૈયાર કરી, તેનાં જવાબો ઉત્તરદાતા જાતે જ લખે.

  • ટપાલ કે ઈ-મેઇલ દ્વારા પણ પ્રશ્નાવલિ મોકલી શકાય.


 પ્રશ્નાવલિના લાભો

✅ વિશાળ વિસ્તારોમાં પણ ઉપયોગી:

  • અનેક વ્યક્તિઓ પાસેથી સરળતાથી માહિતી મેળવી શકાય.

✅ સમય અને નાણાંની બચત:

  • ટપાલ/ઈ-મેઇલ દ્વારા મોકલવાથી સંશોધન ખર્ચ ઓછો થાય.

✅ મનોચિંતન વગરના જવાબો:

  • સંશોધક હાજર ન હોવાને કારણે ઉત્તરદાતા મુક્ત રીતે જવાબ આપી શકે.


 પ્રશ્નાવલિના ગેરલાભ

❌ માત્ર શિક્ષિત વ્યક્તિઓ માટે ઉપયોગી.
❌ અધૂરી અથવા ઉશ્કેરાવનારી વિગતો આવવાની સંભાવના.
❌ ઉત્તરદાતાઓ સમયસર જવાબ નહીં આપે તેવી શક્યતા.
❌ સૌ માટે યોગ્ય પ્રશ્નો ગોઠવવા મુશ્કેલ.


 પ્રશ્નાવલિના પ્રકારો


1️⃣ પ્રતિબંધિત (વૈકલ્પિક) પ્રશ્નાવલિ:

  • ઉદાહરણ: "તમે મોબાઇલનો ઉપયોગ કરો છો?"

    • (A) હા

    • (B) ના

    • (C) ખબર નથી


2️⃣ અપ્રતિબંધિત (મુક્તજવાબી) પ્રશ્નાવલિ:

  • ઉત્તરદાતાને પોતાના શબ્દોમાં જવાબ લખવાની છૂટછાટ હોય.

  • ઉદાહરણ: "તમારા મતે શ્રેષ્ઠ શિક્ષણ પદ્ધતિ કઈ છે?"


3️⃣ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રશ્નાવલિ:

  • પ્રત્યક્ષ: "તમે રોજ કસરત કરો છો?"

  • પરોક્ષ: "તમારા મતે લોકો શારીરિક તંદુરસ્તી માટે શું કરે?"


4️⃣ ચિત્રાત્મક પ્રશ્નાવલિ:

  • ચિત્રો કે પ્રતીકો આધારિત પ્રશ્નો.

  • ઉદાહરણ: બાળકો માટે કાર્ટૂન દ્રશ્ય બતાવી તેના અર્થ વિશે પૂછવું.



Page 5

માહિતીનું એકત્રીકરણ અને વિશ્લેષણ

પ્રશ્ન 1: સંશોધનમાં માહિતી એકત્રીકરણ શા માટે જરૂરી છે?
 જવાબ: સંશોધનમાં ઉપકલ્પનાની ચકાસણી અને યથાર્થતા સિદ્ધ કરવા માટે માહિતી એકત્રીકરણ જરૂરી છે.


પ્રશ્ન 2: માહિતીનું વર્ગીકરણ શા માટે કરવું જોઈએ?
 જવાબ: માહિતીના યોગ્ય અનુસંધાન અને સંબંધિતતા સમજવા માટે તેનો વર્ગીકરણ અને પૃથક્કરણ જરૂરી છે.


પ્રશ્ન 3: સંશોધનનાં તારણો અને સામાન્યીકરણ શું છે?
 જવાબ: સંશોધનના આધારે પ્રાપ્ત કરાયેલા નિષ્કર્ષોને તારણો કહેવામાં આવે છે, અને જ્યારે એ જ તારણો સમાન અન્ય ઘટનાઓ માટે લાગુ થાય ત્યારે તેને સામાન્યીકરણ કહેવામાં આવે છે.


સામાજિક સર્વેક્ષણ


પ્રશ્ન 4: સર્વેક્ષણ શું છે?
 જવાબ: કોઈ સામાજિક અથવા અન્ય વિષય સંબંધિત માહિતી એકત્ર કરવાની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને સર્વેક્ષણ કહેવામાં આવે છે.


પ્રશ્ન 5: સામાજિક સર્વેક્ષણના બે હેતુ કયા છે?
 જવાબ: (1) વર્ણનાત્મક હેતુ (2) સૈદ્ધાંતિક હેતુ.


પ્રશ્ન 6: સર્વેક્ષણ માટે કઈ બે પદ્ધતિઓ ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે?
 જવાબ: (1) મુલાકાત પ્રયુક્તિ (2) પ્રશ્નાવલિ પ્રયુક્તિ.


મુલાકાત પ્રયુક્તિ

પ્રશ્ન 7: મુલાકાત પ્રયુક્તિ શું છે?
 જવાબ: સંશોધક દ્વારા માહિતીદાતા સાથે રૂબરૂ મુલાકાત લઈને માહિતી એકત્ર કરવાની પદ્ધતિને મુલાકાત પ્રયુક્તિ કહેવામાં આવે છે.


પ્રશ્ન 8: મુલાકાત પ્રયુક્તિમાં કયા બે પ્રકાર છે?
 જવાબ: (1) મુલાકાત અનુસૂચિ (2) મુલાકાત માર્ગદર્શિકા.


પ્રશ્નાવલિ પ્રયુક્તિ

પ્રશ્ન 9: પ્રશ્નાવલિ શું છે?
 જવાબ: સંશોધન-પ્રશ્નના અનુસંધાનમાં તૈયાર કરેલી પ્રશ્નોની યાદી કે પત્રક, જેને ઉત્તરદાતા જાતે ભરતો હોય.


પ્રશ્ન 10: પ્રશ્નાવલિનો ઉપયોગ કઈ રીતે કરી શકાય?
 જવાબ: (1) રૂબરૂ કે હાથોહાથ (2) ટપાલ કે ઈ-મેઇલ દ્વારા.


પ્રશ્ન 11: પ્રશ્નાવલિના બે મુખ્ય લાભ જણાવો.
 જવાબ: (1) વિશાળ સંખ્યામાં માહિતી સરળતાથી મેળવી શકાય. (2) સમય અને નાણાંની બચત થાય.


પ્રશ્ન 12: પ્રશ્નાવલિના બે ગેરલાભ જણાવો.
 જવાબ: (1) માત્ર શિક્ષિત લોકો જ તેનો ઉપયોગ કરી શકે. (2) બધી પ્રશ્નાવલિ પરત મળતી નથી અથવા અધૂરી હોય છે.


પ્રશ્ન 13: પ્રશ્નાવલિના પ્રકારો કયા છે?
 જવાબ: (1) પ્રતિબંધિત પ્રશ્નાવલિ (2) અપ્રતિબંધિત પ્રશ્નાવલિ (3) પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રશ્નોવાળી પ્રશ્નાવલિ (4) ચિત્રાત્મક પ્રશ્નાવલિ.


Page 6


પ્રશ્નાવલિ માટે


પ્રશ્ન 1: અપ્રતિબંધિત પ્રશ્નાવલિ શું છે?

જવાબ: જેમાં ઉત્તરદાતા પ્રતિબંધ વગર પોતાના શબ્દોમાં મુક્ત રીતે જવાબ આપી શકે તેવા પ્રશ્નો હોય તે અપ્રતિબંધિત પ્રશ્નાવલિ કહેવાય.


પ્રશ્ન 2: પ્રત્યક્ષ પ્રશ્નો કયા છે?

જવાબ: જે પ્રશ્નો સંશોધકના હેતુને સ્પષ્ટ રીતે વ્યક્ત કરે તે પ્રત્યક્ષ પ્રશ્નો કહેવાય.


પ્રશ્ન 3: પરોક્ષ પ્રશ્નો કયા છે?

જવાબ: જે પ્રશ્નોમાં સંશોધક શું જાણવા ઈચ્છે છે તે ઉત્તરદાતા સ્પષ્ટ સમજી ન શકે, પણ ધારણા કે સિદ્ધાંત સાથે સંકળાયેલા હોય તે પરોક્ષ પ્રશ્નો કહેવાય.


પ્રશ્ન 4: ચિત્રાત્મક પ્રશ્નાવલિ શું છે?

જવાબ: જેમાં નિરક્ષર લોકો અથવા બાળકો પાસેથી માહિતી મેળવવા ચિત્રો દ્વારા પ્રશ્નો પૂછવામાં આવે તે ચિત્રાત્મક પ્રશ્નાવલિ કહેવાય.


પ્રશ્ન 5: મિશ્ર પ્રશ્નાવલિ શું છે?

જવાબ: જેમાં વિવિધ પ્રકારના પ્રશ્નો (પ્રતિબંધિત, અપ્રતિબંધિત, પ્રત્યક્ષ, પરોક્ષ) જોડીને પ્રશ્નાવલિ તૈયાર કરવામાં આવે તે મિશ્ર પ્રશ્નાવલિ કહેવાય.


નિરીક્ષણ માટે

પ્રશ્ન 6: નિરીક્ષણ શું છે?

જવાબ: કોઈ ઘટના કે પરિસ્થિતિનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ લઈને માહિતી એકત્ર કરવાની પ્રક્રિયા નિરીક્ષણ કહેવાય.


પ્રશ્ન 7: પોલિન યંગે નિરીક્ષણને કેવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કર્યું?

જવાબ: તેમના મતે, નિરીક્ષણ એ વસ્તુ, વ્યક્તિ કે પરિસ્થિતિ વિશે માહિતી મેળવવાની પ્રક્રિયા છે.


પ્રશ્ન 8: નિરીક્ષણના કેટલા મુખ્ય પ્રકાર છે?

જવાબ: નિરીક્ષણના બે મુખ્ય પ્રકાર છે: (1) સહભાગી નિરીક્ષણ (2) અસહભાગી નિરીક્ષણ.


પ્રશ્ન 9: સહભાગી નિરીક્ષણ શું છે?

જવાબ: જેમાં સંશોધક પોતે અભ્યાસક્ષેત્રના જૂથમાં ભળી જાય અને તેમની ગતિવિધિઓનું નિરીક્ષણ કરે તે સહભાગી નિરીક્ષણ કહેવાય.


પ્રશ્ન 10: સહભાગી નિરીક્ષણ શબ્દ સૌપ્રથમ કોને ઉપયોગ કર્યો હતો?

જવાબ: લિંડમૅને 1924માં ‘Social Discovery’ પુસ્તકમાં ઉપયોગ કર્યો હતો.


Page 7

પ્રશ્ન 1: સહભાગી નિરીક્ષણ શું છે?
 જવાબ: જેમાં સંશોધક પોતે જૂથના સભ્ય તરીકે સામેલ થઈ તેમના વર્તન અને ગતિવિધિઓનું નિરીક્ષણ કરે તેને સહભાગી નિરીક્ષણ કહેવામાં આવે.


પ્રશ્ન 2: સહભાગી નિરીક્ષણની એક ઉદાહરણ આપો.
 જવાબ: મેલિનોવસ્કીએ ઓસ્ટ્રેલિયાના ટ્રોબ્રિઆન્ડ ટાપુઓના આદિવાસીઓનો અભ્યાસ કર્યો હતો.


પ્રશ્ન 3: સહભાગી નિરીક્ષણની મર્યાદા જણાવો.
 જવાબ:

  1. જૂથના સભ્યોને સંશોધકની ઓળખ જણાઈ જાય તો તેમનું વર્તન કૃત્રિમ બની શકે.

  2. અન્ય સંશોધક માટે મેળવેલી માહિતીની ચકાસણી મુશ્કેલ બને.

  3. માહિતી મેળવવા લાંબો સમય લાગી શકે.

અસહભાગી નિરીક્ષણ

પ્રશ્ન 4: અસહભાગી નિરીક્ષણ શું છે?
 જવાબ: જેમાં સંશોધક જૂથથી અલગ રહી એક પ્રેક્ષક તરીકે નિરીક્ષણ કરે તેને અસહભાગી નિરીક્ષણ કહેવાય.


પ્રશ્ન 5: અસહભાગી નિરીક્ષણના ઉદાહરણ આપો.
 જવાબ: કારખાનાંમાં મજૂરોનું કામકાજ, હડતાલ, ધાર્મિક ઉત્સવો કે શાળામાં શિક્ષણ પ્રક્રિયાનો અભ્યાસ.


પ્રશ્ન 6: અર્ધસહભાગી નિરીક્ષણ શું છે?
 જવાબ: જ્યાં સંશોધક ભાગ્યે સહભાગી બને અને ભાગ્યે નિરીક્ષક બને, તે અર્ધસહભાગી નિરીક્ષણ કહેવાય.


વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિ


પ્રશ્ન 7: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિ શું છે?
 જવાબ: જેમાં કોઈ વ્યક્તિ, સંસ્થા કે સમુદાયનો ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કરવામાં આવે તેને વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિ કહેવાય.


પ્રશ્ન 8: સમાજશાસ્ત્રમાં વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ કોને કર્યો હતો?
 જવાબ: હર્બર્ટ સ્પેન્સરે.

જવાબ:

  1. સંખ્યાત્મક માહિતી

  2. ગુણાત્મક માહિતી


પ્રશ્ન 10: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિની વિશેષતાઓ જણાવો.
 જવાબ:

  1. સામાજિક એકમ (વ્યક્તિ, સંસ્થા, સમુદાય) પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે.

  2. સામાજિક પરિબળો અને સામાજિક વાતાવરણ વચ્ચેનો સંબંધ શોધે.

  3. ઉંડાણપૂર્વક અને ઝીણવટભર્યો અભ્યાસ કરે.



Page 8

પ્રશ્ન 1: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિ શું છે?
 જવાબ: જ્યાં વ્યક્તિ, સમૂહ અથવા સમુદાયના જીવન, ઇતિહાસ અને વ્યવહારનો ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ થાય તેને વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિ કહેવામાં આવે.


પ્રશ્ન 2: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિને અન્ય ક્યા નામે ઓળખવામાં આવે છે?
 જવાબ: ગુણાત્મક અભ્યાસ.


પ્રશ્ન 3: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિથી મળતી માહિતીના મુખ્ય સ્ત્રોતો કયા છે?
 જવાબ:

  1. પ્રાથમિક માહિતી – મુલાકાત, અનુસૂચિ, નિરીક્ષણ.

  2. ગૌણ માહિતી – ડાયરી, પત્રો, જીવન ઇતિહાસ, દૈનિક નોંધ.


પ્રશ્ન 4: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિના મુખ્ય બે પ્રકારો કયા છે?
 જવાબ:

  1. વ્યક્તિ અધ્યયન

  2. સમૂહ કે સમુદાય અધ્યયન


પ્રશ્ન 5: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિની બે ઉપયોગિતાઓ જણાવો.
 જવાબ:

  1. સામાજિક એકમોનો ઝીણવટભર્યો અભ્યાસ થાય.

  2. નવી ઉપકલ્પનાઓ કે સિદ્ધાંતો રચી શકાય.


પ્રશ્ન 6: વ્યક્તિતપાસ પદ્ધતિની બે મર્યાદાઓ જણાવો.
 જવાબ:

  1. જુદા-જુદા સમુહોની તુલના શક્ય નથી.

  2. મર્યાદિત સંશોધન માટે વધુ ઉપયોગી છે.


પ્રશ્ન 7: व्यक्तितપાસ પદ્ધતિ કયા વિષયોમાં ઉપયોગી છે?
 જવાબ:

  • સમાજશાસ્ત્ર

  • વાણિજ્ય સંચાલન

  • ગુનાશાસ્ત્ર

  • ઇતિહાસ

  • મનોવિજ્ઞાન

સ્વાધ્યાય પ્રશ્નોના ટૂંકા જવાબો


પ્રશ્ન 8: સંશોધનના હેતુ શું છે?
 જવાબ:

  1. નવા તથ્યો શોધવા.

  2. સિદ્ધાંતોની ચકાસણી કરવી.

  3. સમસ્યાઓનું ઉકેલ શોધવો.

  4. ભવિષ્ય માટે પૂર્વાનુમાન કરવું.


Page 9


પ્રશ્ન 1: અપ્રતિબંધિત પ્રશ્નાવલિ શું છે?
જવાબ: જેમાં ઉત્તરદાતા પ્રતિબંધ વગર પોતાના શબ્દોમાં મુક્ત રીતે જવાબ આપી શકે તેવા પ્રશ્નો હોય તે અપ્રતિબંધિત પ્રશ્નાવલિ કહેવાય.


પ્રશ્ન 2: પ્રત્યક્ષ પ્રશ્નો કયા છે?
જવાબ: જે પ્રશ્નો સંશોધકના હેતુને સ્પષ્ટ રીતે વ્યક્ત કરે તે પ્રત્યક્ષ પ્રશ્નો કહેવાય.


પ્રશ્ન 3: પરોક્ષ પ્રશ્નો કયા છે?
જવાબ: જે પ્રશ્નોમાં સંશોધક શું જાણવા ઈચ્છે છે તે ઉત્તરદાતા સ્પષ્ટ સમજી ન શકે, પણ ધારણા કે સિદ્ધાંત સાથે સંકળાયેલા હોય તે પરોક્ષ પ્રશ્નો કહેવાય.


પ્રશ્ન 4: ચિત્રાત્મક પ્રશ્નાવલિ શું છે?
જવાબ: જેમાં નિરક્ષર લોકો અથવા બાળકો પાસેથી માહિતી મેળવવા ચિત્રો દ્વારા પ્રશ્નો પૂછવામાં આવે તે ચિત્રાત્મક પ્રશ્નાવલિ કહેવાય.


પ્રશ્ન 5: મિશ્ર પ્રશ્નાવલિ શું છે?
જવાબ: જેમાં વિવિધ પ્રકારના પ્રશ્નો (પ્રતિબંધિત, અપ્રતિબંધિત, પ્રત્યક્ષ, પરોક્ષ) જોડીને પ્રશ્નાવલિ તૈયાર કરવામાં આવે તે મિશ્ર પ્રશ્નાવલિ કહેવાય.


પ્રશ્ન 6: નિરીક્ષણ શું છે?
જવાબ: કોઈ ઘટના કે પરિસ્થિતિનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ લઈને માહિતી એકત્ર કરવાની પ્રક્રિયા નિરીક્ષણ કહેવાય.


પ્રશ્ન 7: પોલિન યંગે નિરીક્ષણને કેવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કર્યું?
જવાબ: તેમના મતે, નિરીક્ષણ એ વસ્તુ, વ્યક્તિ કે પરિસ્થિતિ વિશે માહિતી મેળવવાની પ્રક્રિયા છે.


પ્રશ્ન 8: નિરીક્ષણના કેટલા મુખ્ય પ્રકાર છે?
જવાબ: નિરીક્ષણના બે મુખ્ય પ્રકાર છે: (1) સહભાગી નિરીક્ષણ (2) અસહભાગી નિરીક્ષણ.


પ્રશ્ન 9: સહભાગી નિરીક્ષણ શું છે?
જવાબ: જેમાં સંશોધક પોતે અભ્યાસક્ષેત્રના જૂથમાં ભળી જાય અને તેમની ગતિવિધિઓનું નિરીક્ષણ કરે તે સહભાગી નિરીક્ષણ કહેવાય.


પ્રશ્ન 10: સહભાગી નિરીક્ષણ શબ્દ સૌપ્રથમ કોને ઉપયોગ કર્યો હતો?
જવાબ: લિંડમૅને 1924માં ‘Social Discovery’ પુસ્તકમાં ઉપયોગ કર્યો હતો.



EDITING BY-- Liza Mahanta